Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 17

ANDLEGT
LÍF KAREN-
AR BLIXEN
Nýlega birtist bréfasafn danska skáldsins Karenar
Blixen (1885-1962). Það annaðist m.a. Frank Lasson
óperusöngvari, sem áður gaf út m.a. bréfasafn Ijóð-
skáldsins Sophusar Claussen. ÖRN OLAFSSON fjallar
um bréfin og einnig góðar og vondar bækur um Blixen.
Æsilegt líf, spilavíti og
skemmtistadir settu svip
á líf listmálarans Francis
Bacons. Sumir segja að
fólkið í myndum hans sé
skelfilega afskræmt.
hét að mála yfir og reyna aftur. Að því leyti
skipti næstum hver dráttur í verkum hans
sköpum, svo það má nánast líta á hvert verk
sem hið mesta glæfraspil þar sem sköpun-
arkrafturinn er að veði í hvert einasta sinn,
sem penslinum er brugðið á léreftið. Og ef
einhver vill tengja verk Bacons lífi hans
sjálfs er hér sami sálarháski á ferðinni og
þegar hann stóð tímunum saman við spila-
borð spilavítanna eða kastaði sér úti í
glæfralegt skemmtanalíf.
Bacon hafnaði því alfarið að hann væri að
túlka sýn sína á einhvern hátt. Hann væri
ekki expressjónisti og reyndi heldur ekki að
skapa raunveruleika í myndum sínum. I
flestum myndum hans er fólk. En fólkið er
fremur líkami en sál, öllu heldur kjöt, því
auk þess sem hann málaði gjarnan kjöt-
skrokka og var alla tíð heillaður af þeim, þá
er holdið, kjötið, dregið fram í flestum
myndum hans. Hann heimsótti gjarnan
sláturhús og slátrarabúðir, bæði til að horfa
á skrokkana og anda að sér heitri kjöt-
anganinni, sem nánast fylgir myndum hans
- og þetta kjötæði hjá manni sem heitir
Bacon býður óneitanlega upp á ýmsar hug-
renningar. Kjötfletirnir eru oft eins og
sveipaðir titrandi hitahulu líkt og hrátt kjöt
og ekki bara venjulegt hold.
Sumir segja að fólkið í myndum hans sé
skelfilega afskræmt, en það má líka segja
að sköpunarkraftur Bacons hafi verið svo
öflugur að hann snýr og vindur fólk til,
skapar fjölhliða verur í mörgum flötum. Allt
þetta fólk málaði Bacon fremur eftir ófull-
komnum ljósmyndum en að láta það sitja
fyrir hjá sér og handverkssnilld málarans
kemur fram í að þó andlit hans séu við
fyrstu sýn ekki nálægt raunveruleikanum
þá eru þau það samt, því í dráttum hans eru
andlitin jafnauðþekkjanleg og ljósmynd.
Fjölhliða sýn Bacons
Eitt þekktasta viðfangsefni Bacons er
páfamynd Velázquez af Innocentiusi X, sem
Bacon vann úr mestallan 6. áratuginn og
þar eru einmitt þess helstu einkenni hans
þegar komin fram: Margar myndir af sama
viðfangsefninu, þunnir litir í sterkum, fáum
dráttum og línur er marka myndbygging-
una. Litir Bacons voru yfirleitt ekki sker-
andi, en í myndum sem hann málaði á þess-
um árum með beinni skírskotun til verka
Van Goghs notaði hann ákafa sterka liti til
að hylla þennan meistara, sem Bacon fannst
sjálfum að hann ætti ýmislegt sameiginlegt
með.
Auk þess að mála yfirleitt fólk dugði hon-
um sjaldnast aðeins ein mynd heldur málaði
hann seríur, gjaman þríverk, „triptych“.
