Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1998, Blaðsíða 8

Á ÁRI HAFSINS

OKKUR þykir jafnan sem
ekkert geti haggað sjón-
um við ströndina nema
sjávarföllin og vindurinn.
Sjórinn heför haldist á
sínum stað milli flóðs og
fjöru, hefur okkur fund-
ist, öldum og árþúsund-
um saman. Stundum hefur hann að vísu gengið
á land í ofviðrum en meðalfjöruborðið teljum
við jafnan vera á sama stað. Margir þættir
stýra meðalhæð sjávar við landið. Nóg er að
einn þáttanna breytist til þess að sjávarhæð
raskist svo um munar. Og þannig hefur reynd-
ar farið margoft í langri jarðsögu Islands. Þeg-
ar Þjórsárhraunið mikla rann fyrir 7.000-8.000
árum var suðurströndin a.m.k. 1-2 kílómetrum
utar en nú er. Hraunið náði að renna á þurru
út í fjöru alllangt undan Stokkseyri og Eyrar-
bakka. Um 2.000-3.000 árum þar á undan var
allt láglendi á Suðurlandi, upp í rúmlega 100
metra hæð, sjávarbotn líkt og nú er undan
ströndinni. Þá brotnuðu úthafsöldur á Ingólfs-
fjalli, HestfjaUi, Eyjafjöllum og við Lómagnúp.
Engan skyldi því undra nú þegar tilkynnt er
um hægfara sjávarborðshækkun við ísland og
er hún þó alls ekki jafn stórbrotin og lýst var
hér að framan.
Hverju tökum við eftir?
Fólk sem býr við sjávarsíðuna sér nú orðið
nýtt landbrot. Sjór nær að kroppa í órofinn
jarðveg þegar hátt er í sjó á flóðinu og mikill
vindur blæs af hafi. Grjót, möl, þari og reki
berst sífellt hærra á land með vetrarbriminu. I
Reykjavíkurhöfn eru gömul legufæri, járn-
hringir með vír eða keðjum, fest við hlaðna
hafnarbakka frá því á öðrum tug 20. aldarinn-
ar. Sums staðar eru þeir nú lengst af undir
sjávarmáli en voru það auðvitað ekki nýupp-
settir. A Seltjamar- og Alftanesi er t.d. greini-
legt landrof við sjóinn og hefur orðið að gera
þar sjóvarnargarða úr stórgrýti. Einna eftir-
tektarverðustu breytingar á sjávarhæð eða
öllu heldur á nálægð sjávar við byggð eru við
staði eins og Höfn í Hornafirði og Vík í Mýrdal.
Við Höfn sýnist sem sjór hopi og Homa-
fjarðarós grynnist en um leið gengur á sandrif
sem hafa varið innsiglinguna í höfnina. Það af-
nám hefur reyndar verið minnkað með mann-
virkjum. Við Vík mjókkar sífellt landræman
milli þorps og sjávar.
Vissulega haekkar í sjónum
Ef horft er framhjá staðbundunum sjávar-
borðshækkunum en litið þess í stað á megin-
breytinguna er unnt að staðhæfa að sjávarborð
heimshafanna hækkar. Erfitt er að meta eða
mæla hækkunina (áflæðið) nákvæmlega. Meg-
inlöndin lyftast eða síga þegar massi þeirra
breyttist. Þannig veldur rof og afnám jarðlaga
því að lönd rísa. Það á einnig við svæði þar sem
jarðskumsplötur (flekar) rekast saman og fell-
ingafjöll myndast. Við rísandi strendur mælist
hækkun sjávarborðs minni en hún er í raun.
Annars staðar er landsig, t.d. vegna upphleðslu
gosefna eða stækkandi jökla. Þar sýnist sjávar-
borðshækkunin meiri en ella.
Flestar nýlegar tölur benda til þess að sjáv-
arborðið í heimshöfunum hækki um 20-30 cm á
öld, ef miðað er við síðustu 3-4 áratugi. Ef með-
HVERSVEGNA
HÆKKAR í
SJÓNUM?
EFTIR ARA TRAUSTA GUÐMUNDSSON
LJÓSMYNDIR: RAGNAR TH. SIGURÐSSON
Mikil hlýnun gæti skilað öllum landís norðurhjarans
sem vatni til hafanna. Yfirborðið hækkar þá um marga
metra. Um leið hyrfu flestir aðrir jöklar heimsins, | þar
með talið mikið af suðurskautsísnum.
