Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1998, Síða 9

algengum suðaustanáttum berst set til vesturs
með ströndinni. Um miðbik 20. aldarinnar, á
hlýindaskeiði hennar, var suðaustanvindur al-
gengur og má gera ráð fyrir að heildarsetflutn-
ingar hafi því verið vestlægir og þá styrkt
landræmur við Homafjörð, Jökulsárlón og Vík
í horf sem við áttum lengi að venjast. Undan-
fama 1-2 áratugi virðast suðvestlægir vindar
hafa sótt sig vegna dálítið breyttra leiða lægða
sem að landinu koma úr vestri og suðri. Þar
með hefur sjórinn kroppað úr landræmunum
en þær eru aðallega sandur og möl, og borið
mikið af seti í gagnstæða átt (austur).
Er hætta á ferðum?
Hækki meðalyflrborð sjávar við landið um
marga tugi sentímetra í viðbót er vissulega illt
í efni. Hættumat vegna áflæðis sjávar miðast
helst við landshætti á hverjum stað og þróun
hins hlýnandi veðurfars.
Með öðrum orðum: Við leitum svara við
spurningum um hvernig landslagi er háttað við
ströndina og hve mikið og hratt hlýnar á
heimsvísu þegar meta á hættuna. Hættan
snýst fyrst og fremst um mannvirki, auðlindir
á landi nálægt sjó (t.d. gróðurlendi) og um
náttúrumenjar sem okkur þykja dýrmætar.
Mannvirkin vega væntanlega þyngst að
slepptu lífl manna og limum. Hvað landslag
áhrærir verður váin vegna áflæðis mest við
mjög láglendar strendur og I byggð sem stend-
ur afar lágt. Eftir því sem sjóvarnargarðar
hækka verða flóðin alvarlegri ef sjór nær að
brjótast inn úr vörnunum. Þá er vert að minna
á að mörg ár geta liðið á milli hraklegra stór-
flóða og sjávarborð kann þá að hafa hækkað
um einhverja sentímetra frá síðasta stórflóði.
Þegar kemur að spám um hlýnun er vandi á
höndum. Mikil hlýnun (7-12 stig) gæti skilað
öllum landís norðurhjarans sem vatni til haf-
ana. Yfirborðið hækkar þá um marga metra.
Um leið hyrfu flestir aðrir jöklar heimsins, þar
með talið mikið af suðurskautsísnum. Þá bætt-
ust við allt að 70 dýptarmetrar og sjór gengi
víða 80-100 km á land. Fáir eða engir fræði-
menn spá slíkri þróun næstu aldir enda þarf að
leita milljónir ára aftur í tímann að þess konar
veðurfari á jörðinni (síðla á tertíer). Flestar
spár hijóða upp á 1-4 stiga hækkun meðalhit-
ans á næstu 80-90 árum ef engin ferli koma á
móti til lækkunar; t.d. átak til að minnka
blöndun gróðurhúsalofttegunda í andrúmsloft-
ið, aukinn gróður á jörðinni og temprun hafsins
á hlýnuninni vegna upptöku koltvísýrings í sjó;
eða þá nýtt jökulskeið! Raunsæjar spár, með 1-
2 stiga hækkun hitastigsins að viðmiði, gera
ráð fyrir 12-50 cm hækkun sjávarborðs á innan
við öld. Gera verður ráð fyrir að sjávarborð við
ísland hækki um tugi sentímetra á næstu ára-
tugum.
Hvað ber að gera?
Verkefnin vegna sjávarborðshækkunar eru
einkum þessi: Mælingar, spár og forvarnir.
