Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 8

ÚR TEIKNIBÓK ÞORVALDS: Ríðandi fólk og gangandi, hús og tré við danska
götu eða þjóðveg.
TEIKNIBÓK
ÞORVALDAR
SÍVERTSEN
EFTIR ÁRMANN JAKOBSSON
Enn hefur lítilli birtu verið brugðið
yfir íslenska listasögu fyrir árið
1850. Veldur þar miklu hversu fá-
brotnar heimildir eru um listir
íslendinga en einnig eru dæmi
þess að heimildir um listiðju og
listáhuga íslendinga séu til en
látnar afskiptar.
Það er útbreiddur misskilningur að íslend-
ingar hafí nánast verið þjóð án lista öldum
saman og ekki á það síst við um myndlistina.
Enn er ekki til neitt mikið yfirlitsverk um ís-
lenska listasögu fram til 1850 en þó hefur
verið sýnt fram á að hér á landi voru lista-
menn, jafnvel þegar þjóðin var sem fátækust.
Matthías Þórðarson þjóðminjavörður
(1877-1961) hefur sett saman ágætt verk, ís-
lenskir listamenn, í tveimur bindum og komu
út árin 1920-1925. Þar sagði hann sögu átta
íslenskra myndlistarmanna frá 18. og 19. öld
en tveir störfuðu raunar erlendis, annar
þeirra Bertel Thorvaldsen. Þá hefur Björn
Th. Björnsson ritað nokkuð um myndlist
þessa skeiðs og einnig Kristján Eldjám.
Myndlistarmaðurinn Hjalti Þorsteinsson,
prófastur í Vatnsfirði, starfaði á 17. og 18.
öld, Sæmundur Magnússon Hólm, prestur á
Helgafelli, og Ólafur Ólafsson, lektor á
Kóngsbergi, undir lok 18. aldar. En það er
fyrst upp úr 1830 að fjölga fer þekktum
myndlistarmönnum og með Amgrími Gísla-
syni og Sigurði Guðmundssyni er íslensk
myndlistarsaga hafin af fullum þunga. En þá
er sagan aðeins hálfsögð. Fleiri hljóta að hafa
fengist við myndlist en hinir fáu sem eiga
verk varðveitt á Þjóðminjasafni og í kirkjum
t landsins.
Eitt af verkefnum þeirra sem fást við lista-
j sögu hlýtur að vera að grafa upp annað varð
veitt íslenskt myndlistarefni fyrri alda í von
j um að skapa heillegri mynd af íslenskri list-
iðkun fyrri alda. Hér greinir frá litlu handriti
sem gæti þó talist athyglisvert í ljósi hinnar
• brotakenndu þekkingar á íslenskri myndlist
> fyrir 1850. Það er Teiknibók Þorvalds Sívert-
sen í Hrappsey. Er undirrituðum ókunnugt
' um að hennar hafi áður verið getið á prenti.
Teiknibók þessi er varðveitt á Landsbóka-
safni (Lbs. 413, fol.). A kápunni er letrað nafn
teiknarans, Th. Sivertsen. Ekki kemur fram
hvenær teikningamar eru gerðar en á einni
myndinni er ártalið 1821 letrað rómverskum
tölustöfum.
Bókin er alls 24 blöð. Það fremsta og þau
fimm öftustu era auð en á 18 hægri síðum era
blýantsteikningar. Fremst era blýantsteikn-
ingar eða skissur. Sumar þeirra eru greini-
lega æfingar. Þannig er ein síðan þakin aug-
um, augnlokum, nefjum og eyram, á annarri
era nokkur andlit, hendur og fætur, á þeirri
þriðju vangasvipir, með og án augna og á enn
einni síðunni era fullgerðar rissmyndir, bæði
tveir vangasvipir og andlitsmyndir og auk
þess þrjú sett af vörum.
Eftir nokkrar síður fara að koma fullgerð-
ar myndir. Flestar era af landslagi sem er
greinilega ekki íslenskt en gæti verið nor-
rænt. A einni síðu má sjá efst varðturn úr
steini á klettahæð og liggur stígur upp að en
neðar á sömu síðu er stærri mynd af manni,
konu og bami að draga bát að landi í vina-
legri fjöra en aftan við má sjá timburhús í
skógarlundi og fjær glyttir í kirkjuturn innan
um fleiri tré.
Þá fylgja allmargar skyggðar blýant-
steikningar af bóndabæjum, kirkjum, reisu-
legum steinhúsum, öllu í gróðarsælu lands-
lagi. Einn af þessum bóndabæjum stendur
við á sem yfir liggur myndarlegasta steinbrú
en bátar sigla undir. A einni mynd sjást tveir
örsmáir menn ræðast við innan um róm-
verskar súlur.
Innan um þessar fullgerðu myndir era
rissur, einkum af baksvip nakinna vöðvafjalla
auk gyðju í skógarlundi, tveggja bóndabæja
og ein rissmýnd virðist vera af skírnarfonti.
