Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 11

að ríkismáli. Nú eru enska og filipínó opinber
mál í landinu. Filipínó, sem áður hét pilipíno,
og nú er þjóðmál Filipseyinga, er raunar hálf-
gert „gervimál", ef svo má að orði komast.
Það byggist að mestu leyti á tagalóg, en ta-
galóg er það tungumál, sem fólk talar einkum
á höfuðborgarsvæðinu. Hugmyndin með fil-
ipínó er sú, að tekin eru upp orð og orðmyndir
úr öðrum málum landsmanna og þeim síðan
bætt inn í tagalóg. Á þennan hátt er reynt að
koma á móts við þá, sem ekki hafa tagalóg að
móðurmáli. Vonast er svo til, að fílipínó nái
einhvern tíma í framtíðinni svo mikilli út-
breiðslu, að það geti leyst ensku af hólmi sem
almennt kennslu- og samgöngumál í landinu.
Hvenær það verður, veit hins vegar enginn.
Sumir vilja halda í enskuna eins lengi og unnt
er. Er það einkum langskólagengið fólk úr
valdastéttum þjóðfélagsins, sem hefur uppi
slíkai’ kröfur. Breytingar á núverandi fyrir-
komulagi myndu sennilega leiða til aukinnar
valddreifingar, þegar fram liðu stundir, og
hlýtur slíkt að brjóta í bága við hagsmuni
þeirra hópa, sem með völdin fara í landinu.
Þess vegna er hér einnig um pólitískt mál að
ræða. _ Aðrir benda á, að góð enskukunnátta
eru forréttindi hinna ríku. Sá sem ekki hefur
efni á því að mennta sig (og læra vel ensku),
hefur litla sem enga möguleika á því að taka
þátt í stjóm landsins. Ef enska á að gegna
áfram lykilhlutverki í stjómsýslu landsins
(eins og nú er), skapast ástand, sem leiðir af
sér félagslegt misrétti í stóram stíl. Filipíno
og enska eru nú hvarvetna kennd í skólum
landsins. Því fer þó fjarri, að allir landsmenn
geti talað filipíno, og enn síður ensku, og verð-
ur maður fljótt var við það, þegar út á lands-
byggðina er komið. _ Hér á eftir verða notuð
nokkim orð úr filipínó (tagalóg), til að lýsa
vissum félagslegum fyribærurn á Filipseyjum.
Þessi orð hafa náð almennri útbreiðslu í land-
inu, enda er hér um lykilhugtök að ræða, og
er því eðlilegt að nota þessi orð hér í sinni
upphaflegu mynd. Önnur miðflóttaöfl. En það
er ekki einungis tungumálaöngþveitið, sem
kemur í veg fyrir að landið geti runnið saman
í eina heild. Áuði er misjafnlega skipt í land-
inu. Sumir hafa allt, aðrir ekkert, og mótar
slíkt auðvitað einnig gildismat og hegðun
manna. Ennfremur skal haft í huga, að um-
sagnir um þjóðareinkenni byggjast að miklu
leyti á alhæfingum. Þess vegna má enginn bú-
ast við því að allir Filipseyingar, án undan-
tekningar, hagi sér eins og lýst verður hér á
eftir. Einstaklingsbundin frávik era sjálfsögð.
