Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 5

fyrir tilverknað Odds Sigurðssonar.
Oddur var glæsimenni og drengskapar-
maður í aðra röndina og hefur því unnið sér
talsverða samúð sagnaritara, einkum Jóns.
J. Aðils sem ritaði ævisögu hans. En hann
var þó reyndar þvflíkur ofstopamaður að
fullkomið efamál verður að telja að hann
hafi alltaf verið heill á geðsmunum. Á al-
þingi 1721 flutti Jón Hjaltalín mál alþýðu-
manns úr Snæfellsnessýslu sem Oddur
hafði beitt verstu rangsleitni og hafði full-
kominn sigur. Árið eftir sótti Jón mál ann-
ars almúgamanns af Snæfellsnesi á hendur
Oddi en Oddur sá þá sitt óvænna og gekk
til sátta áður en málið kæmi til dóms. Að
öðru leyti var meinlítið með þeim Oddi og
Jóni allt þar til á alþingi 1734. Oddur slett-
ist þá upp á Jón með ólögmætri kröfu en
Jón brást ókvæða við og briglsaði Oddi um
æruleysi. Málinu lauk svo að Oddur var
dæmdur í sektir við Jón en brigslyrði Jóns
ómerkt. Jón J. Aðils rekur þessi viðskipti
lauslega í ævisögu Odds og er sú frásögn
öll mjög hlutdræg og hallar á Jón. I frá-
sögu Jóns er meðal annars þetta: „Jón
þessi Hjaltalín átti Oddi margt gott upp að
inna. Hafði Oddur endur fyrir löngu tekið
hann að sér í Kaupmannahöfn, bjargað
honum úr örbirgð og komið honum til
manns.“
Þess er annars hvergi getið að Jón
Hjaltalín hafi nokkurn tíma siglt og Jón
Aðils getur ekki um heimild fyrir frásögn
sinni, enda er á henni þjóðsagnablær. En
það styður hana þó að Oddur sigldi einmitt
1706, sama haust og Páll Beyer, og því má
álykta að Jón hafi þá verið í Kaupmanna-
höfn og kynnst ekki aðeins Oddi heldur
einnig Beyer veturinn 1706-1707. Sennileg-
ast er þvf að söguna um að Oddur hafi tekið
Jón að sér í Höfn og komið honum til
manns beri að skýra svo að Jón hafi kynnst
Beyer og komist í hans þjónustu fyrir til-
stilli Odds. Víst er að þeir Beyer og Oddur
hafa eitthvað umgengist þennan vetur.
Jón hefur að líkindum komið út með
Beyer sumarið 1707 og um það bil tveimur
árum síðar giftist hann Mettu Maríu.
Beyer hafði áður reynt að kaupslaga um
Mettu við séra Runólf í Sandfelli og líkast
til er það skýringin á þeirri fráleitu þjóð-
sögu að Jón hafi fengið sýslumannsembætti
að launum fyrir að giftast henni. Vitanlega
gekk Jón í þjónustu Beyers og einhvern
heimanmund fékk hann sennilega með
konu sinni en það er úr lausu lofti gripið að
hann þægi sérstaka umbun fyrir að ekta
hana. Jón komst ekki til neinna metorða
fyrr en löngu eftir að þau Metta giftust og
þá varð það án hjálpar Beyers. Þau eignuð-
ust níu börn sem komust upp og ekkert
bendir til annars en að hjónaband þeirra
hafi verið elskuríkt. Bogi Benediktsson
segir reyndar að Jón væri „haldinn kven-
hollur“ og Páll Eggert lepur þetta eftir
honum. Ekki er þó vitað til að Jón hafi
nokkurn tíma skipt sér af öðrum konum en
Mettu og því er þetta tilhæfulaust fleipur.
Hin „opinbera söguskoðun" á Jóni Hjalta-
lín er reyndar að talsverðu leyti náungaslað-
ur fært í viðhafnarflíkur sagnfræðinnar.