Ekki til að draga hugann að þríverkum,
sem löngum hafa einkennt trúarlega list,
því þeirri samlíkingu hafnaði hann alfarið,
heldur til að hafa tækifæri til að sjá aðstæð-
ur fyrir sér í mörgum flötum. Rétt eins og
persónur og efni einstakra mynda voru
gjarnan undnar í marga fleti, þá þurfti svo
enn að útvíkka sýnina í fleiri en eina mynd.
Þríverk málað 1972 er eitt margra verka
sem hann málaði eftir dauða Dyers, þar
sem hinn látni kemur við sögu. I þessum
myndum líkt og mörgum öðrum er svört og
drungaleg dyragætt að baki og persónan að
hluta leyst upp.
Á þessum árum málaði hann líka margar
sjálfsmyndir eins og Sjálfsmynd frá 1973 er
dæmi um. Hér er enn ein fjölflata mynd,
þar sem persónan í myndinni sést eins og
aftan frá líka í dyragættinni og býður upp á
vangaveltur um tengsl þessara tveggja.
Gólfið er hrár striginn og hringjunum sem
bregður fyrir í buxunum er minning um að-
ferð, sem hann notaði alla tíð, en hún fólst í
að draga í myndirnar form, oft ferhyrninga
og hringi líkt og málarar endurreisnarinnar
notuðu við mynduppbyggingu sína án þess
formin sæjust nokkurn tímann. Á þeim 34
verkum á sýningunni í Louisiana til loka
apríl gefst hrífandi tækifæri til að kynnast
verkum og aðferðum Bacons niður í kjölinn
- eða öllu heldur niður í strigann..
ETTA bréfasafn Blixen er nær
1.400 bls. í tveimur þykkum
bindum, og nær yfir rúma þrjá
áratugi, frá því hún fluttíst frá
Kenýa, 1931, til dánardags.
Það heitir Breve fra Danmark,
því áður hafði birst þykkt
bindi, Bréf frá Afríku, sem náði
yfir þau sautján ár sem hún bjó í Kenýa,
1914-31. Samanlagt nær þá bréfasafn henn-
ar yfir mestan hluta ævi hennar, nær hálfa
öld, frá þvi hún var um þrítugt.
Þetta seinna bréfasafn hefur það fram yf-
ir hitt, að hér eru einnig bréf til Blixen. Hún
átti bréfaskipti bæði við ættingja, vini í Af-
ríku, Danmörku og víðar, útgefendur og
allskyns menntafólk. Itarlegar nafnaskrár
greiða aðgang að bréfasafninu. Ekki er
heldur allt birt, enda þekkja allir bréfritar-
ar það, að þeir endurtaka mikið efni frá
bréfi til bréfs, þegar þeir skrifa ýmsu fólki.
Hér er sáralítið um endurtekningar, og út-
gefandinn hefur skotið inn skýringargrein-
um eftir þörfum, jafnvel glefsum úr blaða-
greinum sem vísað er til. I heild verður út-
koman afar fjölbreytileg mynd af lífi skálds-
ins og umhverfí, einkum ríkulegu andlegu
lífi hennar.
Skelfileg bók
Auðvitað stenst þetta bréfasafn ekki sam-
jöfnuð við frábær skáldverk hennar, en ann-
ar samanburður er nærtækari, það eru ævi-
sögur skálda, sem margir lesa. Judith nokk-
ur Thurmann hefur birt ævisögu Blixen,
sem víða hefur farið, því miður, þetta er
skelfileg bók.
Látum nú vera andlausa smásmygli í
upptalningum á þýðingarlausum smáatrið-
um í lífi skáldsins, hitt er öllu verra, að
Thurmann leiðir skáldverkin beint út frá
þeim, sem einskonar sjálfkrafa ummyndun!
