Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 15

TÍUNDA janúar birtist grein eft-
ir Davíð Erlingsson, dósent í ís-
lensku, í Lesbók Morgunblaðs-
ins. Greinin heitii* „Menning,
vandræðagangurinn í meðferð
hugtaksins“ og fjallar um hug-
takið „menning“ og meinta mis-
beitingu þess. Nú er það ætíð
leiðinlegt að fá á sig ákúrur líkt og þær að
maður „tali eins og hálfviti ...“, sé „haldinn
úrvalshyggju-viðhorfinu" og ástundi „sér-
greinar-sérdrægni“ - allt er þetta orðbragð
orðrétt haft eftir háskólakennaranum - en
það er hreinasta hátíð hjá því að þurfa að
þumlunga sig gegnum steypustílinn sem
hann hrærir saman við væna skammta af
útúrsnúningi, rangfærslum, dylgjum og
öðrum fíflakúnstum sem þeir viðhafa, sem
tipla á hálum ís rökleysu og fullyrðingavað-
als.
Til að það fari ekki milli mála hver tali að
þessu sinni eins og hálfviti langar mig að
benda á nokkrar staðleysur í málflutningi
Davíðs. Fyrsta og stærsta staðleysan -
vegna þess að upphaf hennar er blásin 1
fjórtán punkta feitletur - er þessi: „Menn-
ing er allt atferði og lag félagsverunnar
mannsins sem hún hefur til og á því að vera
maður í samfélagi sínu (sem einnig vísast til
með þessu orði, menning), en með þessu
verulagi aðskilur hún sig frá og hefur sig að
eigin trú upp yfir aðra hópa og þeirra veru-
lag, sem ríkir fyrir utan félagsheimkynni
mannsins, að áliti hans.“
Þótt framsetningin sé með af-
brigðum þvælin fæ ég ekki lesið
annað út úr setningunni en það
að allt athæfi teljist menning
sem framið er af tegundinni og
félagsverunni homo sapiens -
hinum viti boma manni. Að ég
skuli ekki vilja kvitta undir svo
útjaskaðan skilning á hugtakinu
gerir mig líkastan hálfvita í aug-
um dósentsins. Hann sakar mig
um úrvalshyggju og sérgreinar-
sérdrægni af því að mér láist að
taka það fram að vændi, kynlífs-
þrælkun, barnaníðsla, fram-
leiðsla eiturlyfja og fíkniefna-
smygl - svo nokkur dæmi séu
tekin af sérmannlegu athæfi
sem ekki þekkist meðal annarra
dýi*ategunda - eigi jafnmikið til-
kall til hugtaksins menning og
ástundun lista og vísinda.
Nú má Davíð mín vegna
leggja hvaða merkingu sem
hann vill í orðið menning, en
hann hefur engan einkarétt á
túlkun þess og reyndar veit
hann það manna best sjálfur.
Loðmullulegur aðdragandinn að
skilgreiningu hans er svo upp-
fullur af fyrirvörum að það er
engu líkara en hann eigi í alvar-
legum brösum með undirpúkkun
fullyrðinga sinna: „Vísindamenn
fleiri en ég viti hafa skilgreint
hugtakið á fjölmargan veg, hver
eftir sinni aðfararleið. Eigi að
síður mun óhætt að ætla, að
flestar af þeim skilgreiningum
muni í rauninni ganga upp í
þeirri, sem leiðir nokkuð beint
fram af almennri fræðilegri
mannlífsathugun og af merking-
um orðsins sjálfs og ættingja
þess ...“
Þegar maður nokkur vildi hljóma sann-
færandi sagði hann að það sem hann stað-
hæfði væri satt og rétt, að minnsta kosti svo
að segja alveg um það bil. Þannig hljómar
einnig áðurnefnd stofnanafroða, sem á að
taka af allan vafa um að skilgreining Davíðs
á hugtakinu menning sé fram borin í nafni
99,9% vísindamanna af þessum heimi. Hver
viti borinn lesandi sér þó í hendi sér að dós-
entinn er aleinn um skilgreiningu sína enda
getur enginn talað í nafni óskilgi*einds hóps
vísindamanna og fullyrt um almennan skiln-
ing þeirra á títtnefndu hugtaki. Reyndar
virðist það aldrei hvarfla að Davíð að al-
þjóðlegt heiti hugtaksins menning feli í sér
ákveðið gildismat og því setur hann íslenska
hugtakið hvergi í samband við ræktun eins
og sérhver maður mundi gera sem veit hvað
orðið „kúltúr" þýðir.