Bæði vangasvipimir sem áður vora nefndir
og þessir nöktu kroppar virðast undir ný-
klassískum áhrifum og yfir þeim grískt yfir-
bragð.
Aftast era litmyndir þar sem grænn og
blár litur era allsráðandi. Þær fremstu sýna
vatnsdælu og súlu í fögra grösugu landslagi
en síðan sést stúlka í bláum kjól festa blóm á
ögn hærri súlu sem er ofan á h'tilli hæð en
rannar neðst. Þá eru þrjár myndir sem sýna
meira landslag. Sú fyrsta er af reisulegu
steinhúsi við árbakka og á hinum bakkanum
er heljarmikið tré. Önnur sýnir mann á hesti
ríða eftir þjóðvegi en i baksýn er bær og
feiknar stórt tré slútir yfir veginn.
Seinasta myndin í bókinni er jafnframt ein
sú vandaðasta. Það er litmynd af vegi þar
sem manneskjur sjást við vinnu, á hestbaid, í
hestvagni og ein situr og hvílir sig. Vinstra
megin er trjálundur eins og í erlendum lysti-
görðum, hægra megin bóndabær, að því er
virðist úr stemi og til hliðar við hann tré af
mismunandi tegundum. í fjarska glyttir svo í
fleiri hús. í þessari mynd eru allmargir litir
og hún er skyggð af kostgæfni.
Eins og sést á þessari upptalningu virðist
óhætt að álykta að Þorvaldur hafi annaðhvort
teiknað erlent landslag sem hann hafði fyrir
sér, notast við bækur eða jafnvel eigið ímynd
unarafl. Teiknibók hans sýnir ákveðna þróun

TEIKNINGAR af húsum, að líkindum
í Danmörku.
ÚR TEIKNIBÓK ÞORVALDS: Stúlka viö dælu
og tré í landslagi.
ÚR TEIKNIBÓKINNI: Blýantsteikningar af
kastala og kirkju.
frá æfingum til fullgerðra mynda sem benda
til náms í dráttlist. Að öðra leyti er tilurð
Teiknibókarinnar gáta.
Teiknibók Þorvalds Sívertsen er ótvíræð
heimild að fleiri fengust við dráttlist en þeir
sem urðu frægir af og hún hefur því veralegt
menningarsögulegt gildi. Frá þessu skeiði
þekkjast nánast engar myndir eftir íslenska
menn. Virðist líklegt að fleira af þessu tagi sé
til í handritum, á Landsbókasafni og víðar.
En hver var þessi Þorvaldur Sívertsen sem
fékkst við teikningu í upphafi 19. aldar?
Þorvaldur Sívertsen var fæddur og alinn
upp á íslandi en var við jarðræktamám í Dan
mörku 1818-1821 „með styrk af alþjóðarfé“.
Einnig mun hann þar hafa kynnst dráttlist
inni og þar sem ártalið 1821 sést í Teiknibók-
inni getur jafnvel verið að teikningarnar séu
allar frá Danmerkurdvöl hans. Hafi hann
verið í skipulegu námi er óhætt að fullyrða að
hann hljóti að hafa talist efnilegur.
Þorvaldur var fæddur að Núpi í Haukadal í
Dalasýslu 29. mars 1798, sonur Sigurðar Sig-
urðssonar umboðsmanns og Katrínar Þor-
valdsdóttur. Eldri bróðir hans var Ólafur Sí-
vertsen, síðar prófastur í Flatey og alþingis-
maður (1790-1860). Þegar hann kom út aftur
varð hann sveinn Skúla sýslumanns Magnús-
sonar að Skarði (1768-1837), sonar Magnúsar
Ketilssonar ritstjóra og sýslumanns
(1732-1803) og giftist dóttur hans, Ragnhildi
(1800-1852) 6. júní 1823. Frá 1824 var hann
umboðsmaður Skógarstrandaijarða og bjó á
hluta í Hrappsey en frá 1834 í Hrappsey allri
ásamt Kiðey.
Frá 1829 var hann aðstoðarsýslumaður
Skúla Magnússonar, tengdaföður síns, uns
hann lést og settur sýslumaður 1837-1838 en
við sýslunni tók Kristján Magnussen, mágur
hans (1801-1871). Héldu þeir langfeðgar
sýslunni frá 1754 til 1860. Síðar var Þorvald-
ur settur sýslumaður í Snæfellsnessýslu og
Strandasýslu. Hann var þingmaður Dala-
manna 1845-1851, sat á fyrsta endurreista
þingi Islendinga.
