Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Blaðsíða 9

HEIMILISFÓLKIÐ á Ytri-Brekku, þar sem Guðmundur var með farkennslu áður en hann byrj-
aði með skóiann á Þórshöfn. Fremri röð: Sigtryggur Vilhjálmsson, Sigríður Davíðsdóttir hús-
freyja á Ytri-Brekku, Vilhjálmur Guðmundsson Ytri-Brekku, Óli Pétur Möller, Davíð Vilhjálms-
son. Aftari röð: Axel Vilhjálmsson, Árni Vilhjálmsson, Aðalbjörg Vilhjálmsdóttir, Þuríður Vil-
hjálmsdóttir (var nemandi í skólanum á Þórshöfn) og Jón Erlingur Friðriksson, fyrri maður
Þuríðar. Myndin ertekin 1914.
legri námshvöt en samkeppnina. En kærleik
þenna reyni ég jafna að vekja.12
Enn eitt dæmið um sérstöðu Guðmundar
er vantrúin á próf. Vorpróf voru haldin við
alla bamaskóla í þéttbýli vorið 1904, en það
var líka einu ári eftir að sá þeirra er engin
hafði prófin var hættur störfum. Allt ber
þetta vitni þeim hugmyndum, sem Guð-
mundur Hjaltason hafði um skólamál. Bragi
Jósepsson skrifar:
... sækir Guðmundur hugmyndir sínar víða
að. Undirstöðuna fær hann úr kenningum
kristindómsins og Nýjajtestamentinu og úr
norrænni og íslenskri mennningarhefð.
Kenningar Lúthers og Gruntvigs setja
einnig sterkan svip á alla hugmyndafræði
Guðmundar.13
Við vitum nú að Guðmundur Hjaltason
fylgdi eftir lýðskólahugmyndafræðinni í
verki, skólinn á Þórshöfn var starfræktur í
anda hennar. Skólastarfíð var í takt við þá
framsæknu uppeldisstefnu, sem átti eftir að
setja mark sitt á skólasarf á íslandi er líða
tók á öldina, hugmyndir, sem Band-
aríkjamaðurinn Dewey hélt fram. Það meg-
inatriði áttu þeir a.m.k. sameiginlegt, að
hafna harðneskjulegum uppeldisaðferðum,
vildu þess í stað vekja forvitni barnsins og
ánægju yfir því að læra og kynnast umhverfi
sínu.14 Guðmundur Hjaltason vildi, eins og
aðrir lærisveinar Gruntvigs, mennta bömin
fyrir lífið en ekki fyrir prófborðið. Kennar-
inn skyldi virða börnin, hlúa að skynsemi
þeirra með því að láta þau athuga hlutina
sjálf og uppgötva leyndardóma tilverunnar.
Nám átti að vera leikur, ekki stagl. I rit sitt
„Heilræði til barnakennara“ skrifar Guð-
mundur:
Ætíð sé í allri kennslu eitthvað nýtt, eitt-
hvað sem að gjörir geðið glatt og hlýtt
Ennfremur:
Fylg þú þeim um fjöll og dal með fróðleiks-
tal, horf með þeim á himinljós og holtarós.15
IJppeldishugmyndir af þessu tagi voru
byltingarkenndar í samfélagi þar sem mikil-
vægast var í lífsbaráttunni að börnin vend-
ust vinnu og skólinn varð að sama skapi að
vera harður heimur, sem krefðist aga og
árangurs. Færi allt vel yrðu laun námsins
góður efnahagur, virðing og völd. Stuðn-
ingsmenn Guðmundar gerðu góðan árangur
kennslunnar að úrslitaariði í umsögnum sín-
um, þó var mælanlegur árangur ekki aðal-
atriði í þessari nýju menntastefnu 20. aldar.
Á íslandi varð stefna hinna gömlu gilda ofan
á enn um hríð. Ekki var á öðru von en sum
frjókorn þeirrar lýðmenntahreyfingar sem
Guðmundur Hjaltason var fulltrúi fyrir féllu
í grýtta jörð. Hvers vegna hætti barnaskól-
inn á Þórshöfn störfum vorið 1903?
Fyrst er að nefna fjárhagsástæður.
Hreppsnefnd og skólanefnd réðu Guðmund
til barnakennslu og gerðu honum þannig
kleift að sækja um og væntanlega hljóta, í
hlutfali við fjölda nemenda, styrk af því fé er
fjárlög alþingis veittu til sveitakennslu.
Ekki er Ijóst hvemig greiðslum hlutafélags-
ins til skólans var háttað. Foreldrar barn-
anna greiddu fyrir kennsluna, fjórar krónur
á mánuði sagði Arnljótur vorið 1901. Tekju-
tapið, sem hefur fylgt fækkun nemenda,
hlýtur að hafa verið tilfinnanlegt. I ævisögu
sinni segir Guðmundur:
Af því að ég var efnaður og lengi einhleypur
Sagan af tilraun Guð-
mundar Hjaltasonar til
pess að starfrœkja barna-
skóla á Þórshöfn í byrjum
20. aldar varpar Ijósi á
þá erfiðleika sem íslenskt
skólakerfi átti við að etja
og hvernig ástatt var
pegar landinu voru sett
fræðslulög.