Menning er ekki jafnhlutlaust hugtak og
Davíð vill vera láta og því nær það ekki yfir
„allt atferði og lag félagsverunnar manns-
ins“ heldur einungis það sem gerir mann að
meiri manni en hann var áður en hann tók
að leggja stund á ræktun sinna mannlegu
þátta. Rækti maður ekki hæfileika sína
verður trauðla sagt að hann ástundi menn-
MARHNUTUR
MENNING-
ARINNAR
Vandræðagangur hugvísindamanna
EFTIR HALLDÓR BJÖRN RUNÓLFSSON
Svar við grein Davíðs Erlingssonar í Lesbók, 10, jan.
1998, þar sem fjallað var um menningarhugtakið
og vandræðaganginn í meðferð þess.
VEMD» AS A <0V
his wicketi seme of
huinnur
suggcsis cvdting sev
his llngers focus on hcr
touchcs, hc’v venus a* a
b<»y
ne helícves in boauty
he's vcnus is a 1k>v
hc’f» cxploring
rhc tastc of hcr
arousal
so acctiratc
hc sctx off
thc hcauty in hcr
hc's vcnus as a boy
he hchevcs in beauty
hc’x vcmis as a bov
SlÐA úr sýningarskrá Nútímalistasafnsins í Stokkhólmi Borta men hemma, frá 1994. Þar var söng- og Ijóðasmíð Bjark-
ar Guðmundsdóttur tekið sem fullgildri myndlist meðal annarrar myndiistar.
ingarlega viðleitni eða taki þátt í almennu
menningarstarfi. Hitt eru svo ómerkilegar
aðdróttanir þegar Davíð þykist sjá að ég og
nafni minn Björn Th. séum haldnir því sem
hann kallar úrvalshyggju-viðhorf. Menn
sem hafa þann starfa að fjalla um listsköp-
un fyrr og nú vita mætavel að listagyðjan
fer ekki í manngi-einarálit. Listskilningur
og listrænir hæfileikar hafa aldrei farið eft-
ir menntun eða stöðu einstaklinga í mannfé-
lagsstiganum. Að brigsla okkur um tví-
skinnung í þessum efnum er ekki annað en
rakalausar dylgjur.
Eins er út í hött að ásaka mig f'yrir
þrengingu hugtaksins list. Grikkir til forna
- upphafsmenn lista - kölluðu handverk,
verklag og myndlist einu orði tekne, sem
þýðir list. Tónlist og bókmenntir kölluðu
þeir hins vegar mousike. í öllum evrópskum
tungumálum er því uppi sama tilhneiging,
sú að nota list yfir myndlist, en músík yfir
tónlist. Sé Þjóðverji spurður „Wer ist dein
Lieblingskunstler?" - Hver er uppáhalds-
listamaður þinn? - minnist hann Durers
fremur en Beethovens eða Goethes. Sama
máli gildir um Frakka, ítali, Svía, Dani,
Finna og Englendinga.
Hví skyldu íslendingar temja sér ein-
hvern annan skiling á hugtakinu list en aðr-
ir Evrópubúar síðustu 2000 árin eða svo?
Og hvar var Davíð með stílvopnið þegar
Þorsteinn Thorarensen gaf út Listasögu
Fjölva og Nútímalistasögu Fjölva - báðar
einvörðungu um myndlist - löngu áður en
Saga listarinnar kom út hjá Máli og Menn-
ingu? Eða hví hefur hann aldrei mótmælt
þeirri ósvinnu þegar sífellt er talað um „list-
ir og bókmenntir" hér á landi eins og bók-
menntir væru eitthvað annað en listir?
Þá koma fram sérkennileg óheilindi í
málflutningi Davíðs þegar hann reynir að
bregða fyrir mig fæti vegna eðlilegrar
sundurgreiningar minnar á orðunum „vit“
og „skyn“, en ég þarf ekki frekar en aðrir
landar mínir að nota mörg, aðskiljanleg orð
til að lýsa sama fyrirbærinu. í jafntæru
máli og íslensku má samstundis greina
muninn á hugtökum vit og skyn. Skyn er
allt sem numið er með skynfærum - sumir
kjósa að segja með skilningarvitunum -
óháð frekari flokkun hugans. Lítil setning
skýrir muninn betur en nokkur lýsingarorð
fá lýst: „Eg skynjaði návist einhvers í
myrkrinu án þess að vita hver það var.“
Væri skyn og vit eitt og sama hugtakið
mundi setningin missa marks.
Af þessu má sjá að eigi einhver í vand-
ræðum með hugtök þá er það Davíð Erl-
ingsson sjálfur. Ástæðurnar leyna sér ekki.
Hann er eins og svo fjölmargir, íslenskir
menntamenn haldinn þeirri þráhyggju sem
ég kalla stundum menningarlegan marhnút.