Erw þeir að dansa
Varðveist hefur bréf sem Jón Hjaltalín
skrifaði til Fuhrmanns amtmanns, dagsett
31. ágúst 1720 í „Effersoe ved Holmen udi
Island". I bréfinu biður Jón amtmann með
mörgum fögrum orðum að aðstoða sig við
að ná arfi Mettu eftir foreldra hennar, enda
sé móðir hennar nú látin fyrir nokkru og
Hans Olfsen stjúpi hennar kvæntur öðru
sinni. Segir Jón að þau hjón hafi bæði
margsinnis reynt að ná sambandi við
Olfsen út af málinu en allar tilraunir þeirra
í þessa átt hafi reynst árangurslausar.
Olfsen hafi þó haft fulla vitneskju um að
Metta væri á lífi og um hvar hún væri nið-
urkomin, enda væri hún „fra sin faders hus,
med hans (þ.e. Olfsens) og móderens villie
og raad bort komen“. I bréfinu kemur enn
fremur fram að foreldrar Mettu höfðu verið
„temmelig formuende folk“ og að hún átti
tvær yngri systur sem ekki höfðu heldur
notið arfs síns. Loks lætur Jón þá frómu
ósk í ljós að kona hans „som sidder her i et
fremmed land med 5 smaa bórn“ fái um
síðir þann arf sem henni beri, en að þeirri
ósk varð honum þó ekki.
Beyer hefur að sjálfsögðu útvegað Jóni
og Mettu ábúina í Effersey, líkast til með
vildarkjörum. Búskapur í eynni var smár í
sniðum en heimræði var þar árið um kring
og hefur Jón því haft þar einhvern útveg.
Sennilegast er að hann hafi auk þess áfram
verið að einhverju leyti í þjónustu Beyers
og síðan orðið assistent hjá Hólmskaup-
manni. Og smám saman jókst vegur Jóns.
Á meðal nágranna þeirra Mettu voru sýslu-
mannshjónin í Nesi við Seltjörn, Þórdís
Jónsdóttir varalögmanns Eyjólfssonar og
Níels Kjær. Traust og síðan vinátta tókst
með Jóni og Níels, Níels tilnefndi Jón sem
lögréttumann 1717 og tók sér hann sem
lögsagnara 1728, eins og áður er nefnt. Ári
síðar, 1729, eignuðust þau Jón og Metta
son og gáfu honum nafnið Níels.
Sem fyrr segir tók Jón við sýslum Kjærs
1730 og fluttist líklega sama ár úr Effersey
inn í Vík. Á orði var haft að heimilislífið í
Vík .væri með gáskafyllsta móti. „Þar er
ekkert utan gleði, ævinleg á sunnudags
kvöld“ segir í vikivakakvæði sem séra
Gunnar Pálsson, þá djákni á Möðruvöllum,
lagði út af frásögn sunnlensks kaupamanns
um gleðskapinn í Vík. Mikið hefur kaupa-
manninum fundist til um velmegunina þar
syðra því að „kvenfólkið í silfri skín, hjá
honum Jóni Hjaltalín“. Og enn segir þar:
„Fagur kyrtill, fullur maginn, fallega þeir
sér ansa, allan veturinn eru þeir að dansa.“
Jón var gleðimaður mikill og veitinga-
samur og Metta að líkindum glaðsinna,
söngvin og dansfús. Hún þekkti að sjálf-
sögðu til skemmtanahalds eins og það tíðk-
aðist í Danmörku, hafði bæði kynnst því
þarlendis og á kóngsgarðinum á Bessastöð-
um, og hefur kennt börnum sínum og
grönnum dansa og aðra gleðileiki. Fólkið á
Arnarhóli, í Hlíðarhúsum og Skildinganesi
var allt aufúsugestir og sömuleiðis kaup-
mennirnir í Hólminum og Hafnarfirði,
Bessastaðamenn og enn aðrir. Og það var
glaumur og gleði í Vík: „Hjá honum Jóni
Hjaltalín, hoppa menn sér til vansa, allan
veturinn eru þeir að dansa.“
Á alþingi 1743 var ákveðið að Jón Hjalta-
lín hefði þá frægu ólánskonu Sunnevu
Jónsdóttur í gæsluvarðhaldi meðan frekari
rannsókn á máli hennar færi fram og hefur
hann þá enn notið trausts. Annars kom Jón
ekki við atburði á þingi eftir 1738 og ýmis-
legt bendir til þess að um það leyti hafi tek-
ið að halla undan fæti fyrir honum.
