Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 14

BROT ÚR BÓKMENNTASÖGU SPÁNAR 2
ÞJÓÐHETJA OG
ÁSTIN Á MIÐÖLDUM
EFTIR BERGLINDI GUNNARSDÓTTUR
Elstu dæmi um bókmenntatexta á spænsku koma frá
Andalúsíu þar sem gotar, márar og gyðingar höfóu
lifað og hrærst hverjir í bland við aðra. En meðal
kristinna manna er einn elsti texti á fornspænsku
sögukvæðið mikla, Cantar de Mío Cid, sem varðveitt
er í einu handriti frá 14. öld.
MENNING Rómverja
færði með sér latneska
tungumálið sem var
þegar í stað gert að op-
inberu máli og kennt í
skólum. Pau tungumál
sem fyrir voru á Íberíu-
skaganum hurfu þó
ekki samstundis, heldur voru notuð jafnframt í
töluverðan tíma. í löndum máranna þróaðist
hið rómanska mál jafnhliða arabískunni sem
auðgaði hana með mörgum orðum. Auk þess
er talið að arabískan hafí líka haft áhrif á gerð
spænskrar tungu, má þar nefna sem dæmi
sveigjanleika í orðaröð sem er meiri en tíðkast
í öðrum rómönskum málum.
Elstu dæmi um bókmenntatexta á spænsku
koma frá Andalúsíu þar sem gotar, márar og
gyðingar höfðu lifað og hrærst hverjir í bland
við aðra. En meðal kristinna manna er einn
elsti texti á fomspænsku sögukvæðið mikla,
Cantar de Mío Cid, sem varðveitt er í einu
handriti frá 14. öld. Uppruni sagnakvæða á
Spáni er ekki með öllu ljós, og hafa sumir
fræðimenn haldið því fram að hann megi rekja
til áhrifa frá kvæðagerð mára. Aðrir vilja
meina að sagnakveðskapur á Spáni sé sprott-
inn upp af gotneskum fyrirmyndum. En kvæð-
ið um E1 Cid ber öll höfuðeinkenni spænskra
sagnakvæða og er talið merkasta sýnishom
sagnakveðskaparins þar í landi. Það var ort
nálægt 1140 og segir frá E1 Cid, þjóðhetjunni
fræknu, sem barðist við mára og lagði undir
sig lönd þeirra.
Þegar Spánarfræðingurinn Gerald Brenan
útlistar muninn á einkennum rómanskra þjóða
í bók sinni The Litterature of the Spanish
People, ber hann meðal annars saman kvæðið
um E1 Cid og franska fyrirmynd þess, Chan-
son de Rolland, sem er ort í dæmigerðum
hetjukvæðastíl. Þar segir frá herför Karla-
Magnúsar á hendur márum í Zaragoza á
Spáni. í kvæðinu er dregin upp stórbrotin
mynd hetjunnar sem er í senn riddari, hirð-
maður og krossfari, fullkomlega trúr sínum
konungi og guði, og lætur fúslega lífíð fyrir
sína herra. Lýsingar þess ná út fyrir allt raun-
sæi og einkennast af miklum ídealisma.
Frakkland var á þessum tíma sterk og sam-
einuð þjóð sem var mjög ráðandi um menn-
ingu á miðöldum. Aftur á móti var Spánn, póli-
tískt séð, margskipt og veik heild. Frakkar
gengu mjög hart fram í baráttunni gegn már-
um, nánast af trúarlegu ofstæki, einkum Nor-
mannar og Búrgundar, en Spánverjar voru
lengi vel talsvert umburðarlyndari gagnvart
þeim og áttu jafnvel margvísleg skipti við þá.
E1 Cid, þjóðhetja Spánverja, verður því frem-
ur tákn fyrir sterkan einstakling sem berst
áfram og vinnur á endanum sigur með fæmi
sinni og hugrekki. Hann er jafnframt persónu-
gervingur ýmissa eiginleika þjóðarinnar og
minnir annað veifið á Don Kíkóta vegna göfug-
mennsku sinnar og umhyggju fyrir heiðri sín-
um, en öðrum þræði á Sansjó Panza sökum
hagsýni sinnar. Cid er afar mannlegur, honum
er umhugað að öðlast fé og frama. Tónninn í
kvæðinu er jarðbundinn, raunsær og skraut-
laus.
