Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 19

AÐALSMAÐURINN
LUCHINO
VISCONTI
Italski leikstjórinn Luchino Visconti var eldheitur og
kappsfullur listamaður, eins og fram kemur í grein
JÓNASAR KNÚTSSONAR
VISCONTI við tökur á La terra trema 1948.
ÆR þversagnir er mótuðu líf
Luehino Visconti settu einnig svip
á útfór hans í marsmánuði 1976.
Skoðanabræður þess látna héldu
honum veraldlega minningarat-
höfn fyrir utan kirkjuna áður en
jarðarfórin fór fram. Visconti
hafði tvö andht eins og guðinn
Janus. Leikstjórinn var aðalsmaður og marx-
isti. Verk hans drógu dám af tilraunum tO að
sameina þessar andstæður. Segir að leikstjór-
inn hafi fjármagnað tvær kvikmyndir í fullri
lengd með því að selja gimsteina móður sinnar.
Er það til marks um ríkidæmi fjölskyldunnar,
örlæti móðurinnar og sannfæringarkraft
Visconti.
Luchino Visconti var lærisveinn franska leik-
stjórans Jean Renoir. Sá var sonur málarans
fræga Pierre-Auguste Renoh'. Áhrifa Jean
Renoh- gætir lengi vel í myndum Visconti.
Greifmn hóf afskipti af kvikmyndagerð sem
leikmyndahönnuður. Kemur sú reynsla glöggt
fram í verkum hans þar sem bakgrunnur segir
mikið um sögupersónur og leikmynd öðlast
táknrænt gildi.
Eigi má sköpwm renna
Visconti festi á fílmu sögu James M. Cains
Pósturinn hringir alltaf tvisvar í heimOdarleysi
árið 1942, enda áttu Italir og Bandaríkjamenn í
stríði er hér er komið sögu. Titill bókarinnar
vísar til þess að bréfberinn skOaði alltaf hand-
riti Cains því að útgefendur höfnuðu bókinni
hvað eftir annað. Fátæk kona giftist vel stæð-
um manni og eggjar friðO sinn til að myrða
hann. Athygli vekur að Visconti lýsir skötu-
hjúunum af miklum skOningi og fordæmir þau
ekki. Vittorio Mussolini, sonur einræðisherrans
sá myndina Eigi má sköpum renna (Os-
sessione) og lét þessi orð falla: „Þetta er ekki
Ítalía." Kaldhæðni örlaganna var slík að foring-
inn sjálfur var hrhlnn af þessu sveinsstykki
leikstjórans.
Eigi má sköpum renna var tímamótaverk.
Visconti var í reynd eins konar faðir raunsæis-
stefnu eftirstríðsáranna á Italíu. Sem slíkur
fékk hann seint uppreisn æru sökum þess að
frumsmíð hans var gerð án samþykkis höfund-
ar. Myndin fékkst því ekki sýnd víða um heim.
Hin svokallaða nýraunsæisstefna í ítalskri kvik-
myndagerð gat af sér meistaraverk eins og
Reiðhjólaþjófana (Ladri di Biciclette) eftir Vitt-
orio de Sica. Upphaf þessa merka skeiðs í sögu
kvikmyndanna má rekja til þess að kvikmynda-
verin á Italíu höfðu verið jöfnuð við jörðu. Göt-
ur Rómar voru því notaðar í stað leikmynda
sem orðið höfðu seinni heimstyrjöld að bráð.
Gjörbreytt sögusvið kallaði á ný yrkisefni. Er á
leið reyndu sumir leikstjórar eins og Federico
Fellini og Vittorio de Sica að brjótast úr viðjum
þessarar stefnu. Raunsæisstefnan breyttist á
tveimur áratugum í eins konar bókstafstráar-
brögð. Veraldlegir klerkar gengu í fylkingar-
brjósti og vildu bannfæra öll verk er brutu í
bága við hefðbundið raunsæi bókmennta nítj-
ándu aldai'.
Og jörðin skalf
Visconti setti á svið verk eftir Sartre, Hem-
ingway, Cocteau, Arthur Miller, John Stein-
beck, Tjekov, John Ford og Tennessee Willi-
ams á þessum árum. Næsta mynd hans Jörðin
skelfur (La terra trema) lýsir hlutskipti bláfá-
tækra fiskimanna á Norður-Ítalíu. Jörðin skelf-
ur er fjölskyldusaga eins og margar myndir eft-
ir Visconti.
Visconti hleypst undan merkjwm
Skáldið Hóras kvað naturam expeUes furca
tamen usque recurret, þótt náttúran sé lamin
með lurk, leitar hún út um síðir. Visconti var
aðalsmaður í húð og hár. Hlaut hann fyrr eða
síðar að gera sér örlög hefðarfólks að yrkisefni.