Hann komst smám saman í miklar skuld-
ir og olli drykkjuskapur hans eflaust ein-
hverju þar um en áreiðanlega var hann líka
linur við að innheimta sakeyri og aðrar
sýslutekjur af almúganum. Að lokum flosn-
aði Jón upp frá Vík árið 1752, sem fyrr seg-
ir, og var eftir það til heimilis á Arnarhóli,
hjá Silfu dóttur sinni og manni hennar,
Gissuri Jónssyni lögréttumanni, og þar
andaðist hann öreigi í október 1755. Metta
María dó tveim árum síðar, í nóvember
1757 (grafin 14. nóv.), og var þá kennd við
Götuhús við Reykjavík.
Formóðir þjóðhöfðing|a
Þar með er sagan þó ekki öll því að borg-
meistaradóttirin og bóndasonurinn lifa í
niðjum sínum. Dagar forfeðranna duna í
blóði okkar íslendinga. Þetta sannar séra
Torfi Hjaltalín í Lesbók Morgunblaðsins
þann 6. desember sl. með því að taka upp
þykkjuna fyrir Víkurhjón eftir tvær og
hálfa öld, þykir Pjetur Hafsteinn Lárusson
vega ómaklega að þeim í áðurnefndri grein
og svarar þessum fjarfrænda sínum með
þjósti.
„Fáir hafa orðið kynsælli en Hjaltalín
gamli“ segir Hannes Þorsteinsson, rétt
eins og Metta hafi þar hvergi nærri komið.
Margir af nánustu niðjum Víkurhjóna urðu
verslunar- eða iðnaðarmenn og sumir
þeirra fluttust til Danmerkur og fjarlægari
staða, jafnvel Indlands. Þetta fólk hafði
greinilega einhverja ólgu og ævintýragirnd
í blóðinu eins og borgmeistaradóttirin forð-
um. Jón Espólín áttaði sig á þessu og gat
því ekki stillt sig um að rekja þennan
frændgarð nokkuð en taldi sér þó skylt að
afsaka það: „Vildum vér því ei undanfella at
telja þennan frændbálk, þó eigi væri í hann
komit margt stórmenni, at hann ægsladist
vída, ok kom vid í ýmsum stödum.“
Áður er þess getið að Jón og Metta áttu
fimm ung börn í Effersey árið 1720. Þar á
meðal voru Gunnhildur eldri, f. um 1710,
Jóhanna, fædd nálægt 1715, og að líkindum
Anna en það er áreiðanlegt að a.m.k. tvö af
börnunum fimm eru ónefnd og hafa dáið
ung.
Anna átti Árna Einarsson í Ánanaustum
og börn, þar á meðal Einar tinsteypara á
Borgundarhólmi. Jóhanna var móðir áður-
nefnds Jóns Stefánssonar á Ferstiklu og
Árna Jónssonar er sigldi og varð síðan
reipslagari og lögréttumaður á Kirkjubóli á
Miðnesi. Frá henni er mikill ættbogi, eink-
um um Suðurnes og Borgarfjörð. Gunn-
hildur eldri var ein þeirra fimm kvenna
sem fyrstar tóku ljósmóðurpróf hér á landi,
á Bessastöðum árið 1761. Sonur hennar var
Sighvatur Sighvatsson bóndi í Grjóta við
Reykjavík, faðir Þorbjargar langömmu
Einars Benediktssonar skálds.