Þau eru hin fræga undantekning, sem sannar
regluna. _ Að lokum skal bent á, að iðnvæðing
í landinu fer vaxandi, og fer félagsgerðin ekki
varhluta af því. Má segja, að Filipseyjar séu
dæmi um land, þar sem gömul gildi og viðmið
era á hægu undanhaldi fyrir siðum og háttum,
sem fylgja í kjölfar iðnvæðingar og nútíma
lífshátta. Gamlir, hefðbundnir atferlishættir,
er upphaflega eiga rætur að rekja til forns
bændaþjóðfélags og þar komu að góðu gagni í
lífsbaráttunni (fyrirbæri eins og gestrisni,
virðing fyrir eldra fólki, afarsterk fjölskyldu-
og ættartengsl, trúrækni, bein persónubundin
tengsl, ekki síst í stjórnmálum, fremur en
traust til opinberra stofnana eða kerfisins í
heild), eiga erfitt með að dafna í nútíma þjóð-
félagi flókins iðnaðar og verkmenningar, sem
byggist fyrst og fremst á verkaskiptingu,
ópersónulegum tengslum og hraða. En þrátt
fyrir alla þá fyrirvara, sem nú hafa verið upp-
taldir, má ekki missa sjónir á kjarna málsins,
en hann er sá, að empíriskar rannskóknir
hafa staðfest víðtæka útbreiðslu ákveðinna
gilda á Filipseyjum. Þau móta viðhorf fólks,
hvort sem menn aðhyllast slík gildi í einstök-
um atriðum eða taka afstöðu gegn þeim. Þessi
gildi verða að teljast allfrábrugðin þvi, sem
við eigum að venjast hér á Islandi. Er því ekki
að ófyrirsynju að kynna lítOsháttar fyrir les-
endum Morgunblaðsins þær höfuðreglur, sem
hegðun fólks í þessu framandi - en jafnframt
heillandi - landi byggist á. Ólík viðræðutækni
og hlustunarvenjur: Að koma beint að efninu
eða eftir krókaleiðum. Eitt af því fyrsta, sem
Vesturlandabúar veita athygli í viðræðum við
Filipseyinga, er sú tilhneiging þeirra að nota
já“ og ,nei“ á annan hátt en við geram, og sá
misskilningur, sem af því kann að hljótast.
Vesturlandabúar era yfirleitt vanir að koma
beint framan að hlutunum og vilja venjulega
fá ákveðið svar, já“ eða ,nei“, ef þeir spyrja
eða biðja um eitthvað. Filipseyingar forðast
hins vegar að nota skýrt ,nei“, og segja í stað-
inn ,ég skal reyna ...“ eða ,kannski“ , ,ef til
vill“ o. s. frv. Oft er sagt já“, þegar í rauninni
er átt við ,nei“, og er því eðlilegt að útlending-
ar verði áttaviltir, ef þeir þekkja ekki lands-
siði. _ í samræðum gefa Vesturlandabúar sér-
stakan gaum að því, sem viðmælandinn segir,
þ. e. a. s. efni eða innihaldi ræðunnar, Fil-
ipseyingar hins vegar að því, sem ekki er
sagt! Hlustunarvenjur Filipseyinga, ef svo má
að orði komast, eru þannig, að hann reynir
ósjálfrátt að grunda hvers konar manngerð
hann hefur fyrir framan sig, og á grundvelli
„JEEPNEYS11, einhverskonar breyttir og skreyttir jepplingar aka um götur borganna, útbúnir á
sérstakan hátt og taka 10-15 farþega. Þeir aka ákveðnar leiðir en hafa enga fasta ferðaáætl-
un og stansa ekki við sérstakar biðstöðvar. Þar sem fólk stendur og veifar, þar er stansað. Ef
farþegi vill stíga út, bankar hann í loftið, eða segir „para“

ALGENG sjón á Mindanaó: vopnaður vörður. Fyrir framan hann er ökumaður á sérstöku mót-
orhjóli, sem kailað er „Skylab" Framan við ökumanninn og og aftan við hann hefur verið bætt
við sætum, svo hann getur tekið allt að 4 farþega í hverri ferð. Skylabs eru einkum notuð í
þorpum og úti á landsbyggðinni.
þess reynir hann að setja sig í spor þess, sem
talar, í von um að geta skilið betur, hvað hann
er að segja. Geta má þess ennfremur, að
þagnir og hlé í ræðu eru mjög þýðingamiklar
fyrir Filipseyinga, þær era hlaðnar merkingu!
Með einstökum undantekningum má segja, að
Vesturlandabúar séu vanir að segja hlutina
vafningalaust, bei’um orðum, jafnvel þótt að
það kunni að leiða til illinda. Þessi aðferð er
hins vegar talin óviðurkvæmileg og jafnvel
ruddaleg á Filipseyjum! Að framansögðu
sést: Málbeiting er með öðrum hætti og
merkingarleit fer fram á gjörólíkum sviðum.