EYJAR á Breiðafirði. Ekki þarf að hækka mikið í sjó til þess að þær hverfi.
altalið er 2,5 cm á áratugi jafngildir það 2,5
mm á ári eða 1 cm á hverjum fjórum árum.
Breytingar af þessari stærðargráðu hafa orðið
áður, ef miða má við fornminjar og ritaðar
heimildir. Sjór flæddi a.m.k. sex sinnum á land
um nokkurt skeið t.d. við Miðjarðarhafið á ára-
bilinu 2.200 f.Kr. til 1400 e.Kr. Afflæði sjávar
(lækkun sjávarborðs) varð t.d. um 600,1.200 og
1.800 e.Kr. Hér á íslandi hafa menn lengst af
ekki reynt að mæla langtíma sjávarborðs-
breytingar kerfisbundið. Um þessar mundir
fara þó slíkar mælingar fram. Af þeim má
meta augljósa sjávarborðshækkun nokkuð
gróflega og fást þá tölur á bilinu 10-30 cm á
þessari öld, eftir því hvar borið er niður í land-
inu. Um 30 cm hækkun meðalborðsins á sjón-
um veldur því að stormöldur ná nokkrum tug-
um metra lengra inn á láglendi en ella.
Hverjar eru
skýringarnar?
Enn og aftur skal minnt á að sjávarborðs-
breytingarnar verða vart skýrðar með einum
þætti umhverfisins. Vitað er að meðalhiti á
jörðinni hefur hækkað um 0,5 stig síðan fai-ið
var að reikna hann út með tölum frá nógu
mörgum mælistöðvum. Þar er helstu orsök
hækkunarinnar að finna. Hækkandi hitastig
veldur tvennu. Meira bráðnar af jöklum jarðar
en áður og er talið að um 15 cm hafi bæst við
sjávarhæðina af þeim sökum. Á 14.-19. öld (á
„Litlu ísöld“) gekk kuldaskeið yfir, einkum á
norðurhveli jarðar, og þá lækkaði í sjó. Nú er
því öfugt farið. Hin afleiðing hækkandi hita-
stigs er sú að sjórinn bólgnar líkt og annað efni
sem hitnar. A.m.k. 5-10 cm sjávarborðshækk-
un má rekja beint til hennar. Ef litið er til ís-
lands koma önnur atriði einnig við sögu. Á
Reykjanesskaga sýnist sem svo að land sígi við
strendurnar og geta skýringar á því verið ýms-
ar. Aukinn kvikuþrýstingur undir miðbiki
skagans eða landlyfting þar vegna fargléttis
allt frá því á síðasta jökulskeiði gætu þvingað
jaðra skagans niður og valdið landsigi þar þótt
miðjan rísi. Sé sú skýring röng má líta til ann-
arrar skýringar. Upphleðsla gosefna síðustu
árþúsund kann að valda hægu en langvinnu
landsigi. Hverjar svo sem réttustu skýringarn-
ar eru, bætir landsig við sjávarborðshækkun-
ina. Staðbundin frávik frá þessu, eins og
grynnkunina við Höfn, eða hraðan ágang sjáv-
ar, eins og við Vík og hjá Jökulsárlóni, má svo
skýra með öðru móti. Við Höfn sýnist land rísa
og þrengist þá að skipsfærum leiðum. Þar
kann að koma til minna farg Vatnajökuls en
áður var eftir „Litlu ísöldina“ (1.300-1.900).
Suðaustanverður Vatnajökull hefur greini-
lega þynnst og skriðjöklar hopað. Þar kemur
svo til viðbótar að sífellt bætist við framburð
Hornafjaðarfljóts í núverandi farvegi. Enn
annað bætist svo við: Setflutningar í sjó við
suðaustur- og suðurströndina hafa breyst. Sem
kunnugt er færir brimaldan set meðfram
ströndum; til hægri eða vinstri þegar horft er
til lands. Ferlið er svona: Brimaldan, sem oft-
ast kemur skáhallt að landi, hrífur með sér
lausa bergmylsnu af grynningum og kastar
henni skáhallt að ströndinni. Utsogið, á hinn
bóginn, ber mylsnuna út aftur hornrétt á
ströndina (beint út). Með þessu móti færist
setið eftir „sikk-sakk“ ferli með ströndinni. I
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. APRÍL 1998