Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1998, Blaðsíða 7

ÞRJU UOÐ EFTIR TOMAS TRANSTROMER
Ljóðin eru úr bókinni Þrep á sjóndeildarhring (útg. Helgafell, 1976), ljóðaþýðingum eftir Jóhann Hjálmarsson.
Opni glugginn
Einn morgun rakaði ég mig
við opinn glugga
á fyrstu hæð.
Kveikti á rakvélinni.
Hún fór að snúast.
Hún snerist hraðar oghraðar.
Varð að drunum.
Varð að þyrlu
og rödd - flugmannsins - braust
gegnum drunurnar, öskraði:
„Hafðu augun opin!
Þú sérð í síðasta sinn.“
Við hófumst á loft.
Flugum lágt yfir sumarið.
Það varsvo margt, sem hreif mig, skiptir það nokkiv?
Tylftir grænna lita.
Og einkum rauði liturinn í veggjum timburhúsanna.
I sólinni glitraði á bjöllwnar í haugunum.
Kjallarar rifnir upp með rótum
bárust gegnum lotið.
Iðjusemi.
Prentvélamar mjökuðust áfram.
Á þessari stundu var aðeins fólkið
hreyfingarlaust.
Það var einnar mínútu þögn.
Og einkum hinir dauðu í sveitakirkjugarðinum
voru hreyfmgarlausir
eins og þegar setið var fyrir hjá ljósmyndara
á bernskudögum myndavélarinnar.
Fljúgðu lágt!
Ég vissi ekkert hvert
ég sneri höfðinu -
með tvískipt sjónsvið
líktoghestw.
Til vina handcm við
landamæri
i,
Ég skrifaði ykkur fáorð bréf. En það, sem ég mátti ekki skrifa
þandist og þandist út eins og gamaldags loftfar
og sveifloks buit út í næturhimininn.
II
Nú er bréfið hjá ritskoðaranum. Hann kveikir á lampanum.
I birtunni fljúga orð mín upp eins og apar í búri,
hiista rimlana, kyirast og sýna tennwnar!
III
Lesið milli línanna. Við hittumst eftír 200 ár
þegar hljóðnemarnir í hótelveggjunum eru gleymdir
ogfá að hvílast, verða steingervingar.
Harmljóð
Ég opna fyrstu dyrnar.
Stórt sólríkt herbergi.
Flutningabíl er ekið um götuna
svo að postulínið titrar.
Ég opna aðrar dyr.
Vinir! Þið drukkuð myrkrið
og wðuð sýnilegir.
Þriðju dyrnar. Þröngt hótelherbergi.
Útsýni yBr bakgötu.
Ljós sem glampar á malbiki.
Fagur sori reynslunnar.
í ÖSTERSJÖAR yrkir Tomas Tranströmer um móöurfólk sitt og um landamæri.
þegar engill faðmar hann að sér í örtröð
kirkjunnar og hvíslar að hann eigi ekki að
skammast sin íyrir að vera manneskja.
Tomas segist alltaf hafa verið á báðum
áttum hvað varðaði þetta ljóð og oft hafa
velt því fyrir sér hvers vegna það hafi höfð-
að til svo margra. Hann dregur fram bréf
sem fjallar um reynslu hans í kirkjunni og
Moniea les það fyrir okkur. Það er jafn inn-
blásið og ljóðið.
Það kemur á daginn að sú hugmynd hefur
kviknað að gefa út úrval bréfasafns Tomas-
ar. Meðal þeirra sem hann hefur lengi skrif-
ast á við er bandaríska skáldið Robert Bly.
Einnig hefur Bonniersforlagið í hyggju að
gefa út ljóðaþýðingar Tomasar í einni bók.
Hann hefur þýtt Robert Bly, James Wright,
Louis Simpson og önnur bandarísk skáld,
einnig Bretann W. H. Auden og síðast en
ekld sist Ungverjann János Pilinszky sem
var góður vinur hans og skipti hann máli.
Þýðingarnar á Bly og Pilinszky hefur
Tomas birt m. a. í einni ljóðabók sinni, Stig-
ar (1973). Monica segir að það hafi verið at-
hyglisvert hve Pilinszky orti stutt Ijóð,
stundum ekki nema tvær línur. Það fór
strax vel á með þeim Tomasi, segir hún. Þeir
gátu einhvem veginn talað saman þótt Tom-
as skildi ekki mikið í ungversku. Pilinszky
reyndi í fyrstu að tala frönsku sem Tomas
átti ekki auðvelt með. Hann ávarpaði því Pil-
inszky á ensku sem Ungverjinn var slakur í.
Eftir árangurslausar tilraunir ákváðu þeir
því að tala saman á þýsku sem hvorugur
kunni að marki.
Það má skilja á Tomasi að hann hafi að-
eins þýtt ljóð eftir skáld sem hann finnur til
skyldleika með. Hann lét þau orð falla í Stig-
ar að ljóð Blys og Pilinszkys stæðu sér svo
nærri að honum þætti sem þau væru eftir
hann, ekki skipti máli hver orti þau upphaf-
lega.
