Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Blaðsíða 10

4
DULDIR OG
HJÁSTEFNUR
Nú í lok aldarinnar kemur stöðugt skýrar í Ijós að skipg
má Max Ernst, hinum fjölhæfa töframanni óvita- og hjá-
stefnustílbragðanna, dada- og súrrealisma, til sætis við
hlið hinna stóru vegbrjóta módernismans líkt og Picasso
og Matisse. I tilefni s/ningar Listasafns Islands á högg-
myndum listamannsins á Listahátíð, hermir BRAGI AS-
GEIRSSON eitt og annað af litríkum æviferli hans.
AÐ ER til írásagnar, að fjöllista-
maðurinn Max Emst sté aldrei
fæti inn fyrir dyr listaskóla né
listakademíu, og í einkunnabók
hans til stúdentsprófs árið 1910
stendur þessi stutta athugasemd
við teikningu; „Tók ekki
þátt“. En list augans var hinum
unga manni síður en svo ókunn, því að faðir
hans, Phillipp Emst, kennari heymarlausra,
notaði hverja tómstund til að mála. Hinn mikli
og margræði myndlistarmaður var þannig
sjálflærður, þótt flestir munu eiga erfitt með að
kyngja þeirri staðreynd í ljósi þeirrar lykil-
stöðu sem hann gegnir í framþróun mjmdlistar
á öldinni, nýsköpunar og margslunginna tækni-
bragða. Ef til vill má draga þá ályktun, að starf
föðurins hafi vakið hjá hinum unga manni meiri
áhuga en annars fyrir rannsóknum á möguleik-
um sjónarinnar, skilningarviti sem skipti sköp-
um íyrir skjólstæðinga kennarans. Sjálfur
sagði Emst, að frá bamsaldri hafi allt tengt
sýnilegum íyrirbæmm gagntekið hann, verið
uppáhaids viðfangsefhi æskunnar, og það mun
frekar hafa ágerst í tímans rás.
Max Emst fæddist í Briihl í nágrenni Köln
1881, og gekk þar almennan menntaveg til
stúdentsprófs. A menntaskólaáranum hafði
hann sérstakan áhuga á stjómleysingjanum
Max Stimer, sem var dulnefni heimspekingsins
Johann Kaspar Semidt, rithöfundinum Gustave
Flaubert og dulspeki. Innritaðist í háskólann í
Bonn 1910, og sótti þar nokkra tíma í listasögu,
þó mun fleiri í bókmenntum og heimspeki, en
mestan áhuga hafði hann þó á sálar- og
geðlæknisfræði. Framar öðra var hann
þaulsætinn á fyrirlestram um landamæri undir-
vitundarinnar, orsakir og félagslega þýðingu
sinnisveiki. Einkum beindist athygli hans að
innri sjónheimi geðsjúkra, þar fann hann lítt
kannað og merldlegt svið sem hann átti eftir að
rannsaka mjög náið. I nágrenni skóians var
geðveikrahæli, þar var hann tíður gestur og
fylgdist grannt með myndsköpun vistmanna.
Sálin og undirvitundin urðu þannig er fram
liðu stundir meginásamir í rannsóknum og at-
höfnum listamannsins, jafnvel í þeim mæli að
fróðir álíta að verk hans tilheyri jafnmikið and-
lega sviðinu og sjálfri listsögunni. Það er í öllu
falli skoðun Wemer Spiess, eins þekktasta
ævisöguritara hans, að „saga Max Emst“ hafi á
tímabili, er spannar margra áratugi, jafnframt
verið saga evrópsks hugarflugs.
Það sem Max Emst málaði og teiknaði í upp-
hafi ferils síns, bar greinilega með sér að hinn
ungi maður var fljótur að átta sig á samtíma-
hræringum á myndlistarsviði, galopinn og for-
vitinn. Fyrstu kynni hans af göldrum og ófresk-
um kröftum má rekja til ársins 1906, og fyrstu
skrefin á myndlistarsviði tók hann ári seinna,
þannig að þetta fylgdist nokkurn veginn að.