Það ætti því að vera ljóst, að ef svo ólíkum
túlkunaraðferðum er beitt í merkingarleit, er
ekki óeðlilegt, að sömu viðræður séu túlkaðar
á mismunandi hátt. Lykilhugtakið ,SIR“ eða
jjúflegt viðrnót". Til þess að skilja þennan
mun til fulls, er nauðsynlegt að gera sér grein
fyrir félagslegu fyrirbæri, sem kallað hefur
verið SIR (Smooth Interpersonal Relations-
hip), en það er sú hugmynd, sem mannleg
samskipti ættu að grundvallast á samkvæmt
hugmyndum Filipseyinga, og kalla mætti á ís-
lensku Jjúflegt viðmót". Órðið SIR er notað í
fræðilegri umræðu meðal félagsfræðinga á
Filipseyjum, þegar rætt er um þetta fyrir-
bæri. Hugmyndin er í stuttu máli sú, að haga
gerðum sínum þannig, að ekki komi til
árekstra við annað fólk. Orða má þetta líka á
jákvæðan hátt: Hagaðu þér þannig, að fólki
líki vel við þig! Til þess að ná því marki, skaltu
forðast að gera allt, sem valdið getur gremju
eða óánægju þess, sem talað er við. í samræð-
ÞETTA farartæki heitir „tricycat" eða „tris-
haw“ og er tvíhjól með kerru fyrir tvo far-
þega.
um reyni ég því að forðast að segja eitthvað,
sem viðmælandi minn vill ekki heyra. Að
sama skapi segi ég það, sem hann vill heyra
(eða það, sem ég hef grun um, að hann vilji
heyra!). Ef fólki er boðið í mat eða í sam-
kvæmi, svo að dæmi sé tekið, má búast við því
að allir segi já“ og kveðjist munu koma á til-
settum tíma; þó má ganga út frá því sem vísu,
að enginn komi, ef boðið er ekki ítrekað sím-
leiðis eða með öðrum hætti, helst oftar en
einu sinni. Ástæðan er sú, að menn vilja sýna
viðmótsþýðu í viðræðum, og er þá já“ alltént
talið heppilegra en ,nei“ í slíkum tilvikum!
Heimboð era ekki tekin alvarlega, því að litið
er á þau einungis sem lið í þeirri viðleitni að
sýna jjúflegt viðmót“ og skapa gott andrúms-
loft fyrir frekari umræður. Skýrt ,nei“ væri ,
auk þess auðveldlega hægt að túlka sem
móðgun, og er þess vegna sagt já“, þótt við
hér á landi myndum segja ,nei“ við slíkar að-
stæður, ef augljóst væri, að við myndum ekki
koma. I viðræðum við Filipseyinga undrast
Vesturlandabúar oft yfir því, að ekki sé tekið
af skarið afdráttarlaust, til þess að gera við-
ræður markvísari og spara tíma (t. d. í við-
skiptalífi, við samningagerðir og þess háttar).
Á sama tíma furðar Filipseyingurinn sig hins
vegar á því, hvers vegna í ósköpunum þessi
vestræni þöngulhaus geti ekld skilið, að hann
sé að segja ,nei“ allan tímann!! Ef ég vil eiga
góð samskipti við náunga minn og forðast
illindi, reyni ég að temja mér ,ljúflegt viðmót“
og fara eftir þeim óskrifuðu lögum eða regl-
um, sem settar hafa verið upp, til þess að ná
því marki. Ég má ekki brýna röddina (Holz-
mann!), svo að dæmi sé tekið, heldur verð ég
að tala rólega og vingjamlega, ...og brosa!