Þannig lokar hún skáldverkum Blixen við
einstrengingslegan og ómerkilegan skilning
á þeim, en það sem hrífur mest við þau, er
einmitt að frá einstökum viðburðum og
mannlýsingum opna þau sig til æ víðtækari
og merkari sýnar. í bréfasafninu koma fjöl-
breytilegar túlkanir sagna Blixen, bæði frá
henni og öðrum. Svona eins og til að vera
hæfilega mikið út í hött tók hún sér gamalt
arabískt kjörorð: „Þrennt skiptir mestu að
gera vel, að sitja hest, skjóta af boga og
segja satt.“ „Og hún gat ekkert af þessu!“
sagði bróðir hennar Tómas. En sannleikur-
inn er sá, að hún laug til að segja satt. Með
öðrum orðum, skáldskapur hennar beindist
að kjarnanum, sýndi hve mikilvægt var fyr-
ir persónur sagnanna að fara sínar eigin
leiðir, hvað sem umhverfi þeirra áleit. Þess-
vegna var Blixen aldrei klisjukennd, þótt
hún væri fornfáleg, sögur hennar gerðust
iðulega öld fyrir ritunartíma, og meðal að-
alsins meðan hans var enn mátturinn og
dýrðin. Og frásagnaraðferð hennar hefur
líka þótt fornfáleg, jafnvel miðað við íhalds-
sömustu samtímahöfunda hennar. Samt eru
sögur hennar sígrænar, eilífferskar, því
hversu krókóttur sem söguþráðurinn er,
stefnir hann alltaf að þungamiðju. Hún
s.agði að henni hefði lærst þetta þegar hún
hitti fyrst negrana í Kenýa og þeir spurðu
hana: „Hver ert þú?“ Henni vafðist tunga
um tönn, því venjuleg svör hennar í Dan-
mörku; „Eg er frænka biskupsins, dóttir
Dinesen þingmanns“, o.s.frv. voru merking-
arlaus í þessu umhverfi. Svo hún fór að leita
kjarnans.
Tortryggð heima fyrir
Sögum Blixen var fádæma vel tekið frá
fyrstu tíð, einkum í Bandaríkjunum, þar
sem hún birtist fyrst, flestar bækur hennar
urðu bók mánaðarins í helsta bókaklúbbi
landsins, og fengu mikla útbreiðslu. En í
Danmörku mætti hún oft tortryggni, t.d.
frá ríkjandi krötunum, almennt ríkti sú
skoðun að skáldverk væru umfram allt
tæki til að innræta skoðanir, og var þá ekki
góðs að vænta af „eftirlegukind aðalsins",
verk hennar kæmu „stríðandi alþýðu“ ekki
við. Barónessan komst þó einu sinni svo
langt að skrifa grein í Land og folk, blað
danska kommúnistaflokksins. Ásamt ýms-
um helstu skáldum Dana hyllti hún þar
Halldór Laxness fimmtugan. Þar þakkar
Blixen honum góðar bækur, sérstaklega
þriðja hluta Islandsklukkunnar, Eldur í
Kaupinhafn. Hún hafi grátið yfir þeirri
bók, og það hafi ekki hent hana þessa hálfu
öld sem Halldór hafði lifað. Grethe Rostbpll
var menntamálaráðherra íhaldsflokksins
danska þangað til kratar tóku við fyrir
þremur árum. Hún er kandídat í dönskum
fræðum, og var kennari við lýðháskóla áður
en hún tók sæti á þingi. Líklega hefur hún
oft farið yfir sögur Blixen í bókmenntatím-
um, því nú hefur hún gefið út bók um þær,
Længslens vingeslag. Hún tekur þar fyrir
þær 35 sögur, sem Blixen birti sjálf í bók,
en lítur hjá hinum fimmtán, Efterladte for-
tællinger.