Bókin urn óstinn góéu
Annað dæmi sem undirstrikar muninn á af-
stöðu Spánverjans til efnisins og granna hans í
næstu löndum er merkisritið E1 libro de buen
amor, eða Bókin um ástina góðu. Hún er skrif-
uð eftir u.þ.b. tveggja alda vinsældir trúbadúr-
skáldskapar, eða ljóðlistar lútunnar, í Suður-
Evrópu, sem Brenan telur að eigi uppruna
sinn í ljóðlist mára á Spáni en hafi borist það-
an til grannþjóðanna og blómstrað síðan í
Frakklandi og Provence. Þar er ástin hafin
upp í trúarlegar hæðir; hin þjáningarfulla, oft
á tíðum platónska ást, þar sem skáldið lýtur
því lögmáli að ástin og dauðinn séu eitt og hið
sama. Elskhuginn er eins og hermaður undir
heraga. Hann hefur engan eigin vilja, hann
hlýðir aðeins. Hann er auðmjúkur þræll ást-
meyjar sinnar eða elskhuga, og þjónar öllum
hugsanlegum duttlungum hennar og harð-
ræði. Það eru greinileg masókísk áhrif í skáld-
skap 11. aldarinnar: „Vertu annaðhvort góð
eða grimm,“ biður skáldið Ibn Gúzman,
„dæmdu mig eins og dómari, veittu mér sælu
eða sársauka." Og sagt var um skáldið Ibn
Sahl, sem dó í Sevillu árið 1251, að hann hafi
vel ort, enda varð hann að þola tvöfalda niður-
lægingu: að vera gyðingur og elskhugi.
I Bókinni um ástina góðu er hins vegar eng-
in slík trúarleg afstaða til ástarinnar; höfund-
urinn, Juan Ruiz, beitir fremur skopskyni
sínu. Hann fæddist árið 1280, eða þar um bil,
og fékkst við að yrkja vísur og kvæði fyrir los
juglares, sem voru farandsöngvarar og trú-
badúrar. Hann gerðist prestur og hlaut síðan
tignarstöðu sem gæti samsvarað prófastsemb-
ætti. Hann virðist þó ekki hafa verið fyllilega
þægur yfirvöldum því hann sat um tíma í fang-
elsi, en annars er fátt vitað um ævi hans, utan
það sem kvæði hans kunna að greina frá.
Bókin hefur að geyma mislöng kvæði sem
gjaman eru gáskafull og írónísk, sum hver
með ádeilu. En höfundur fer einnig næmum
höndum um ástarmál, og einn og einn sálmur
og Maríukvæði finnast þar sömuleiðis. Þrátt
fyrir efni kvæðanna, margvíslegt spé og mjög
svo veraldlegan andblæ heldur höfundur því
fram að tilgangurinn með þessum yrkingum
sé háleitari en virðast mætti í fljótu bragði;
honum sé í mun með verki sínu að bæta sið-
ferði manna og efla trúarhneigð þeirra. Hann
lýsir því yfir að til sé tvennskonar ást, þ.e. hin
góða ást sem kemur frá guði, og síðan hin óða
ást sem er veraldleg og syndug. Ásetningur
hans sé að sýna fram á hættur hinnar holdlegu
ástar pg hversu æðri sú ást sé sem er veitt af
guði. Á hinn bóginn, bætir hann við, úr því það
liggi í eðli mannanna að syndga, sé þeim vel-
komið, sem það kjósa, að þiggja af honum
nokkur gagnleg ráð í þeim efnum. Og reyndar
vilja margir meina að gjörvöll bókin sé einmitt
ekki rituð í þeim tilgangi að fæla menn frá
syndum, heldur þvert á móti; henni sé ætlað
að skemmta mönnum og létta af þeim drunga
og leiða, því eins og Juan Ruiz sagði sjálfur er
• lífsleiðinn verstur af dauðasyndunum sjö.