Mælingarnar snúast fyrst og fremst um að afla
heimafenginna og marktækra talna um land-
hæðabreytingar við sjávarsíðuna (landris/sig)
og um meðalyfirborð sjávar við landið. Með því
að skoða þær í samhengi við erlendar tölur um
sjávarborðshækkun og hlýnun á heimsmæli-
kvarða er unnt að meta framvinduna. Mæling-
ar fara hér þegar fram í samvinnu raunvísinda-
deildar HI og Siglingastofnunar. Með nýjum
GPS-staðsetningar- og -hæðarmælum fást ná-
kvæmari mælitölur varðandi landhæðarbreyt-
ingar. Stafrænir tölvumælar sem nema smá-
vægilegar þrýstingsbreytingar í sjó langtímum
saman (og þar með breytingar á dýpi) auðvelda
mælingar á sjávarhæðinni. Umræddar mæl-
ingar og hliðsjón af erlendum spám geta svo
gert innlendum sérfræðingum kleift að búa til
spálíkön sem lýsa samhenginu milli hlýnunar-
innar, landhæðarbreytingum og fleiri þátta.
Forvamir eru þegar hafnar. Frá fornu fari
hafa menn hlaðið hér sjóvamargarða og nú hin
síðustu ár hefur verið bætt nokkuð við þá af
augljósum ástæðum. Gerð þessara garða verð-
ur eftir sem áður ein helsta forvamaraðgerðin
gegn áflæði sjávarins. Hin meginaðgerðin
snýst um skipulagningu byggðar og mann-
virkja. Erfitt er að taka fyrirfram tillit til
hækkandi sjávarstöðu við hafnargerð, mann-
virki þar em einfaldlega hækkuð í takt við
hækkun sjávar, en þeim mun auðveldara er að
skipuleggja byggð eða atvinnuhúsnæði á lág-
lendi við sjó. Miðað við grunnspár ætti að vera
unnt að kveða upp úr um hve nálægt, eða hátt
yfir, láglendum ströndum mannvirki, önnur en
hafnir, mega standa, t.d. miðað við notkun í
eina öld. Þegar slíkt mat telst orðið þokkalega
marktækt verður að endurnýja reglur um
mannvirki við sjó með vissu millibili. En líka
verður að athuga þá byggð sem fyrir er og
huga að því hvað gera þarf þar ef spárnar sýn-
ast ætla að ganga eftir. Til þess að byrja með
verður að meta hve mikið af núverandi mann-
virkjum er í hættu fyrir hverja 5-10 cm hækk-
un sjávarborðs, 50-100 ár fram í tímann. Þessa
vinnu hefur Siglingastofnun hafið fyrir alllöngu
í samvinnu við til þess bæra aðila.
Höfundur er jarðeðlisfræðingur.
SNJOR
SMÁSAGA EFTIR
ÖNNU DÓRU ANTONSDÓTTUR
Hún leit á klukkuna, teygði sig í útvarpið og kveikti á
því. Það var verið að lesa fréttir. Banaslys varð á Hellis-
heiði í nótt. Tveir ungir piltar ...
KÖNAN við gluggann var á óræð-
um aldri, fimmtug, sextug, jafn-
vel á sjötugsaldri! Hún stafaði
frá sér virðuleika eins og grá-
hærðum, grönnum konum á
þessum aldri er tamt. Á andlit-
inu var mildur svipur þess, sem
margt hefur séð og mikið reynt.
Svipur reynslu og visku, umburðarlyndis og
fyrirgefningar. Hún var fullklædd, albúin að
hefja daginn sem var kominn skammt áleiðis.
Það var sunnudagsmorgunn og varla maður á
ferli, aðeins einn og einn bíll silaðist eftir göt-
unum.
Hún horfði út á flóann og vafði þétt að sér
peysunni, enda þótt inni væri hlýtt og notalegt.
Það væsti ekki um hana hérna á heimilinu. All-
ir vildu allt fyrir hana gera, en bestur var Sæi.
Þessi gullfallegi piltur, sem geislaði frá sér lífs-
gleðinni og kraftinum. Hann kallaði ömmu sína
ekkjudrottningu, blessaður kúturinn. Æ, hann
var víst enginn kútur lengur, fullvaxinn karl-
maður, kominn í háskóla. Af hverju kallaði
hann hana ekkjudrottningu? Að vísu var hún
orðin ekkja, varð það ung. Skyldi hún vera eitt-
hvað lík þeirri bresku? Það var eina ekkju-
drottningin sem hún mundi eftir. Kannski var
hann bara að gera að gamni sínu, galgopi í aðra
röndina en svo ábyrgur og fullorðinn í hina.
