Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Qupperneq 16

ALLT ANNAR
NIETZSCHE
Það kæmi ekki á óvart þótt þýski heimspekingurinn
Friedrich Nietzsche væri enn að gera einhvern óskunda
þarna hinum megin, handan alls sem er, bæði góðs og
ills. Og þó hefur hann ýmislegt á samviskunni frá dvöl
sinni hérna meginn, nú síðast tilkomu póstmódernism-
ans, föess ófétis. ÞRÖST HELGASON langaði hins vegar
að kanna hvort Nietzsche væri bara oessi óforbetran-
legi æringi eða hvort heimspeki hans lefði kannski ver-
ið m sskilin, mynd hans toguð og teygð. Hann fór því ó
fund Róberts H. Haraldssonar sem varði doktorsritgerð
við háskólann í Pittsburgh um Nietzsche og Ijóðaheim-
spekinginn Emerson í síðustu viku.
Morgunblaðið/Kristinn
Róbert H. Haraldsson
AÐ ER með ólíkindum hvað
þýski heimspekingurinn,
Friedrich Nietzsche, hefur vald-
ið miklu fjaðrafoki. Menn hafa
ekki aðeins fárast yfír hug-
myndum hans, heldur einnig
skapgerð hans og lífshlaupi.
Stjórnmálamenn hafa
(rang)túlkað rit hans í eigin þágu, gert úr
honum hálfgerða ófreskju sem suma hefur
óað við. Skáld hafa fjallað um hann í ljóðum
sinum og rithöfundar notað hann í persónu-
v lýsingum; þannig varð Doctor Faustus
Thomasar Manns til. Heimspekingar hafa
ýmist gleypt hugmyndir hans í sig eins og
amarungar gómsæta orma eða afneitað hon-
um og útilokað. Sumir þeirra hafa varað við
kenningum hans, sagt hann geðveikan eða
skrifa eins og brjálað skáld. En ekkert af
þessu hefur bitið á Nietzsche, hann lifir góðu
lífi í huga almennings, í skáldskap og lista-
verkum af öllu tagi og í ritum fræðimanna af
ýmsum sviðum - einnig heimspekinga.
Tilhneiging hefur verið til þess að stilla
heimspeki Nietzsches upp í andstöðu við
hina bresk bandarísku rökgreiningarheim-
speki, enda hafa sennilega flestir andstæð-
ingar hans tilheyrt þeim skóla. Nietzsche
hefur þá verið sagður teljast til meginlands-
heimspekinnar sem sumir hafa kallað heim-
speki orðsins til aðgreiningar frá rökgrein-
ingarheimspekinni.
Ekki eru allir sammála þessari skiptingu.
Róbert H. Haraldsson, lektor í heimspeki við
Háskóla Islands, er einn þeirra. Hann bendir
á að mjög margir rökgreiningarheimspek-
ingar hafi áhuga á Nietzsche og sæki sér inn-
blástur í verk hans og hugmyndir. Sjálfur sé
hann dæmi um bandarísk menntaðan „rök-
greiningarheimspeking“ sem hafi áhuga á
Nietzsche og sama gildi um marga starfs-
bræður hans í Bandaríkjunum.
„Önnur ástæða,“ heldur Róbert áfram, „er
sú að þessi aðgreining er ekki mjög nákvæm
eða tæmandi. Það er mjög erfitt að flokka
verk Nietzsches eftir þessum línum eins og
raunar fleiri heimspekinga, í hvorn hópinn
. ætti til dæmis að setja Kant og Hegel?
Margar hugmynda Nietzsches hafa verið
teknar upp af heimspekingum á meginland-
inu og þróaðar áfram. Póstmódemistar hafa
til að mynda notfært sér skrif Nietzsches um
upplausn sterkra andstæðna og efasemdir
hans um miðlunargetu tungumálsins. En
sambærilegar hugmyndir eru til í banda-
rískri heimspeki, bara undir öðru nafni.
Þetta er stundum bara spuming um nöfn.
Og það er ótrúlegt hvað máttur orðanna er
mikill. Klassísk heimspeki felst einmitt í
þessu hugrekki til að sjá á bak við orðin og
hafna einföldum aðgreiningum.
Nietzsche skrifaði mjög sérstakan stíl.