Einn kostulegasti hluti bókarinnar er þegar
lesendur fylgja sögumanni yfir Guadarrama-
fjöllin, einsömlum og fótgangandi, til Sejgovíu
og aftur til baka þjóðleiðina til Madrid. A ferð
sinni hittir hann fjórar fjallastúlkur sem eru
kúahirðar; hver annarri stærri og ferlegri
ásýndum. Þrjár þeirra hafa hann með sér
heim í kofa sinn og þvinga til samræðis við sig.
Þeirri fjórðu, sem er trúgjöm, lofar hann að
kvænast, en sleppur frá henni með því að
þykjast verða að fara til þess að útvega allt
sem til brúðkaups þarf.
En hvað er það sem höfundur vill segja les-
endum með þessum frásögnum af ástinni í
bundnu máli? Um það hefur Gerald Brenan
þetta fram að færa:
„Heimspeki ástarinnar í þessu
rómaða miðaldariti felst þá einkum
í eftirtöldu: ástin er unaðsleg, jafn-
vel þótt sá .sem elskar hreppi ekki
hnossið. Þó svo ekki sé unnt að
bragða á perunni er ljúft að sitja í
skugga perutrésins. Ástin er enn-
fremur menntandi. Hún gerir hinn
ástfangna glaðan, frakkan og mál-
snjallan. Hún fágar hinn grófgerða,
kennir mállausum að tala og færir
orku þeim sem latir eru. Og um-
fram allt gefur hún því gildi sem er
í sjálfu sér einskis virði. Þannig
kunna elskhuginn og ástmey hans
að vera bæði ófríð, fátæk, lágkúru-
leg og bjálfaleg, en í augum hvors
annars virðast þau fegurri og göf-
ugri en nokkur annar. Aðeins einn
ágalla hefur ástin: hún blekkir ætíð,
ástin er blind eins og sagt er.“
Og í eftirfarandi orðum Brenans
sjáum við e.t.v. skýrast muninn á
skrumlausri, jarðbundinni afstöðu
Spánverjans til efnis síns og
granna hans í næstu löndum, trú-
badúranna sem lofsungu platónska
ást og þá þjáningu sem henni var
samfara:
„Mikill er allur sá hlýi, mannlegi
blær sem leikur um lesandann frá
þessum blaðsíðum. Við erum stödd
í algerlega ólíkum heimi, fjarri
rómantískum, taugaveikluðum og
blómskrýddum heimi tólftu aldarinnar með
gáfuðum börnum sínum í flóknum leik. Ástin
hafði einnig menntað Provence-búa og arab-
íska lærimeistara þeirra í siðferðilegum og
fagurfræðilegum skilningi. Hún var þeim
skóli í siðfágun og næstum trúarlegri þrá eftir
fjarlægum sjóndeildarhring og unaði þjáning-
arinnar. Frakkar og ítalir þróuðu þær kenn-
ingar, hinir fyrmefndu með skáldskaparstefn-
unni „Roman de la rose“; hinir síðarnefndu
með skáldskap Petrarca...
Hvar finnst þó meðal allra þessara píslar-
votta ástarinnar sú hugmynd að ófrítt og lítil-
siglt fólk geti elskað, eða að mannlegu samfé-
lagi sé einhver akkur í því? Þeir hefðu hafnað
slíkri hugdettu með fyrirlitningu, enda var
einmitt hinu ljóta og lága útskúfað úr paradís
þeirra. Presturinn af Hita sá hins vegar
lengra með sínu almúgaauga. Hann orti um
ástina eins og þeir, en jafnframt, eins og
sannur Kastilíubúi, á þann hátt er hún kom
honum fyrir sjónir, ekki eins og honum fannst
að hún ætti að vera.“
Höfundurinn er rithöfundur og bókavörður.
( KVÆÐI sem segir frá herför Karla-Magnúsar á hendur
márum f Zaragoza á Spáni er dregin upp stórbrotin
mynd hetjunnar sem er í senn riddari, hirðmaður og
krossfari, fullkomlega trúr sfnum konungi og guði, og
lætur fúslega Iffið fyrir sfna herra. Myndin: Riddari
dauðans eftir Salvador Dali, 1935.
ERLENDAR BÆKUR
„SEGÐU
MÉR
SÖGUNA
AFTUR ..."