Sneri Visconti sér næst að listamönnum, hefð-
arfólki og iðnjöfrum í stað fátæklinga og undir-
málsmanna. Listamaðurinn var kommúnistan-
um yfirsterkai’i og fann að félagsraunsæið
hafði, e.t.v. blessunarlega, gengið sér til húðar.
Greifynjan (Senso) var fyrsta litmynd
Visconti. Kveður þar við nýjan tón. Leikmynda-
hönnuðurinn Visconti kemur fram í öllu sínu
veldi. Leikstjórinn var gagntekinn af evrópskri
listasögu frá unga aldri og bera myndir hans
þess merki. Söguþráðurinn var með alþjóðlegu
ívafi. Annar aðalleikari var Hollywoodstjaman
Farley Granger. Tónlist eftir Anton Bruckner
kallaðist á við litadýrðina.
Hvitar nætur (Le notti bianchi) var tilbrigði
við samnefnda smásögu eftir Fjodor Dostójev-
skí. Þótti mörgum sem helsti forustumaður
raunsæisstefnunnar hefði svikið lit. Höfundur
lýsir öldinni sem leið á afar rómantiskan hátt.
Orlar víða á fortíðardýrkun í myndinni. Næsta
mynd Visconti Rokkó og bræður hans (Rocco e
i suoi fratelh) er raunsæisverk í anda myndar-
innar Jörðin skalf. Er engu líkara en Visconti
hafi gert þessa ágætu kvikmynd í friðþæging-
arskyni.
Útlendingurinn
Ekkja franska rithöfundarins Albert Camus
fór fram á að leikstjórinn fylgdi skáldsögu Nó-
belsverðlaunahafans og heimspekingsins út í
ystu æsar. Visconti ætlaði að heimfæra atburði
sögunnar á þá ólgu sem braust út í Algeirsborg
löngu eftir að Camus reit verkið. Stórleikarinn
Marcello Mastroianni var fenginn til að leika
Meursault. Þótti það, með réttu, miður heilla-
vænleg hlutverkaskipan. Bókin sem slík er sér-
frönsk. Visconti var þegar öllu er á botninn
hvolft vart réttur maður til að kvikmynda þessa
mögnuðu skáldsögu. Þunglamalegai' heim-
spekilegar vangaveltur komu einatt eins og
skrattinn úr sauðaleggnum í verkum Visconti
og voru yfirleitt til óþurftar.
Rauður logi eg blótt blóð
Visconti gat lýst höfðingjum og kotungum af
sömu nákvæmni. Þekkti hann hlutskipti hvorra
tveggju og hafði næman skilning á mannlegu
eðli. Hann gat því magnað fram trúverðuga
mynd af hvers kyns sögupersónum. Þjóðverjar
handtóku Visconti á hernámsárunum. Var hon-
um gefið réttilega að sök að ganga erinda and-
spymuhreyfingarinnar. Aðalsmaðurinn neitaði
að selja vini sína í hendur Þjóðverjum þótt hon-
um væri hótað lífláti.
Visconti hefur verið borið á brýn að lýsa
sögupersónum sem eru fjarskyldar honum. Ef
tilfinning höfundar fyrir sögupersónu á að ein-
skorðast við svo bókstaflega þekkingu fremur
en ímyndunarafl og andagift, má spyrja hvers
vegna tillag félagsfræðinga og sálfræðinga til
heimsbókmenntanna er ekki ríkulegra en raun
ber vitni.
Verk Visconti voru gersneydd öllu sem kallað
er ræfladýrkun. Þótt sfjórnmálaskoðanir aðals-
mannsins hafi verið á skjön við arfleifð hans og
uppruna voru sögur hans af þeim sem minna
mega sín engu að síður einlægar. Hann gerði
þorra ítölsku þjóðarinnar að söguhetjum í
myndum sínum og fjallaði um stétt manna er
látin var liggja í þagnargildi í ítölskum bíó-
myndum frá árdögum kvikmyndanna fram á
lok seinni heimsstyijaldar.
MébarAinn
Hlébarðinn er að mörgu leyti dæmigerð fyrir
seinni myndir Visconti. Leikstjórinn er fagur-
keri og lýsir fallegu fólki í fallegu umhverfi.
Hlébarðinn er fjölskyldusaga, aldafarslýsing og
sannkölluð stórmynd. Frumútgáfa af Hlébarð-
anum er 205 mínútur að lengd. Myndir Visconti
voru undantekningarlítið of langar og hæg-
gengar.
