Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1998, Síða 13

✓
IFORNÖLD er Hafnarfjarðar hvergi
getið í tengslum við verzlun eða sigl-
ingar. Það var hinsvegar um 1400 að
staðurinn komst á kortið þegar lands-
menn fóru að flytja út skreið. Af því
má sjá að Hafnarfjörður á um þessar
mundir 600 ára afmæli sem verzlunar-
staður. Svo virðist að laust eftir 1400
hafi Hafnarfjörður orðið ein helzta verzlun-
ar- og fiskveiðihöfn landsins. Um 1412 er
getið um ensk kaupskip sem komu til Hafn-
arfjarðar og þá hófst verzlun við Englend-
inga, sem var ekki allstaðar vel séð.
Síðar á 15. öldinni fóru þýzk skip Hansa-
kaupmanna að birtast á Hafnarfirði. Eftir
1480 er talið að Þjóðverjar hafi hrakið Eng-
lendinga frá þessum verzlunarstað og var því
vel tekið, því að Englendingar stunduðu fisk-
veiðar uppi við landsteina. Alla 16. öldina var
Hafnarfjörður oftast nefndur af íslenzkum
höfnum í verzluanrskýrslum Hamborgar-
kaupmanna, en sjálfir lentu Þjóðverjar í inn-
byrðis deilum um aðstöðu til verzlunar við
Faxaflóa.
Danakonungar reyndu hvað þeir gátu til
þess að koma verzluninni í hendur danskra
kaupmanna, en þeir voru vanbúnir að keppa
við þá þýzku. Þó voru tveir danskir kaup-
menn komnir með Hafnarfjarðai-verzlunina
á leigu skömmu fyrir 1600 og dönsk verzlun
var síðan fest í sessi með einokunartilskipun
Krfstjáns 4. á 17. öldinni.
Verzlunarstaðurinn í Hafnarfirði hét
Fornubúðir. Gagnstætt því sem margir
halda, var hann sunnan megin fjarðarins,
nánar tiltekið á Háagranda, eða því sem næst
HAFNARFJORÐUR
ÁGRIP AF SÖGU VERSLUNAR-
STAÐARINS FRÁ 1400-1900
HAFNARFJÖRÐUR um aldamótin 1900. Fremst á myndinni er bærinn Krókur.
við norðurhom smábátahafnarinnar. Sá stað-
ur er þó ekki til lengur því hann var grafinn í
burtu á árum síðari heimsstyrjaldarinnar. A
Háagranda höfðu þýzkir reist timburhús
undir varning og raunar eiga Þjóðverjar
heiðurinn af því að hafa byggt kirkju í Hafn-
arfirði, sem var fyrsta lúterska kirkjan á Is-
landi. Við hana störfuðu þýzkir prestar.
Á ámnum 1602-1787 var Hafnarfjörður
helzti verzlunarstaður á landinu eins og verið
hafði á 15. og 16. öld. Kunnastur Hafnar-
fjarðarkaupmanna á þessu tímabili var Hans
Nansen, borgarstjóri í Kaupmannahöfn, sem
verzlaði í Firðinum 1639-62. Verzlunarstað-
urinn var þá enn á Háagranda, en þar fór að
bera á landbroti á 17. öldinni og það varð til
þess að Hans Nansen lét flytja verzlunar-
staðinn norður yfir fjörðinn árið 1667. Þar
vora byggð hús í landi jarðarinnar Akur-
gerðis, sem hafði verið hjáleiga frá Görðum á
Álftanesi. Það má því segja að Hans Nansen
sé faðir þess kauptúns sem reis norðan við
fjörðinn.
Til marks um mikilvægi Hafnarfjarðar er
það að dönsku kaupskipin vora látin safnast
þar saman á haustin og þaðan urðu þau sam-
ferða utan í fylgd herskipa. Höfnin þótti svo
góð að Eyrarbakkakaupmenn sóttu um og
fengu leyfi til að taka þar á móti sláturfé.
Var þá ekki mikið verið að velta fyi-ir sér
óhagræðinu fyrir bændur austan úr Rangár-
þingi og Skaftafelssýslu, sem þá urðu að
reka sláturfé sitt til Hafnarfjarðar.
I skamman tíma lagðist Hafnarfjarðar-
verzlun niður eftir að Skúli Magnússon hóf
uppbyggingu Innréttinganna og gerðist
þarmeð „faðir Reyjavíkur“. Breytingin
þótti samt ekki gefa góða raun og innan
skamms varð Hafnarfjörður aftur verzlun-
arstaður. Elzta teikning sem til af Hafnar-
firði er frá árinu 1772. Hún sýnir dönsku
verzlunarhúsin á rima undir hraunbrún-
inni; þrjár skemmur snúa göflum fram og
undir þeim standa nokkrir 18. aldar „Gafl-
arar“. Tveimur árum síðar reis vatnsmylla í
Hafnarfirði og átti almenningur að geta
malað þar korn.
Lengst af 17. öldinni stóð Hólmurinn við
Reykjavík í skugga Hafnarfjarðar sem verzl-
unarstaður. Það breyttist þó í lok aldarinnar;
Hólmurinn efldist þá, en hinsvegar háði það
Hafnarfjarðarverzluninni hvað kaupsvæðið
var lítið. Árið 1736 lagði Hans Beeker lög-
maður til, að stofnaðir yrðu fimm kaupstaðir
á íslandi, en Hafnarfjörður skyldi vera höf-
uðstaður landsins og aðsetur helztu embætt-
ismanna sunnanlands. Telja verður að Skúli
Magnússon hafi haft mest áhrif á að svo varð
ekki. Vildi hann ekki velja Innréttingum sín-
um stað í Hafnarfirði; taldi undirlendið fram-
an við hraunbrúnina of lítið og auk þess þótti
honum ókostur að mótekja var þar hvergi
nærtæk. Endahnúturinn á þessa þróun var
rekinn 1786 með því að fimm bæir fengu
kaupstaðarréttindi, en Hafnarfjörður var
ekki þar á meðal.