Ævisögulegt heimildalióð
Ég minnist þess að þegar Ijóðabók Tom-
asar, Östersjöar (1974), kom út, þótti hún
ekki vera í hinum dæmigerða myndríka stíl
Tomasar. Hann vildi losna úr viðjum máls-
ins og tileinka sér breiðan stfl. Þetta er
ljóðaflokkur, sjálfsævisögulegt heimildaljóð
um uppruna Tomasar og ættir, fólkið í
sænska skerjagarðinum þar sem hann á
rætur. Afi hans var lóðs þar og skip og ártöl
koma oft við sögu. Tomas hefur látið svo
ummælt að veikindi og í framhaldi af þeim
dauði móður hans í lok sjöunda áratugarins
hafi lagt honum ljóðið á tungu. Einnig hafi
ferð til Eistlands og Lettlands 1970 haft sitt
að segja. Nafn bókarinnar sem er Eystra-
salt, í rauninni í fleirtölu og ætti því að nefna
Eystrasölt, gerist í skerjagarðinum sænska
(í nágrenni Stokkhólms), á Gotlandi og í
Eystrasaltslöndum. Tranströmer hefur
löngum haft samband við vini í Eystrasalts-
löndum og fór síðast í fyrra til að lesa upp í
Litháen á árlegri ijóðahátíð í Vilniusborg.
Östersjöar er um móðurfólk Tran-
strömers, en líka heiminn og pólitísk landa-
mæri. Síðastnefnda orðið er lykill að Ijóðinu.
I borðstofunni stendur klukka með ártal-
inu 1805. Hún var eign fóður Tranströmers
sem hvarf að heiman þegar skáldið var
þriggja ára. Sagan segir að kona sem var
aðdáandi kvenholls fóðurins hafi gefið hon-
um klukkuna. Við hlið klukkunnar er mál-
verk af móðurbróður skáldsins sem gekk
honum að vissu marki i fóður stað, var m. a.
óþreytandi að leiða hann um söfn Stokk-
hólmsborgar og fræða hann um fortíðina.
Monica segir að þessi frændi skáldsins hafi
kennt honum vandað sænskt mál, eilítið
gamaldags.
Nýkomin er út bók um Östersjöar eftir
Magnus Ringgren og einnig hljómdiskur
með iestri skáldsins á ljóðinu (hljóðritaður
1990). Bókin nefnist Det ár inte som det var
att gá lángs stranden. En guide till Tomas
Tranströmers Östersjöar. (Utgefandi bókar
og disks er Bokbandet, Stokkhólmi). Að
mati Ringgrens er Östersjöar klassískt
verk, lesandinn finnur á því nýjar og nýjar
hliðar eftir því sem hann les það oftar.
Talið berst að sameiginlegum vinum í
hópi skálda. Einn þeirra, Werner Aspen-
ström, er nú látinn. Tua Forsström yrkir um
hann og til hans í verðlaunabók sinni og tel-
ur hann meðal helstu lærimeistara sinna.
Monica segir að Aspenström hafi ekki verið
mikið á almannafæri, í rauninni verið ófram-
færinn. Kona hans sem er listmálari tók upp
Kunnasta skáld
Norðurlanda
Tomas Tranströmer var í öndvegi
sænskra rithöfunda á Bókastefnunni í
Gautaborg 1990. Menningarútgáfa
Aftonbladet í tilefni stefnunnar var til
dæmis að stórum hluta helguð honum.
Ljóðabækur Tranströmers hafa vakið
athygli um allan heim og meðal verð-
launa sem hann hefur fengið eru Bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs og al-
þjóðlegu Neustadt-verðlaunin sem veitt
eru í Bandaríkjunum. Meðal nýrra verka
um skáldskap hans er umfjöllun um
Ijóðaflokkinn Östersjöar sem hefur
nokkra sérstöðu vegna þess að í hon-
um fjallar Tranströmer um uppruna sinn
og pólitísk „landamæri" við Eystrasalt.
á því að skrifa bók þegar hún var um sex-
tugt. Hún sagði manni sínum ekki frá því
fyrr en hún var á leiðinni með handritið til
útgefanda. Hún spurði skáldið hvort hann
vildi lesa handritið yfir, en hann svaraði að
þess gerðist ekki þörf, hann læsi bókina
þegar hún kæmi út. Það gerði hann og lauk
á hana lofsorði.
Þau Tomas og Monica hittu Aspenström í
síðasta sinn fyrir tilviljun í borgarlestinni.
Hann heilsaði þeim innilega og settist síðan
fyrir aftan þau. Eftir svolitla stund hallaði
hann sér fram og sagði: „Kötturinn minn er
dáinn.“ Það voru lokaorðin.
Þegar við höfum kvatt Tomas fylgir Mon-
ica okkur til dyra. Við blasir skógurinn þar
sem Tomas fer í gönguferðir. Tomas hefur
sest við píanóið og spilar nýtt lag sem ekki
er eftir Skrjabin heldur lítt þekkt tónskáld
sem ég man ekki lengur hvað heitir. Dyrnar
opnast og við stígum inn í leigubíl sem flytur
okkur til Dómkirkjunnar í borginni. Tomas
hefur mælt með því að við skoðum hana og
gamla borgarhlutann. Okkur líður vel í
mannauðri kirkjunni en enginn engill birtist
að þessu sinni. Hafi engill hvíslað einhverju
að okkur um ófullkomleika mannanna var
það í hljóði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14.FEBRÚAR 1998 7