Ragnarölc
Myndin Ragnarök markar upphaf hins svo-
kallaða þýska þríleiks. Allar þrjár bera mynd-
irnar þess merki að Visconti tók ástfóstri við
þýska menningu en fyrirleit nasista. Hin verkin
í þessari þrímynd eru Dauðinn í Feneyjum og
Loðvík. Ragnarök er sem oft áðui’ fjölskyldu-
saga. Persónur verksins minna frekar á orma-
gryfju en venjulega fjölskyldu. Leikstjórinn
viðurkenndi að honum var um megn að kafa of-
an í kjöl á Essenbeckfjölskyldunni sökum
andúðar hans á hinum syndum spilltu auð-
mönnum. Ef til vill ræður sú skömm sem evr-
ópskir aðalsmenn höfðu á hinum „nýríku“ þar
miklu um. Myndin verður því hálfgerður
heimsósómi.
Eins og nafnið bendir til sækir Visconti stef
sín í Ragnarök (La Caduta degli dei eða Götter-
dammerung) í heim þýskrar óperu. Sagan er
lítt dulbúinn roman á clef (skáldsaga þar sem
sögupersónur eru fengnar að láni úr raunveru-
leikanum) um Kruppfjölskylduna í Þýskalandi,
iðnjöfra sem gengu nasistum á hönd. Ragnarök
er sagan um Faust með ívafi grísks harmleiks.
Meginstef myndarinnar er spilling hugar og
sálar. Stálverksmiðjan í byrjun Ragnaraka
minnir á helvíti Dantes í Guðdómlega gleði-
leiknum. Seinni myndir Visconti fjalla oft um
hvers konar úi'kynjun. A þetta helst við mynd-
ina Ragnarök. Lýsing Visconti á hinni svoköll-
uðu nótt hina löngu hnífa er rám hálf klukku-
stund að lengd og kemur sögunni sem slíkri
sáralítið við. Myndin Ragnarök er misheppnað
meistaraverk. Sá er galli á gjöf Njarðar að
„söguhetjan" Martin er gjörspillt frá byrjun.
Visconti og félagar urðu að sýna vaxandi illsku
og ónáttúru Martins með æ ótrúlegri tiltektum
uns mannvonskan var orðin þvílík að söguþráð-
urinn dregur dám af slæmri óperu eða ýkju-
kenndu Jakóbínaleikriti.
Dauðinn í Fenayjum
Dauðinn í Feneyjum er frægasta verk
Visconti. Segir þar frá miðaldra listamanni sem
dvelur í Feneyjum sér til heilsubótar og fær of-
urást á ungum dreng. Mörgum gagnrýnendum
þótti yrkisefni Manns, og Visconti, ósiðlegt.
Töldu sumir að myndin væri mikil að búningi
en rýr að efni og ekki með öllu fordildarlaus. Er
slík gagnrýni eflaust sprottin af pólitískum
ástæðum og listrænni fáfræði. Dauðinn í Fen-
eyjum var valin til svokallaðrar konunglegi-ar
sýningar á Bretlandi. Voru menn ekki á einu
máli hvort efni myndarinnar væri boðlegt kon-
ungsfjölskyldunni.
Söguhetju Tómasar Manns, rithöfundinum
Aschenbach, breytti Visconti í tónskáld. Hefur
tónhst eftir Mahler ekki verið notuð á svo
áhrifaríkan hátt í nokkurri kvikmynd. Gustav
Mahler er talinn kveikjan að Aschenbach.
Myndin er erfiljóð um horfna tíð. Margir hafa
líkt för Aschenbachs um hina föllnu borg við
Eneasarkviðu Virgils eða Hinn guðdómlega
gleðileik Dantes. Gondólérinn í Feneyjum er
tekinn við stiku Karons, ferjumanns á ánni
Styx er liggur að Hadesarheimi. Leikstjórinn
notar tónlist og umhverfishljóð á ógleymanleg-
an hátt. Myndataka Pasquale de Santis er stór-.
glæsileg sem oft áður. Hver myndrammi gleður
augað enda ber Visconti höfuð og herðar yfir
aðra leikstjóra í vali á leikmynd og búningum.
Dirk Bogarde átti mikinn leiksigur í Dauð-
anum í Feneyjum. Leikarinn sýndi snilldarleik
í Ragnarökum en hafnaði hlutverki prófessors-
ins í Samtalinu, Visconti til mikillar gremju.
Greifinn Visconti lýsir glæsilegum aðlinum
með mikilli eftirsjá í Dauðanum í Feneyjum.
Þó er plágan til marks um það að tími þessarar
stéttar er liðinn. Visconti var oft sakaður um
að vera tvöfaldur í roðinu í afstöðu sinni til að-
alsmanna. Ef gætt er að af hverjum stigum
maðurinn var og í ljósi umróta tuttugustu ald-
ar þarf varla að koma á óvart að Visconti hafi—
haft blendnar tilfinningar í garð ítölsku yfir-
stéttarinnar. Leikstjórinn lagðist aldrei svo
lágt að gagnrýna aðalinn á yfirborðskenndan
hátt þótt hann hlífi ekki eigin stétt með nokkru
móti. Var hann að þessu leyti samkvæmur
sjálfum sér þrátt fyrir þær þversagnii' sem
settu lit á líf hans.