Þorvaldur var mikill búhöldur, góðgerðar-
samur og naut mikils traust manna. Hann
skipti sér mjög af stjórnmálum og voru þeir
Ólafur báðir og frændur þeirra meðal helstu
stuðningsmanna Jóns Sigurðssonar. Um þá
sögu alla má fræðast rækilega í þriggja binda
verki Lúðvíks Kristjánssonar, Vestlendingar,
sem nýlega hefur verið endurútgefið. Þor-
valdur lést 30. apríl 1863.
A Landsbókasafni era auk Teiknibókarinn-
ar nokkur handrit önnur úr fóram Þorvalds
Sívertsen sem merkileg mega teljast. Þar má
nefna æviágrip hans og bróður hans, Ólafs
Sívertsen, og minnisbók Þorvalds um árin
1821-1860 með eigin hendi. Frá áranum sem
Þoi-valdur sat á alþingi era ritgerðir um
landsmál sem tengjast setu hans þar.
Einnig mun Þoi’valdur hafa ritað annál
sem varðveittur er á Landsbókasafni með
hendi Gísla Konráðssonar rithöfundar
(1787-1877) ásamt þætti frá Húsavíkur-Lalla
með hendi Þorvalds sjálfs. Gísli og Þorvaldur
munu hafa skrifast á og Þorvaldur verið
heimildar maður Gísla um sagnaþætti og
þjóðsögur.
Einna athyglisverðast af handritum með
hendi Þorvalds Sívertsen er 154 blaðsíðna
handrit, ritað 1805-1820 af þeim Ólafi, bróður
hans. Hafa þeir bræður þá verið í bernsku og
æsku. Þetta er greinilega eins konar glósu-
bók þeirra þar sem í er tímatal með Noregs
konungasögum, útdráttur úr Gloseram Páls
Vídalín (1667-1727), fréttablöð frá árunum
1807, 1814 og 1816 og fróðleikur um landa-
fræði, rómversk trúarbrögðj fornar og nýjar
kvenhetjur, fjarðanöfn á Islandi, latneska
málfræði og reiknireglur. Virðast þeir bræð-
ur hafa verið miklir alfræðibókarmenn, eins
og fleiri unglingar á ýmsum öldum.
Ekki vekur síður athygli hversu greiðan
aðgang þeir hafa haft að miklum fróðleik og
er ótvírætt að synir betri bænda á Islandi
vissu meira um erlendar þjóðir en margur
kynni að hyggja í fljótu bragði. Þannig era í
glósubókinni æviágrip stórhöfðingjanna Dj-
engis kan, Timur leng, Saladdíns,
Aurangzebs stórmóguls og Péturs mikla sem
synir Sigurðar á Fjarðarhorni hafa skráð
væntanlega eftir erlendum kennslubókum en
þó eflaust líka að ein hverju leyti eftir munn-
legri frásögn þar sem nöfn kappanna era
stundum stafsett á kynlegan hátt (Aurangzeb
er þannig Oran Zeb).
Auk þess era allmörg handrit á Lands-
bókasafni sem farið munu hafa um hendur
Þorvalds Sívertsen og bera ýmissi menning-
arviðleitni vitni. Á Landsbókasafni er varð-
veittur Naifi Sigurðar Péturssonar með
hendi hans. Þeir bræður, Ólafur og Þorvald-
ur, hafa ritað nöfn sín á um 400 síðna handrit
frá 1675 sem geymir Lögbók Magnúsar Nor-
egskonungs. Einnig hefur Þorvaldur átt al-
fræðirit sem aðrir hafa tekið saman og m.a.
geyma Gullasna Apuleiusar, ævisögur
merkra 18. aldar manna, sögur byskupa,
forna annála, lagarit Sveins Skúlasonar, Kon-
ungs skuggsjá og söfn með fomaldar og ridd-
arasögum.
Afkomendur Þorvalds urðu til þess að
halda nafni hans á lofti. Kristín, dóttir hans
átti Jón Thoroddsen sýslumann og rithöfund
og meðal sona þeirra var Þorvaldur Thorodd-
sen vísindamaður sem var skírður eftir afa
sínum. Katrín átti Jón Árnason þjóðsagna
safnara. Teiknibókin barst Landsbókasafni
frá Boga Th. Melsteð árið 1929, samkvæmt
Handritaskrá þess. Verið gæti að hún hafi
farið um hendur Jóns Amasonar eða Þor-
valds Thoroddsen áður en Bogi eignaðist
hana.
Það efni sem varðveist hefur úr fóram Þor-
valds Sívertsen sýnir þann menningaranda
sem einkennt hefur mörg íslensk heimili í
upphafi 19. aldar þó að vissulega teljist Þor
valdur til yfirstéttarinnar. Á Teiknibók hans
sést að hann lagði sig einnig eftir listum sem
íslendingar höfðu þá enn lítt stundað svo að
vitað sé. Hún ætti því að vera áhugaverð fyrir
þá sem rannsaka íslenska myndlistarsögu.
Höfundurinn er íslenskufræðingur.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. FEBRÚAR 1998