Af sonum Jóns og Mettu var Oddur elst-
ur, f. um 1722; víkur brátt að nokkrum af
niðjum hans. Næst honum að aldri hafa
sennilega verið áðurnefnd Silfa á Arnar-
hóli, líklega f. nál. 1725, Hans og Páll en
yngst voru að líkindum Gunnhildur yngri
og Níels, bæði fædd um 1729. Oddur var
föðurnafn Jóns og Hans föðurnafn Mettu
og augljóst er að Páll var heitinn eftir Páli
Beyer og Níels í höfuðið á Níelsi Kjær eins
og áður er nefnt.
Hans „sigldi, lærði látúnssmíði, dó utan-
lands, ókvæntur" og Páll „sigldi og kvænt-
ist utanlands, átti 2 syni, er voru stýrimenn
til Austindía“. Gunnhildur yngri átti Sören
Davíðsson Grönager, danskan reipslagara
á Stapa, og er frá þeim fjöldi manna um
Breiðafjörð og víðar. Níels var lögréttu-
maður í Hlíðarhúsum við Reykjavík. Sonur
hans var Eiríkur lögfræðingur og toll-
gæslumaður í Flensborg, faðir Níelsar
Hjaltalíns etatsráðs og afgreiðsluritara á
einkaskrifstofu konungs í Kaupmannahöfn.
Kunnasti leggur Hjaltalínsættar er kom-
inn frá elsta syninum í Vík, Oddi Hjaltalín
bónda og lögréttumanni á Rauðará. Kona
hans var Oddný Erlendsdóttir frá Hrólfs-
skála og komust átta af þrettán börnum
þeirra á legg, þar á meðal Guðrún, Hans og
Páll sem öll fengust við kaupskap á Vestur-
landi, Jón, Jórunn og Rannveig.
Jón Oddsson Hjaltalín var prestur á
Breiðabólsstað á Skógarströnd og talsvert
gott skáld, talinn hafa „glæsilegar gáfur“.
Synir hans voru Oddur læknir og Jón land-
læknir og alþingismaður en niðjar séra
Jóns í þriðja lið voru Olafur Eyjólfsson
fyrsti skólastjóri Verslunarskóla Islands,
Jón Hjaltalín Sigurðsson læknir og pró-
fessor og Halldór Hermannsson prófessor í
Cornell.
Jórunn Oddsdóttir frá Rauðará átti Jón
Jónsson faktor á Stapa og síðar bónda í
Böðvarsholti í Staðarsveit. Sonur þeirra
var Jón í Langey, afi Magdalenu Jónas-
dóttur í Sauðlauksdal, ömmu Vigdísar
Finnbogadóttur forseta.
Rannveig Oddsdóttir átti Hjört Eiríks-
son á Bústöðum. Sonur þeirra var Eiríkur
Hjörtsson á Rauðará, afi Hjartar Bjarna-
sonar á Klukkulandi, langafa Olafs Ragn-
ars Grímssonar forseta. - Á Bessastöðum á
Álftanesi stígur Metta Hansdóttir skyndi-
lega fram úr myrkri aldanna og þar gerist
saga hennar enn.
Gunnhildur yngri var kölluð kóngamóðir
og sögð mesti svarkur. Jón Espólín segir
frá því að hún gekk á konungsfund og hefur
það verið annaðhvort 1756 eða 1757, en þá
voru harðindi og hallæri á íslandi: „Hún fór
utan á dögum Friðriks konungs fimta, ok
gekk fyrir konúng í íslenzkum kvenn-
búnadi, sagdi konúngr svo, at honum þótti
búnadrinn sélegr, nema kápan svarta ok
sykrtopprinn, svo kalladi hann faldinn; hún
bad konúnginn um tvær bónir: at módir
sín, er ekkja var, fengi vidrlífispeninga, ok
bóndi sinn hamp útfærdan árlega til ís-
lands, til færaspuna, ok heyrdi hann mildi-
lega bádar.“
Móðir sem átti slíka dóttur hlaut að
verða formóðir þjóðhöfðingja og það frem-
ur tveggja en eins.
Höfundur er prófessor.
Alþingisbækur íslands, XI, bls. 96.