Það er sú hughyggja húmanískra fræði-
manna að þeir séu komnir á æðra plan .
vegna sérhæfingar sinnar og eigi því ekki
lengur samleið með því venjulega fólki sem
við köllum gjarnan almenning. Reyndar fer
slík hughyggja vaxandi í réttu hlutfalli við
kreppu húmanískra fræða, m.a. vegna þess
langvarandi fjársveltis sem þau búa við hér-
lendis.
Þannig lýsir menningarlegur marhnútur
sér gjarnan í tilhæfulausri sektarkennd
vegna yfírburðastöðu sem margir hugvis-
indamenn ímynda sér sig vera í gagnvart
fólki sem þeir telja veikburða og varnar-
laust sökum þess eins að það hefur ekki
gengið hina akademísku braut eins og þeir.
Þessi firra verður þeim mun hjákátlegri
þegar þess er gætt að raunvísindamenn -
menn með miklu sterkari stöðu gagnvart al-
menningsálitinu og fjárveitingarvaldinu en
hugvísindamenn - eru öldungis lausir við
slíka fyrirvara. Lækni sem vinnur að bar-
áttu gegn krabbameini dettur ekki í hug að
leggja niður vopn þótt hann komist að þvi
að almenningur fylgir honum ekki lengur
eftir í sértækum skilningi hans á eðli lækn-
ingarinnar. Rafmagnsverkfræðingi kemur
heldur ekki til hugar að hætta
við tölvurannsóknir sínar þótt
þær séu orðnar svo sérhæfðar
að engir nema nánustu kollegar
hans skilja hvert hann stefnir.
Allar list— og hugvísindarann-
sóknir eru eins og barnaleikur í
samanburði við flókið ferli
tækni og raunvísinda, og samt
gengur fjöldi manna í
húmaníska geiranum með þann
uppskrúfaða ótta í kollinum að
hugur þeirra svífi skýjum ofar í
ómælisdjúphygli og sérræktaðri
kunnáttu. Stundum vakna slíkir
menn þó upp af sjálfblekking-
unni, til dæmis þegar þeir kom-
ast að því að „lítt menntaður ná-
unginn“ veit margfalt meira um
leyndardóma flókinnar nútíma-
tækni en þeir sjálfir, eða það
rennur upp fyrir þeim að þeir
hafa ekki roð við „greyinu" á al-
mennum vinnumarkaði.
Lítil dæmisaga sýnir hve
langt menningarlegur marhnút-
ur getur leitt þessa ólánsömu
menntamenn. Eitt sinn rakst ég
á lögfræðiefni frá Úganda á
veitingahúsi í miðborg Stokk-
hólms. Ég innti hann eftir því
hvernig hann kynni við sig sem
námsmaður í Svíþjóð. Hann bar
þjóðinni vel söguna í öllum efn-
um nema því sem sneri að per-
sónulegri viðkynningu. Hann
sagði skólafélaga sína nefnilega .
tipla á tánum í nærveru sinni, til
dæmis með því að samsinna
hvaða þvælu sem hann bæri á
borð fyrir þá. í návist hans
sýndu þeir slíkt smeðjulegt
skapleysi að honum lá við
velgju. Hann taldi einsýnt að
misskilin kurteisi þeirra væri
blandin þeirri hégilju að þeir væru komnir
miklu lengra á þróunarbrautinni en hann.
Verri mynd kynþáttamisréttis gat hann
vart hugsað sér.
Þannig er marhnúturinn, óætið sem bítur
sig fast á færi þeirra sem fiska í gruggugu
vatni. Um leið og hugvísindamaðurinn
smjaðrar fyrir einhverjum sem hann álítur
standa sér skör lægra í andlegum efnum
lýgur hann óvart að sjálfum sér. Hann fer
að ofmeta innra ríkidæmi sitt, stöðu sína og
stærð og vanmeta um leið andlegt atgervi
náungans. Þessi kórvilla hendir einmitt Da-
við þegar hann sér sig knúinn til að stökkva
albrynjaður út á ritvöllinn eins og Kíkóti til
varnar „ómenntuðum smælingjunum“, sem
hann ásakar mig, Björn kollega minn og
Ingibjörg Sólrúnu ranglega um að halda
föngnum í spennitreyju ævarandi minni-
máttarkenndar. En hann hefði betur sparað
sér atið við vindmyllurnar því með því slá
sjálfan sig til riddara - til að gæta ímyndaðs
bróður í neyð - setur hann sig óvart á háan
hest eins og allir sem þykjast fremri náung-
anum. Var svo einhver að tala um hálfvita-
skap?
Höfundur er listfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 14.FEBRÚAR 1998 1 5