Árið 1909 var Ernst ljóst hvaða braut hann
vildi ganga í lífinu og þá voru áhrifavaldamir úr
mörgum áttum, frá van Gogh, Monet, Gauguin
og tollaranum Rousseau, til æskustílsins,
kúbismans, táknsæisins, fauvismans og
fútúrismans. Seinna sótti hann ýmislegt til hins
mikla hæfileikamanns August Macke, sem
hann vingaðist við, en sá var þá á hátindi
sköpunarferils síns í úthverfa innsæinu, ex-
pressjónismanum, einnig Kandinsky og
Delaunay. Fyrir tilstilli Macke tók Max Emst
þátt í samsýningu Rínarexpressjónistanna í
Bonn og Köln 1913, einnig fyrsta þýska Haust-
salnum í Berlín, sem Herwarth Walden útgef-
andi, listhúseigandi og í fyrirsvari Der Sturm-
hreyfingarinnar, stóð að. Var öðra fremur haldin
í þeim tilgangi að kynna evrópska framúrstefnu-
list. Macke var fjóram áram eldri, og er af
mörgum talinn mesta málaraefni sem fram hef-
ur komið í Þýskalandi á þessari öld, en örlög
hans urðu að falla í nágrenni Perthes í
Kampaníu, á fyrstu mánuðum fyrri heimsstyrj-
aldarinnar, aðeins 27 ára að aldri.
Kynnin af August Macke reyndust Max Emst
heilladrjúg, urðu til að hann komst í samband
við skáldið Guillaume Apollinaire og málarann
Robert Delaunay. Þau kynni ýttu trúlega undir
heimsókn til Parísar, og þar varð honum strax
ljóst, að þangað myndi hann koma aftur, kannski
til dvalar fyrir fullt og allt.
Max Emst kom þannig fram á mjög safarík-
um og umbrotasömum tímum, mesta jafnvægi
um langan aldur á stjómmálasviðinu, að margra
áliti þeim upphöfnustu á meginlandi Evrópu á
þessari öld. Hinum hamingjusömu áram æsku-
stílsins, Art Nouveau og Belle Epoque, fagra
tímabilsins, er listir vora enn metnar til jaíns
vísindum og listamenn flestum öðram fremur í
sviðsljósinu. Allt þetta merkilega ár, 1913,
síðasta heila árið fyrir hvörfin og ragnarökin
miklu í Evrópu, reyndist yfirmáta viðburðaríkt í
lífi hins unga upprennandi listamanns, markaði
grannsporin á ferli hans.
Stundum er haft á orði, að listamaðurinn Max
Emst hafi dáið 1914, en snúið aftur til lífsins
1918, sem ungur sjónlistamaður sem vildi verða
töframaður og höndla goðsögu tímanna. En það
er ekki fullkomlega sannleikanum samkvæmt,
því á vígstöðvunum reyndi hann að gleyma hild-
arleiknum með því að flýja á náðir sköpunargáf-
unnar. Og þess má geta, að 1916 var sett upp
sýning á verkum hans og Georg Muche í Sturm-
listhúsinu, og verk eftir hann vora á annarri sýn-
ingu, Dada í Zurich 1917, svo ekki var listamað-
urinn með öliu horfinn af sviðinu. Rétt fyrir
stríðslok kvænist hann vinkonu sinni frá
skólaárunum í Bonn, listsögufræðingnum Luise
Strauss, og var hér sem síðar fundvís á lífsföru-
naut sem samferðamenn. Með henni eignaðist
hann soninn Jimmy.
Þegar Max Emst stofnaði útibú dadaista-
hreyfingarinnar í Köln, ásamt hinum ári yngri
Alfred Granwald, málara og blaðamanni, sem
nefndi sig Johannes Theodor Bargeld, varð
hann um leið einn af upphafsmönnum hjástefn-
unnar, súrrealismans, og um leið skáld sjóntaug-
anna. Stílbragða ofar og til hliðar við raunveru-
leikann sem sóttu að hluta hugmyndir og elds-
neyti til sálfræðikenninga Freuds. Ungir og
framsæknir listamenn vildu með dada, óvita-
stefnunni, mótmæla borgaralegu siðgæði og
öfugsnúnu verðmætamati, deila á þjóðfélag sem
með yfirgangi, hræsni og iygum átti höfuðsökina
á hinni tilgangslausu styrjöld og öllum hennar
hremmilega óskapnaði.
Hér var um alþjóðlega hreyfingu á evrópskum
granni að ræða, er skiptist í nokkra hópa, sótti
upphaf til Cabaret Voltaire, smáleikhúss og
samkomustaðar stjórnleysingja í Zurich, sem
var jafnframt sýningarhúsnæði. Tók á sig form í
París, New York, Berlín, Hannover og Köln.