Alþingisbækur íslands, XII (1971), bls. 179.
Jón J. Aðils (1902). Oddur Sigurðsson lögmaður, bls.
268; sbr. Sögu íslendinga, VI, bls. 132-133.
Sýslumannaæfir, IV, bls. 158; Islenzkar æviskrár, III,
bls. 154.
Þjóðskjalasafn íslands. Skjalasafn stiftamtmanns, III,
142; sjá líka Klemens Jónsson (1944), I, bls. 54.
Sbr. Klemens Jónsson (1944), I, bls. 55.
Sbr. Jarðabók, III, bls. 254-255.
lslenskir vikivakar og vikivakakvæði (Kaupmannahöfn
1894), bls. 306-307.
Ing-a Huld Hákonardóttir (1995, ki(juútgáfa). Fjarri
hlýju hjónasængur, bls. 198.
Sjá t.d. Þóri Stephensen (1996), bls. 133; Alþingisbækur
íslands, XIII, bls. 308,483.
Æfir lærðra manna, 33. bindi; Sýslumannaæfir, IV, bls.
158 (athugagrein Hannesar neðanmáls).
Þjóðskjalasafn íslands. Ministerialbók fyrir Seltjama-
nesprestakall um árin 1746-1762, blað 71v.
Torfi K. Stefánsson Hjaltalín (1997). Af fyrirmönnum
fyrri tíða og nútíma umfjöllun um þá. Lesbók Morgun-
blaðsins 6. desember 1997, bls. 14.
Æfir lærðra manna, 33. bindi.
íslands árbækr í sögu-formi (Kaupmannahöfn 1854), XI,
bls. 32.
Ljósmæður á íslandi, I, bls. 228, II (1984), bls. 325.
íslands árbækr, XI, bls. 31; sbr. Sýslumannaæfir, IV,
bls. 140.
Sýslumannaæfir, IV, bis. 155.
íslenzkar æviskrár, III, bls. 155.
íslands árbækr, XI, bls. 32.
KRISTJANA EMILÍA
GUÐMUNDSDÓTTIR
FÝKUR
VORT
LAND
Pýtur úti þorra vindur svalur
þrotinn hagi, svell um allar grundir
fenntar hlíðar, fannahvítur dalur
frosin áin sefur klaka undir.
Berja klakann Islands útigangar
eftir snöpum svangir hjamið naga
híma svo í hnappi nætur langar
hrossin okkar köld með tóma maga
íslands fræga þjóðarstoltið þrýtur
þegar stóðið nagar freðinn svörðinn
yfirvaldið undan vanda lítur
- eftir standa nakin móabörðin.
ísland, fagra ísland fýkur burt
fínnst á heiðum varla nokkurjurt.
Höfundurinn er bókcivörður í Kópavogi.
MAGGI SIGURÐSSON
BÖRN
JARÐAR
Hvað dreymir þig barn, sem að
blundar í húmi
blárökkrar nætur, er sævarins óður
hljómþrunginn ómar, en er þó
svo hljóður?
Hvað dreymir barn, sem að
blundar í rúmi
við brjóst þinnar móður?
Hvort dreymir þig vorið með sólfar
og söngva
síglaða fugla, og blævinda mjúka,
sem líða af sænum og ströndina
strjúka,
mettast af ilmi frá birki og blömum?
Hvort dreymir þig barn ekki brjóst
þinnar móður
blóðugt og marið af örvita þrælum.
Traðkað ísundur með hermanna
hælum?
Höfundurinn er múrari.
ÞÓRUNN
HÁLFDÁNARDÓTTIR
AUGNABLIK
Augnatillit,
órætt,
snöggt,
ætlað mér einni.
Ilmur,
ólýsanlegur,
framandi,
Ijúfur.
Snerting,
undurlétt,
kunnugleg,
kærkomin.
Augnablik,
einstakt,
óafturkræft
eins og öll hin.
Höfundur er leiðbeinandi við Hallormsstað-
arskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14.FEBRÚAR 1998 5