Retelling Tales - Essays in Honor of
Russell Peck. Edited by Thomas Ha-
hn and Alan Lupach. D.S. Brewer
1997.
Afmælisritið er gefið út í tilefni af 35
ára kennsluafmæli Pecks við Háskól-
ann í Rochester. Thomas Hahn ritar
inngangsgrein um Russell Peck:
Kennsla sem list, starf Russells Pecks.
Höf. lýsir þýðingu kennslu og rita
Russells um bókmenntir miðalda og
þær margvíslegu rannsóknir sem hann
hefur stundað og þeirri kennslutækni
hans sem kveikir áhuga og opnar nem-
endum nýja viðmiðun í þeim fræðum,
sem þeir stunda. Áhugi hans og dugn-
aður er smitandi að dómi Hahns. Þeir
sem skrifa ritgerðir í þessari afmælis-
bók hafa meira og minna notið kennslu
hans eða staðið að rannsóknum með
honum.
Bókmenntaarfleifð flestra þjóða er
upphaflega varðveitt í munnlegri
geymd, fólk kunni kvæðabálka og sög-
ur utan að. Þessir bálkar og sögur
voru endursagðar og þá fór ekki hjá
því að síðasti miðlari eða sögumaður
breytti einhverju eða bætti einhverju
við. Bókmenntaarfleifð fyrri tíða - mið-
alda - var því endursögn bæði munnleg
og skrifleg. Hugtakið höfundarréttur
varð til löngu síðar. Áður breyttur síð-
asti sögumaður sögunni eða bætti við
handritið sem hann hafði undir hönd-
um. ilj;
Snjallar og áhrifamiklar sagnir eru
endursagðar aftur og aftur, áhersluat-
riði breytast í meðförum nýrra sögu-
manna, persónur sagnanna taka breyt-
ingum, frásagnarstíllinn breytist og
sögusviðið og atburðarásin breytist
einnig. Þetta gerist bæði á tímum
munnlegrar geymdar og eftir að ritlist
hefst. Frumgerðin er þessvegna hulin
móðu aldanna og gerð sögunnar í dag
er mjög ólík gerðum fyrri tíma, ef þær
eru þá ritfestar. Ritgerðir þessa rits
fjalla um sérstök dæmi úr bókmennt-
um frá miðöldum, þar sem höfundar
reyna að rekja sögudæmin aftur á bak,
ekki aðeins í textabreytingum og
heimildarrannsóknum heldur með
hliðsjón af samfélagsgerð, trúarbrögð-
um og stílsmekk tímanna. Sýnd eru
dæmi sagna úr Biblíunni sem upphafs-
efni í miðaldaleikgerðir eða leikrit.
Fom minni eru endursköpuð í skiljan-
lega gerð fyrir meðvitund miðalda-
mannsins. Mikið af þeim viðfangsefn-
um sem hér eru rædd, eru lítt kunn
hér á landi, þó eru hér dæmi sem
snerta sagnahefð íslendinga, flökku-
sögur sem berast hingað. Eve
Salisbury ritar um endursköpun
Cindarellu eða Öskubusku. Sagan af
Öskubusku er til í um 700 mismund-
andi gerðum. Inntak sögunnar eða
frumgerðir hennar finnast meðal
Fom-Egypta, Hellena, í Kína í gerð
frá 10. öld og öll menningarsvæði eiga
sína gerð. Höfundurinn rekur þær
ástæður sem hún telur að valdi endur-
sköpun þessa vinsæla ævintýris. Mikil
vinna liggur að baki þessari ágætu út-
tekt á hinum margvíslegu breytingum.
Gerð Perraults virðist gmndvöllur
sögunnar í handritasafni Áma Magn-
ússonar, vísast að hann hafi átt ævin-
týrasafn Perraults; Contes de m'ere
l’oye frá 1697. Öskubuska Grimms
bræðra er nokkuð frábrugðin ösku-
busku Árna Magnússonar. Bók þessi
gæti orðið lesendum svipuð hugvekja
og kennslutækni þess sem hún er til-
einkuð.
Siglaugur Brynleifsson.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. FEBRÚAR 1998