Hann var mikið á ferðinni, áhugamálin fjöl-
þætt. Ferðaðist mikið, stundaði akstursíþrótt-
ir, hún vissi varla hvemig átti að nefna það,
rallí, eða eitthvað svoleiðis. Hún stóð sjálfa sig
margoft að því að vera áhyggjufull hans vegna,
vera ekki róleg fyrr en hann var kominn heim.
Syni hennar og tengdadóttur fannst þetta
óþarfí.
Hann er fullorðinn maður, sögðu þau. Hann
er fullfær um að sjá fótum sínum forráð.
Hún vissi að þetta var satt en samt.
Hún hafði náð sterku sambandi við sonar-
soninn, einhvern veginn allt öðruvísi en við
einkasoninn. Þá var svo lítill tími, nú hafði hún
nægan tíma. Eftir að hún kom á heimilið fór
Sæi að leita til hennar, með áhyggjur sínar og
vandamál. I sameiningu tókst þeim oftar en
ekki að ráða fram úr hlutunum. Hann var ein-
stakur. Tæplega fóru margir á hans aldri með
ömmu sína í leikhús, bíltúr eða út að borða.
Það gerði Sæi án þess að hika, þú ert svo
glæsileg amma sagði hann við hana uppábúna.
Það hlýjaði um hjartaræturnar.
Foreldrarnir létu þetta afskiptalaust, ef til
vill voru þau fegin að einhver sinnti honum.
Tengdadóttirin var viðsýn og kreddulaus og
syninum fannst jákvætt að drengurinn um-
gengist ömmu sína.
Það er það sem þarf, sagði hann, brúa kyn-
slóðabilið. Unglingavandamálin væru færri ef
kynslóðirnar næðu betur saman.
Þetta var ekki hennar flói, en flói samt. Það
var einkennilegur litur á sjónum, ekki nokkur
leið að segja til um veðrið fannst henni. Hún
var alltaf vön að líta út um gluggann á hverjum
morgni þegar hún var ki-akki. Það var fyrsta
verk dagsins og það mikilvægasta. Hún gerði
það ennþá. Glugginn hennar sneri í vestur þá,
alveg eins og nú og þar breiddi flóinn úr sér,
hennar flói. Hann var eitt af því óbreytanlega,
sem alltaf yrði.
Hafíð opinberaði henni strax í barnæsku
veðurskeyti dagsins, þessi í útvai-pinu voru
langdregin og leiðinleg, hún var líka oftast bú-
in að missa þolinmæðina þegar röðin kom að
þeim á norðausturhorninu. Sjórinn sagði henni
líka allt sem þurfti. Um vindstyrkinn, stundum
var sjórinn spegilsléttur, koppalogn var það
kallað, en stig af stigi gáraðist hafflöturinn og
mátti ráða í vindinn út frá því.
Það var einnig auðvelt að greina hitastigið út
frá sjónum. Ef til vill ekki upp á gráðu, en
svona nokkurn veginn hve hlýtt eða kalt var í
veðri. Hún hefði ekki getað útskýrt þetta, en
einhvern veginn skynjaði hún allt með þvi að
líta út um gluggann. Ef til vill var það liturinn
eða eitthvað annað, það brást ekki, hún var við-
búin veðrinu þegar út kom.
Síðar meir, þegar hún flutti í dalinn milli
fjallanna, tapaði hún öllu veðurviti. Á árunum í
dalnum var alltaf sama veðrið. I minningunni
að minnsta kosti. Fólkið laut sama lögmáli. I
dalnum voru allir eins fannst henni, búralegir
og það átti hún verst með að þola. Við sjóinn
var fjölbreytni mannlífsins meiri. Fólkið opin-
skáiTa og örlátara bæði á sjálft sig og verald-
lega hluti. Hún var lengi að finna skýringu á
þessu, fann hana þó að lokum.