' Ólíkt mörgum samtímaheimspekingum var
hann alltaf með þriðja augað á áhrifum text-
ans. Hann ýtir við lesandanum, fær hann
jafnvel til að velta því fyrir sér hvað felst í
því að lesa texta, að vera góður lesandi. Ni-
etzsche gerir þá kröfu að heimspekiverk séu
sönn í vissum skilningi; hvorki heimurinn né
mannlífið em jafn rökleg og skipuleg eins og
sumir heimspekingar hafa ímyndað sér held-
ur flæða hlutirnir meira fram í allar áttir,
óskiljanlega. Þessu flæði reynir Nietzsche að
ná fram í stíl sínum. Hann vill að lesendur
sínir endurheimti visst bamslegt skilnings-
leysi. Heimspekilegt naívítet. Verði orðlaus-
ir, að minnsta kosti um stund.“
Nietzsche frá annarri hlið
Róbert segir að það skipti máli frá hvaða
hlið menn nálgist Nietzsche. Sé hann skoð-
aður út frá þeim textum sem hann las og
vann með sjálfur verður útkoman önnur en
sé hann skoðaður út frá þeim tuttugustu ald-
ar mönnum sem hafa lesið hann og túlkað.
„Ég held að allir geti verið sammála um að
Nietzsehe hefur haft mikil áhrif. Hann hefur
haft áhrif á marga af helstu hugsuðum þess-
arar aldar, eins og Freud, Weber, Derrida
og Foucault. Það getur vissulega varpað ljósi
á Nietzsche að lesa hann í túlkun þessara
manna en þeir eru hins vegar allir sjálfstæð-
ir hugsuðir sem hafa þróað sínar eigin hug-
myndir þótt þeir hafi fengið innblástur frá
Nietzsche. Það getur því verið mjög mis-
vísandi að lesa Nietzsche frá þessu sjónar-
homi. Ég hef til dæmis kynnt mér freudísk-
ar túlkanir á Nietzsche en þar verður hann
tiltölulega skýr og einfaldur sálfræðingur
sem sá næstum því það sem Freud sá hvað
varðar undirmeðvitundina, göfgunina og
fleira. Ég held að þetta sé villandi lestur á
Nietzsche. Freud var sjálfstæður og að
mörgu leyti óskyldur Nietzsche. Og ef maður
les Nietzsche út frá þeim heimspekingum
sem hafa orðið fyrir áhrifum frá honum á
síðari hluta aldarinnar þá er auðvelt að sjá í
honum spámann; Nietzsche boðar nýja tíma,
upplausn, hann brýtur niður ríkjandi gildi og
boðar endalok klassískrar heimspeki.
Vitaskuld má sjá sitthvað af þessu tagi í
Nietzsche en við fáum aðra mynd af honum
ef við skoðum hann út frá þeim höfundum
sem hann las sjálfur. Fyrstan má nefna
Schopenhauer en Nietzsche talar mikið um
þau áhrif sem hann varð fyrir við lestur á
honum. En það má nefna marga aðra. Hann
var til dæmis greinilega mjög hrifinn af
verkum Ralphs Waldos Emersons
(1803-1882), La Rochefoucaulds
(1613-1680), Montaignes (1539-1592),
Petroniusar og Sókratesar. Og þegar þessir
höfundar eru lesnir samhliða Nietzsche blas-
ir ýmislegt við.
Hjá Emerson er til að mynda mjög rík
áhersla á að menn treysti á sjálfa sig. Verk
hans er samfelld árás á þá áráttu samfélags-
ins að steypa alla í sama mót, refsa þeim sem
finna sína eigin leið. í þessu ljósi verður
gagnrýni Nietzsches á kristið siðferði að
mörgu leyti skiljanlegri; hann sér í kristin-
dómi siðferði sem reynir að einoka allt sið-
ferði og neitar að viðurkenna annars konar
siðferði. Hin tvíræða afstaða Nietzsches til
Friedrich Nietzsche
kristindóms verður skiljanlegri þegar maður
áttar sig á því að hann er alltaf að lesa prest-
inn Emerson sem hafði sérlega næmt auga
fyrir því sem var rotið í kristindómi.
Annað sem er ríkt í Emerson og raunar
öllum þeim hugsuðum sem ég nefndi er að
heimspeki eigi að tala persónulega til fólks,
hún eigi að vera persónuleg í þeim skilningi
að hún hafi með líf einstaklinga að gera.
Heimspeki er skilin sem aðferð til að lifa líf-
inu; hún á að vera jarðbundinn ekki einhver
fræðiþula.
Og eitt enn er mjög áberandi í hugsun
Emersons, Montaigne og La Rochefoucauld
en það er áherslan á að menn sjái í gegnum
sitt litla sjálf; sjái í gegnum sína eigin góð-
mennsku. Allir benda þeir á að ef til vill sé-
um við varasömust þegar við höldum að við
séum best. Of greiðvikinn húmanismi fær
kjaftshögg hjá þessum höfundum.