Loðvík
Leikarinn Helmut Berger sérhæfði sig í að
leika kolbrjálaða Þjóðverja og fórst það vel, sér
í lagi í barokkverkum Visconti. Berger var
kjörinn til að leika hinn skrautlega kóng
Bavaríu í þessari glæsilegu mynd. Eru hins
vegar þrjár klukkustundir í návígi við þennan
vitfirring fullmikið af hinu góða.
Samlaiið
Kammerverkið Samtalið (Gruppo di famiglia
in un interno) er mun agaðri mynd en þrfleik-
urinn. Burt Lancaster lék aldurhniginn pró-
fessor af miklum þrótti og sannfæringu. Þótt
myndin sé hugleiðing um lífið og tilveruna
þröngvar leikstjórinn ekki heimspekilegum
vangaveltum upp á persónur leiksins. Visconti
vai' einn af fáum leikstjórum sem gat gert smá-
myndir og stórmyndir af sömu leikni rétt eins
og hann gat sameinað alþjóðlega og sérítalska
kvikmyndagerð áreynslulaust.
Lserisveinar
Visconti var orðinn heilsuveill síðustu æviár-
in. Hann lét það ekki aftra sér og leikstýrði i‘
hjólastól. Einhver góður maður spurði hinn
dauðvona leikstjóra hvort hann færðist ekki of
mikið í fang. Svaraði Visconti því til að hann
ætlaði að stjórna næstu mynd á sjúkrabörum.
ítölsku leikstjóramir Francesco Rosi og
Franco Zefferelli hófu báðir kvikmyndaferil
sinn sem aðstoðarleikstjórai’ hjá Visconti. Má
enn merkja handbragð meistarans á myndum
Zefferelli. Rosi virðist aftur á móti hafa farið
eigin leiðir.
Þríeykið
Bandarísk kvikmyndagerð var í nokkmTÍ
lægð í byrjun sjöunda áratugarins. Myndir eft-
ir þrjá ítalska leikstjóra vöktu athygli vestan-
hafs um þetta leyti. Þær voru Hið ljúfa líf (La
dolce vita) eftir Federico Fellini, L’Awentura
eftir Michelangelo Anonioni og Rokkó ogj,-
bræður hans eftir Luchino Visconti.
Þremenningamir hlutu allir eldskírn við
gerð raunsæismynda. Má því alltaf finna raun-
sæiskjarna í verkum þeirra hversu súrealísk
og stílfærð sem þau em. Skýrir það að hluta tfl
hve flla minni spámönnum hefur farist við að
apa eftir þeim. Margur leikstjóri hefur fallið í
þá gryfju að reyna að gera mynd í „Fellinistfl“
eða anda Visconti og Antonioni. Slíkar eftirlík-
ingar hafa sjaldan gefið góða raun.
Söguhetjur í verkum Visconti em ávallt
breyskar. Leikstjórinn hefur meiri áhuga á
mannlegu eðli en Fellini og Anonioni. Mynd-
mál í Viscontimyndum er hefðbundið jafnvel
stirt. Kvikmyndin er meðal en ekki tflgangur í
sjálfri sér. Visconti sagði aldrei fyllilega skilið
við raunsæisstefnuna. Hann var ólíkur Fellini
og Antonioni að þessu leyti. Hinir tveir tileink-
uðu sér ákveðinn stfl og eru myndir þeirra auð^
þekktar. Visconti reyndi hins vegar aldrei að
gera formbyltingu.
Margt er snilldarlega gert í myndum eftir
Visconti. Leikstjóranum verður aftur á móti á
að gera fráleit mistök. Ef til vill eru myndir
Visconti einmitt áhugaverðar fyrir þá sök hve
mistækur hann er. Ahorfandinn veit aldrei á
hverju hann má eiga von. Vissulega eru miklir
formgallar á verkum Visconti. Samt sem áður
gerði hann sannkölluð stórvirki.
Skömmu fyrir andlát sitt sagði Visconti: „Ég
hræðist ekki dauðann. Það er betra að fara og
sjá hvað býr handan móðunnar miklu. Það er
eins og að fara í bíó.“ Greifinn dó er hann
hlýddi á tónlist eftir Brahms 17. mars 1976. v
Fellini og Anonioni skildu eftir sig eftir-
minnilegar myndir. Visconti lét eftir sig liggja
eftirminnflegar persónur. Tíminn einn getur
leitt í ljós hver hefur farið betri leið.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. FEBRÚAR 1998 19