Hún mundi vel einn dag, eins og hann hefði
Myndlýsing: Ámi Elfar
liðið í gær. Hafið skerpti minninguna. Rétt fyr-
ir hádegi bað móðir hennar hana að skreppa
eftir tveimur spyrðuböndum út á staur. Þegar
stórir atburðir gerast eru það smáatriðin sem
sitja eftir í minningunni, þau hljóta að skipta
mestu máli. Mamma var með siginfisk í hádeg-
ismat, það mundi hún firna vel. Veðrið var
kyrrt en sleit úr með nokkrum snjókomum.
Sjórinn var kaldur að sjá þrátt fyrir að henni
væri ekki kalt. Það var undiralda og liturinn
einkennilega Ijótur, grár eins og heklaða tepp-
ið á rúmi mömmu og pabba. Hún hafði aldrei
verið hrifin af sauðalitunum, síst gráum.
Fór pabbi á sjó? spurði hún þegar hún kom
inn með fiskinn.
Já, svaraði móðir hennar, hann fór snemma
og ætlaði að reyna að koma snemma að. Það
spáir vaxandi með kvöldinu og illskuveðri í
nótt. Mæðgurnar ræddu þetta ekki frekar.
Upp úr hádeginu fór hann vaxandi og um
miðjan dag var komið aftaka veður. Einkenni-
legur svipur var á andliti móður hennar, svipur
sem hún hafði aldrei séð fyrr, fólur og einhvern
veginn ógnvekjandi þar sem hún sat við tækið,
stillt á bátabylgjuna og reyndi að greina sam-
töl. Hún fann sig knúna til að hafa ofan af fyrir
systkinum sínum, en hugurinn var reikull og
veðm-gnýrinn truflandi. Allt umhverfið var
með óraunverulegum blæ, hjartastaður heimil-
isins, sjálft eldhúsborðið var ekki einu sinni
eins og það átti að sér.
Allt í einu heyrðist umgangur við útidyr.
Einhver var að koma. Fannbarinn komumaður
stakk höfði inn um eldhúsdyrnar:
Þeir voru að koma að á Sæunni, Guðmundur
kemur ekki heim strax, en vildi láta vita af sér,
hélt kannski að þú værir orðin hrædd.
Móðir hennar reyndi að fela feginssvipinn:
En hinir bátamir?
Þeir eru flestir komnir, hér hikar gesturinn
aðeins, boðberar ótíðinda eru aldrei vel séðir,
það vissi hann. Örnin er ekki kominn, það er
ekkert að marka, þeir eru sjálfsagt í vari ein-
hvers staðar. Svo var ekki vitað um Hafrenn-
ing.
Svo var ekki meira að segja, hinn veðurbarði
gestur hvarf jafn skyndilega og hann kom.
Konan vafði peysunni enn þéttar að sér eins
og hún vildi vefja hana tvöfalda utan um sig.
Var kalt hérna? Hvað var hún líka að rifja upp
þessa löngu liðnu sorgaratburði? En myndir
komu og fóru, hún réð ekki við það. Víðátta
minninganna var óendanleg.
Henni var hrollkalt, hafði henni runnið í
brjóst eða hvað? Hún leit nú út um gluggann
og var brugðið. Það var þessi grákaldi litur á
sjónum sem hún mundi svo vel. Það hafði þó
ekki farið niður bátur í nótt? Hún leit á klukk-
una, teygði sig í útvarpið og kveikti á því. Það
var verið að lesa fréttir. Banaslys varð á Hell-
isheiði í nótt. Tveir ungir piltar ... hún heyrði
ekki meira, fylltist skelfilegum gran. Hvert var
Sæi að fara í gærkvöldi? Af hverju var allt
svona hljótt í húsinu, kominn fótaferðartími
fyrir nokki-u? Hún reis á fætur og gekk fram á
pallinn, liturinn á sjónum, liturinn. Hún studd-
ist við handriðið og steig tröppu af tröppu með
þessa lamandi tilfinningu sem fylgir áföllum.
Ur eldhúsinu heyrði hún lágværar raddir. Hún
opnaði dyrnai- og sá társtokkin andlit sonar
síns og tengdadóttur eins og í móðu.
Mamma mín, ertu komin á fætur, við vildum
ekki vekja þig fyrr en ...
Ekkjudrottningin laut höfði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. APRÍL 1998 9