Hafnarfjörður var samt áfram löggiltur
verzlunarstaður, en illa þótti að verzluninni
staðið og urðu kærur og klögumál vegna
skemmdrar vöra og okurverðs. Þannig var
ástandið 1794 þegar Bjarni Sívertsen hóf
verzlun í Firðinum og keypti þá bæði verzl-
unarhús konungsverzlunarinnar og innan-
stokksmuni.
Bjami Sívertsen varð brautryðjandi á
sviði innlendrar verzlunar og kom mjög við
sögu Hafnarfjarðar unz hann lézt 1833.
Skipasmíðastöð reisti hann í landi Jófríðar-
staða; lét smíða þar þilskip og stundaði þil-
skipaútgerð auk þess sem hann hafði skip í
förum milli íslands og Danmerkur.
P.J.Knudtzon stórkaupmaður í Kaup-
mannahöfn keypti verzlunina af dánarbúi
Bjarna Sívertsen og rak þá verzlun framundir
aldamótin 1900. Knudtzon var umsvifamikill
kaupmaður í Hafnarfirði á þessu tímabili, en
fleiri komu þar við sögu. Hans Linnet hóf
verzlunarrekstur 1836 og afkomendur hans
ráku þá verzlun til 1896. Fram til 1841 voru
tvær verzlunarlóðir í Hafnarfirði: Akurgerði
og Flensborg, en það ár reisti Matthías J.
Mathiesen verzlunarhús á Hamarskotsmöl og
þokaði með því byggðinni suður á bóginn.
Fleiri verzlanir sprattu upp á öldinni sem leið,
en Þorsteinn Egilsson cand.theol. eignaðist
flestöll verzlunarhús á Hamarskotsmöl um
1870 og átti þau til 1901. Til 1908 vora lang-
flestir kaupmenn í Hafnarfirði danskir, en eft-
ir aldamótin fór þeim íslenzku fjölgandi.
Helzta bújörð í lögsagnaramdæmi Hafn-
arfjarðar var Hvaleyri og önnur var Jófríð-
arstaðir. Sú jörð var um tíma eign Skálholts-
dómkirkju, síðar konungs og loks Bjarna Sí-
vertsen ofl. unz kaþólska trúboðið eignaðist
jörðina 1922. Þriðja bújörðin var Hamarskot;
nafnið dregið af Hamrinum, en fjórða jörðin
var Akurgerði norðanmegin fjarðarins. Þar
vora þó einungis þurrabúðir eftir 1679. Á
fyrri hluta 19. aldar risu allmörg smábýli í
lægðinni sunnan við fjarðarbotninn; upphaf-
lega þurrabúðir byggðar út úr Jófríðastaða-
landi, og á Hvaleyri urðu til nokkrar smærri
jarðir.
Á einokunartímabilinu 1602-1787 vora
fiskveiðar aðalatvinnuvegur í verzlunaram-
dæmi Hafnarfjarðar og afkoma manna var
nær eingöngu háð sjósókn. Útgerð á fiski- -■
duggum hófst þar 1753 á vegum Innrétting-
anna og sýnir að Skúli hefur þrátt fyrir allt
álitið að betri höfn væri í Hafnarfirði en við
Reykjavík. Hann varð brautryðjandi þess að
salta fisk í stað þess að herða hann og enn-
fremur á hann heiðurinn af því að hafa út-
vegað fyrstu þorskanetin til notkunar á ís-
landsmiðum. Þau vora lögð í Hafnarfjörð
1753 og sú bylting varð til þess að sjómenn
þyrptust til verstöðva við Faxaflóa.
Árið 1839 var svo komið að 12 þilskip
stunduðu veiðai- frá Hafnarfirði auk opinna
báta. Ef vel veiddist hafði fólk til hnífs og
skeiðar, en þegar veiðin brást gægðist hung-
urvofan inn um gættir. Lengi tíðkaðist það í
Firðinum eftir að vorróðrum lauk, að menn
og konur réðu sig í kaupavinnu, stundum
norður í land og fóru fótgangandi. Bærinn
varð afar dauflegur, nánast mannlaus, þegar
kom fram á sumarið. Með haustinu lifnaði yf-
ir honum á nýjan leik og hluti lífsbaráttunn-
ar var að ná sér í mó úr nálægum mýram, en
unglingar og roskið fólk lögðu sitt af mörk-
um með því að veiða kola við bryggjurnar.
Margir áttu nokkrar kindur, sumir hesta en
sárafáir áttu kýr. Meðal eldsneytis var þurrt
tað sem konur og börn söfnuðu í nálægum.
bithögum. Eftir haustannir var oftast lítið að
gera þar til vetrarvertíð hófst í marzbyrjun.
Fólksfjölgun í Hafnarfírði var hægfara á 19.
öldinni þó ýmsu miðaði áfram; íbúatalan árið
1821 var 155, en aldamótaárið 1900 var hún '
komin upp í 374.
Gísli Sigurðsson tók saman.
Heimildir: Saga Hafnarfjarðar eftir Ásgeir Guð-
mundsson.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. APRÍL 1998 1 3