Stefnuskráin var eins konar and-list, uppgjafar-
og stjómleysingjahreyfing í brjáluðum heimi, og
HAFIÐ, olía á striga, 1925.
með henni vildu dadaistamir afhjúpa skinhelgi
hins viðurkennda og vanabundna. Hinir reiðu og
hneyksluðu vildu sjálfir ögra og hneyksla.
Drjúgur liðsauki bættist í Kölnarhópinn er hinn
gáfaði Elsassbúi Hans Arp varð meðlimur 1920,
en sá var allt í senn, skáld, myndhöggvari og
málari, meðstofnandi Dada Zurich, 1916.
Max Emst tók á þessum áram upp nafnið,
Dadamax, og hófst þegar handa um svipmiklar
og ögrandi uppákomur. A fyrstu sýningu list-
hópsins 1919 lagði breska setuliðið löghald á
sýningarskrár og veggspjöld, og ekki tók betra
við á þeirri næstu sem var haldin í bragghúsi
nokkra, lauk upp dyrum 20. apríl 1920 og olli
strax miklu fjaðrafold. Sýningargestimir lögðu
hendur á sum verkin og eyðilögðu, en þeir félag-
ar höfðu gert ráð fyrir ámóta viðbrögðum og
endumýjuðu þau jafnharðan. Einn gestanna
fékk æðiskast og lögreglan varð að skerast í leik-
inn og lokaði sýningunni fyrst um sinn, auk þess
sem Max Emst fékk á sig kæru fyrir klám, sem
þó seinna var fallið frá. Til viðbótar var hann
úskúfaður ævilangt af föður sínum, sem skrifaði
í bréfi til hans; „ég bölva þér, sem hefur flekkað
nafn okkar“.
Næsta ólíklegt að nútímafólk geri sér grein
fyrir hvað varð fólki slík hneykslunarhella í
myndverkum Max Emst, því skírskotanir þeirra
virðast giska meinlausar er svo er komið, mun
frekar hugljúfur óður til ástþranginna kennda,
drauma, ófreski og dulmagna. Og nútímamaður-
inn getur ei heldur gert sér fulla grein fyrir hin-
um algjöra hvörfum sem urðu á tímabili fyrri
heimsstyrjaldarinnar. Hinni miklu heiðríkju og
lífsgleði fyrirstríðsáranna, sigurreifa fögnuði er
menn héldu á vígvellina og hins hrákalda vera-
leika er við blasti fjóram áram seinna er hinir
sigraðu komu heim úr skotgröfunum. Hins veg-
ar missa sjálf myndverkin ekkert af gildi sínu og
áhrifamætti þótt tímar breytist, frekar að þau
skapi meira áreiti en á annars konar forsendum.
Á markvissan en dulmagnaðan hátt laga verkin
sig að nýjum tímum og nýjum siðum eins og öll
mikil og safarík list, sem ber í sér sjónræna
sagnfræði um hugsunarhátt tímanna, era að því
leyti jafnmikið á andlega sviðinu og í listsögunni.
I Ijósi þess að um sjálfmenntaðan listamann er
að ræða, kann margur að undrast hve einstak-
lega vel málaðar myndir Max Emst era að jafn-
aði, riss hans örugg og formræn kennd mikil og
næmi í rýmislist. En í raun er til eðlileg skýring
á því, sem eru hinir mörgu og vel menntuðu
listamenn sem hann hafði samneyti við, sem
vora ígildi listaakademíu af hæstu gráðu, en
framar öðru hinn mikli áhugi og metnaður sem
lá að baki athöfnum hans.
Hliðstæða er tollarinn Henri Rousseau, sem
hrærðist í heimi áhrifastefnunnar og táknsæis-
ins í París, umgekkst þarnæst marga af best
menntuðu myndlistarmönnum og framkvöðlum
módemismans á fyrsta áratug aldarinnar. Menn
læra af að skoða list annarra, og ótæpilega af
„SJÁLFSMYND - Dadamax Caesar
Buenaroti", Ijósmyndaklipp og gvass
á pappír, 18x12 sm, 1920.
návist og samræðum við meistarana og enginn
nævisti hefur enn komist með tæmar þar sem
Rousseau hefur hælana í sjálfu málverkinu.
Þó má álykta, að einkenni hins sjálfmenntaða
forvitna listamanns opinberist í hinum mörgu
tilraunum og þreifingum á tæknisviðinu, en þar
varð Max Emst upphafsmaður ýmissa tækni-
bragða, og víkkaði út svið annarra, einkum
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998
H