Vantrúin á samfélagið er líka mjög áber-
andi hjá öllum þessum heimspekingum, van-
trú á hópa, fjöldann. Það er ekki mannfyrir-
litning í þessu, heldur hópfyrirlitning.
Hræðsla við múgsálina er líka klassískt við-
fangsefni. Allir vantreysta þeir pólitískum
„lausnum" á tilvistarvandanum.
Nietzsche stendur því traustum fótum í
ákveðinni heimspekihefð sem hann reynir að
endumýja og verja. Hann boðar ekki enda-
lok heimspekinnar, hann óttast endalok
heimspekinnar, að enginn verði til að svara
kalli hennar, - enda verður því ekki með
orðum lýst hversu einmanalegt og erfitt það
er að svara kalli hennar.“
Útilokunaraðferðir
- Er hinn sérstaki stíll og framsetningar-
máti Nietzsches, sem þú nefndir áðan, ekki
líka ein ástæða þess að menn hafa viljað úti-
loka hann og kalla hann frekai• skáld en
heimspeking?
„Ég hef töluvert velt fyrir mér aðferðum
sem menn hafa beitt til að útiloka Nietzsche
og hef skrifað um það efni. Ein aðferðin er
að vísa til heilsu hans. Menn vita að hann
varð geðbilaður undir lok ævi sinnar og vera
má að hann hafi verið orðinn það eitthvað
fyrr. Menn segja líka: Hann þjáðist alltaf svo
mikið, var með höfuðverk, einmana og komst
ekki í kynni við konur. Þetta eru grátbrosleg
rök, rök sem heimspekingar hafna alla jafna.
Samt era mjög virðulegir heimspekingai’ til-
búnir til að tina þau til gegn Nietzsche. Eng-
in heimspekingur myndi til dæmis nota
heilablóðfall eða alsheimersjúkdóm til að
sverta skáld eða vísindamann, og ómerkja
verk þeirra.
Önnur aðferð við að útiloka Nietzsche er
að benda á einhvern þverbrest í hugsun hans
eða textum. Oft er talað um hetjudýrkun í
textum hans sem dæmi um slíkan þverbrest.
En Nietzsche er að mínu viti einn skelegg-
asti gagnrýnandinn á hetjudýrkun. Það blas-
ir við þegar maður skoðar tilvistarheimspeki
hans þar sem segir að hver einstaklingur eigi
að leggja rækt við sig sjálfan. Að dómi Ni-
etzsches er hetjudýrkun einmitt ein algeng-
asta leiðin sem við föram til að þurfa ekki að
horfast í augu við eigin mikilleika, eigið
ágæti, eigin möguleika.
Annað dæmi um þverbrest sem menn
þykjast sjá í textum hans er að segja að hann
hafi ekki pólitíska kenningu, hann hafi til
dæmis ekki skýrar hugmyndir um réttlátt
samfélag. En eins og ég benti á áðan hefur
Nietzsche mikla vantrú á pólitískum „lausn-
um“ á tilvistarvandanum. Þroskabrautin
liggur sjaldan í gegnum stjórnmálaflokka, og
það er sjaldan sem pólitískt þref er mann-
bætandi. Hins vegar er nokkuð algengt að
stjórnmálamenn vilji bæta aðra og jafnvel
allt samfélagið!
Ein leið til að afskrifa Nietzsche er svo að
setja út á stíl hans og framsetningarmáta.
Til era nokkrar útgáfur af slíkum aðfinnsl-
um. Ein er sú að hann skrifi ekki eins og ein-
hverjar forskriftir segi til um að heimspek-
ingar eigi að skrifa. Þetta lýsir fyrst og
fremst of þröngum hugmyndum um hvað
það er að vera heimspekingur og setja fram
heimspekilega hugsun.
Svo segja menn að hann sé frekar skáld en
heimspekingur. Ég hef aldrei getað sætt mig
við þetta. Nietzsche er miklu klassískari
heimspekingur en oft er látið í veðri vaka.
Og að því leyti sem hann er líkari skáldi er
það ekki vegna þess að hann sé að víkja af
vegi heimspekinnar; heimspeki er ekki endi-
lega andóf gegn skáldskap. Ef spurt er hvort
eigi að telja heimspeking í hópi listamanna
eða vísindamanna, þá er ekkert augljóst svar
við því. Verk Nietzsches eru ekki skáldleg í
þeim skilningi að þau falli ekki innan orð-
ræðu heimspekinnar. Við þurfum ekki annað
en að skoða viðfangsefni hans; sjálfsmyndin,
sannleikurinn, siðferðið, gott og illt, rétt og
* 1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997