Alltaf að brosa! Ef ég þarf að segja eitthvað,
sem að líkindum mun særa viðmælanda minn,
reyni ég að gera það með því að fara í kring-
um hlutina, þ. e. a. s. án þess að nefna það,
sem ég vil segja, beram orðum eða með mála-
lengingum, þangað til viðmælanda mínum er
Ijóst, hvað ég er að fara. í klassískri stílfræði
er hið fyrrnefnda kallað umritun (gr. perip-
hrasis). Skrauthvörf (euphemism) er önnur
aðferð, sem tíðum er beitt. Kurteislegri orð
era notuð í stað orða, sem af einhverjum
ástæðum eru talin særandi. Þessi samtals-
tækni getur reynt mjög á þolinmæði Vestur-
landabúa. En ástæðan fyrir því, að Filipsey-
ingar komá ógjaman beint að efninu, er ein-
faldlega sú, að sá, sem talar, vill vera kurteis
og hlífa viðmælanda við óþægindum eða því
að verða sneypulegur, ef hlutirnir væru sagð-
ir berum orðum. Ef viðmælendur þekkjast vel
eða eru vinir, er sannleikurinn oft sagður á
óbeinan hátt með því, sem kallað er biruan
(stríðni). Yfirleitt hefur stríðni sérstöku hlut-
verki að gegna í barnauppeldi, eins og vikið
verður að síðar. Önnur leið til þess að koma
persónulegri skoðun á framfæri er parinig, en
það er sú aðferð að beina máli sínu til ein-
hvers annars, en gæta þess jafnframt, að sá,
sem eiginlega er átt við, heyri, hvað sagt er!
Af framansögðu leiðir, að oft er erfitt að rök-
ræða mál við Filipseyinga á opinn hátt á sama
veg og tíðkast á Vesturlöndum. Rökræður,
þar sem ólíkum skoðunum er hreyft, eru að
dómi Filipseyinga vísar til að spilla og koma í
veg fyrir SIR. Þess vegna hafa menn engan
áhuga á því að velta vöngum yfir einhverjum
kennisetningum, sem auðveldlega gætu leitt
til illinda eða til þess að annar viðmælandinn
,tapi“ eða lúti í lægra haldi í rökræðunni.
Afleiðingin yrði sú, að sá, sem ,tapar“, mundi
skammast sín. Þess vegna er best, samkvæmt
þessari hugmynd, að forðast allar deilur og
orðaskak af þessu tagi. Algengt er að Fil-
ipseyingar láti í ljós samþykki, einkum eí
áhrifamiklir menn eiga í hlut, jafnvel þótt þeir
hafi persónulega allt aðra skoðun á málunum!
Getur slíkt haft slæmar afleiðingar, einkum eí
um framkvæmdarekstur af einhverju tagi er
að ræða. Framkvæmdir hefjast oft með bram-
bolti, fjöri og kraftmiklu átaki en lamast og
leggjast niður, þegar tíminn líður. Þetta fyrir-
bæri er nefnt ningas cogon, og má að hluta
skýra með því álagi, sem SIR leggur fólki á
herðar. Menn láta frekar samþykki sitt í Ijós
og styðja verkið í orði kveðnu, heldur en að
andmæla og eiga það á hættu að spilla góðum
félagsanda. Þegai- undirbúningi verks er lokið
og látið er til skarar skríða, er enginn við-
staddur, til þess að halda verkinu gangandi,
og það lognast út af. Ef Filipseyingar era
ekki sammála einhverju, kjósa þeir heldur
þann kostinn að þegja, fremur en að andmæla
beram orðum (,remain silent when you disa-
gree“). Stundum er skiptst á boðum, án þess
að segja orð (body language). Slíkt látæði er i
okkar augum nánast ósýnilegt. í staðinn fyrir
að benda á hluti, er augum oft rennt í átt til
þeirra. Ef augabrúnum er lyft, án þess að
segja orð, þýðir það ,nei“, o. s. frv. Álitið er
ókurteisi, að benda á fólk eða í átt til fólks
með vísifingri. Ef ég vil gefa einhverjum til
kynna, að hann eigi að koma til mín eða
stansa (t. d. ef ég vil stöðva leigubíl á götu
úti), á ég að gera það með útréttó hönd, en
gæta þess jafnfram að lófinn vísi niður á við,
og síðan hreyfa fingurna í átt til sjálfs mín,
eins og ég sé að grafa. Hiya og .milligönguað-
ferðin“ Algeng leið, til þess að viðhalda SIR,
er að nota aðferð, sem kölluð er á ensku ,go
between", í samskiptum við fólk, og mætti
kalla ,milligönguaðferð“ á íslensku. Ef ég vil
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997 1 1