Túlkun Rostbpll er býsna lágfleyg. Það er
vegna þess, að hún fylgir sögu fyrir sögu, í
sömu röð og þær standa í bókum Blixen,
bók eftir bók. Fyrst er endursögn á efni
hverrar sögu, síðan túlkun á sérkennum
persóna, samspili þeirra og öðrum merkum
atriðum. Af þessari aðferð leiðir miklar end-
urtekningar, og litla yfirsýn. Venjuleg
vinnubrögð fræðimanna eru því frekar þau,
að krota slíkar athugasemdir hverja fyrir
sig á smámiða (núna líklega fremur á ek.
tölvu“miða“), og eftir að allt efnið hefur ver-
ið kannað á þann hátt, að raða upp athuga-
semdum, tengja það sem saman á, stilla upp
andstæðum, og skapa sjálfur efnisröð. Setja
síðan fram heildartúlkanir og tilgátur, og
KAREN Blixen. Ekkert lát er á
bókum um hana.
fara aftur í efnið til að kanna hvort eitthvað
stríði gegn þeim. Niðurstöður þessa eru
loks tengdar við bakgrunn, þekkingu á öðr-
um höfundum, samfélagi o.fl. Þannig fæst
eins mikil yfirsýn og kostur er, en aðferð
Rostboll hefur þó það sér til ágætis, að bók-
in er einkar aðgengileg þeim sem ekki -
muna einstakar sögur vel.
Við ljúkum þessum pistli með sýnishorni
úr einu bréfa Blixen, sem hún skrifaði Ellen
systur sinni í maí 1946. Sú hafði látið í ljós
þá skoðun að nasisminn væri eitthvað sér-
staklega þýskt. Karen Blixen var á öðru
máli, og fann vaxtarskilyrði félagslegs fárs
svosem krossferða og trúvillingabrenna
kirkjunnar á miðöldum, galdrabrenna á 17.
öld, ógnarstjórnar Robespierre fyrir tveim-
ur öldum, nasismans og stalínismans á
þessari, og bókstafstrúarmanna nú. Þar
skipti meginmáli:
„Hugmynd eða meginregla er boðuð sem
ófrávíkjanleg og helg í sjálfri sér, og að
hana verði að framkvæma.
Yfirlýst sannfæring um að fólk sem ekki
fellur undir slíka hugmynd eða meginreglu,
eða sem beinlínis beiti sér gegn henni, hafi
þarmeð gerst útlagar, njóti ekki lengur
neinna mannréttinda, og í rauninni megi
segja að slíkir einstaklingar séu ekki lengur
mannverur.
Yfirlýst sannfæring um að það saurgi fólk
og spilli því að setja sig inn í hugsunarhátt
andstæðinga eða þeiiTa sem annað álíta.
Yfirlýst sannfæring um að því eindregnar
sem fólk haldi sig frá því að þekkja and-
stæðinginn eða skilja málstað hans, þeim
mun hreinna verði það. Þetta er hugmyndin
um villutrú. [...] Án þeirrar hugmyndar get-
ur engin einstrengingsleg og meðvitað hug-
læg lífsskoðun sigrað. En þar sem það hef-
ur gerst, og það er sett fram sem grundvall-
arregla að undiroka hugsana- og málfrelsi, A
þá ríkir glundroðinn. Því þá verður það
samviskusamt hugsjónafólk sem fer að
þjóna hinum djöfullegu öflum, því ákafar
sem það er samviskusamara. Þetta heiðar-
lega fólk getur vel varðveitt með sér svo
mannlegar tilfinningar að harma ástand
sem það sjálft hefur átt þátt í að skapa, og
aumkva fórnarlömbin, sem það sjálft tor-
tímir. En það forðast umfram allt hitt, að
saurgast af þekkingu og skilningi á þvílíku
ástandi og slíkum fórnarlömbum, og á
„villutrúnni“ sjálfri, óttast að slíkt gæti leitt
það sjálft í glötun. Það getur í nafni heilagr-
ar hugmyndar sætt sig við frávik frá sann- •
leikanum, en það þorir ekki að hætta á frá-
vik frá heilögu hugmyndinni sjálfri. Þetta
fólk er „í góðri trú“, svo fremi að það orða-
lag megi hafa um það að ákveða að vera
blindur.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. FEBRÚAR 1998 17