og fékk gott kaup við heyskap og jarðabæt-
ur og konan svo nægjusöm og barnið bara
eitt, þá komst ég af með þessi aumu
kennslukjör. En hefði ég verið fátækur fjöl-
skyldumaður - hvað lá þá annað fyrir en
hreppurinn?16
I öðra lagi megnaði skólinn á Þórshöfn
ekki, vegna þess hvernig samgöngum hlaut
að vera háttað og kostnaðar við uppihald
fjarri heimili sem af því leiddi, að uppfylla
þarfir héraðsins fyrir menntun bama. Ekki
gátu öll börn farið til Þórshafnar daglega,
síst þau yngstu, og það hefur verið takmörk-
um háð hversu margir gátu komið bömum
fyrir á heimilum þar. Þess vegna lifði gamla
fyrirkomulagið áfram. Ekki er að sjá í heim-
ildum að vesturferðir og fátækt hafí verið
beinar orsakir þess að skólinn lagðist niður
eins og Bragi Jósepsson segir,17 þó auðvitað
hafi hvomgt létt undir. Hreppsnefndar-
mönnum þótti fjárhagsstaðan rayndar svo
góð haustið 1901 að þeir ræddu á fundi að
„kaupa verðbréf'.18 Sjálfur skrifaði Guð-
mundur í ævisögu sína um fækkun nem-
enda:
Nýr umgangskennari var kominnn í sveitina
og honum tekið af mörgum með fögnuði
nýungagirninnar.19
Loks er hægt að geta sér þess til að undir
það síðasta hafi ekki lengur verið tiltakan-
lega kært á milli heimamanna og Guðmund-
ar. Þegar hann fluttist burtu færðu Keld-
hverfingar honum gullúr að gjöf og fluttu
honum þakkarávarp fyrir kennslun fyrmrn.
Hann segir í ævisögunni að „menningarþrá"
Langnesinga hafi verið lítil og þar hafi hann
einskis saknað nema séra Arnljóts og svo
hússins og garðanna, sem hann hafði haft
svo mikið fyrir. Þar á Guðmundur við tvo
kálgarða er hann kom upp við hús sitt.
Skólaskýrslumar benda einnig tii þess að
Guðmundur hafi sætt gagnrýni, a.m.k. er
vottorð Arnljóts Ólafssonar traustsyfirlýs-
ing vorið 1902:
Eftir þekking minni á kennslu herra Guð-
mundar Hjaltasonar að undanförnu get ég
vottað að hún hefur haft hinn bezta árangur,
og fulltreysti því að sama muni nú vera.20
Heimildir um kennslu Guðmundar á
Langanesi og Langanesströnd em allar á
einn veg. Til eru vitnisburðir frá maímánuði
1899.21 Sr. Jón Halldórsson á Skjeggjastöð-
um talar um „stakan áhuga og lipurð við
kennsluna, og starf hans því borið góðan
árangur". Valdimar Magnússon á Bakka
segir að Guðmundur hafi sem kennari „unn-
ið sér hylli allra“. Jón Sigurðsson Oddviti í
Höfn segir 12. maí 1899: „Kennari þessi hef-
ur reynst hinn bezti og fullkomnasti.“
Ljóst er að Guðmundur Hjaltason var
sérkennilegur maður og hreinskilinn. Hann
gat verið sem góðvildin holdi klædd, þegar
böm vora annars vegar. Hann gat líka verið
kuldalegur og skapharður við annað fólk,
t.d. áheyrendur á fyrirlestri sem hann hélt á
Akureyri, og höfðu þeir þó greitt aðgangs-
eyri.22 Skrif um persónu Guðmundar og
skapgerð hafa í sjálfu sér ekki aðra þýðingu
en þá að minna okkur á að engin opinber
stofnun var til þess að „sætta“ kennarann og
notendur menntakerfisins. Ekkert skrifræði
þar sem regla, skynsemi og nytsemi eiga að
stjóma úrlausn mála og við emm orðin vön.
Hafi skóli Guðmundar ekki verið í samræmi
við hugmyndir foreldra barnanna um góðan
skóla, vom þeir í fullum rétti að finna nýja
lausn sem þeim líkaði. Og það gerðu þeir,
hverjar sem hinar eiginlegu ástæður hafa
verið.
Skarð var fyrir skildi eftir brotthvarf
Guðmundar af Þórshöfn. Hreppsnefndin
ræddi árið 1905 „um kostnað við fundarhús-
byggingu fyrir hreppinn í sérstöku sam-
bandi við barnaskólabyggingu". Kosin var
nefnd í málið. Og það þurfti að kenna börn-
unum. Á almennu hreppsþingi þá um haust-
ið færði fundarritari til bókar:
Var rætt um barnakennslu og skorað á þá
menn, sem vilja koma börnum sínum til
kennslu að gefa sig fram sem fyrst og þeim
mönnum, sem vilja takast barnakennslu á
hendur, að láta hreppsnefndina vita það -,23
Sagan af tilraun Guðmundar Hjaltasonar
til þess að starfrækja bamaskóla á Þórshöfn
í byrjum 20. aldar varpar ljósi á þá erfið-
leika sem íslenskt skólakerfi átti við að etja
og hvemig ástatt var þegar landinu vom
sett fræðslulög. Norður-Þingeyjarsýsla var
skólalaust samfélag og lög landsins vom
ekki miðuð við þarfir skóla, engin skóla-
skylda og fé til greiðslu kostnaðar var ekki
tryggt. Tilvist skólans var háð velvild not-
enda, eða réttara sagt foreldra þeirra, og
hún var háð því að almannavaldið, hrepps-
félagið og landstjómin, beittu sér. Saga
þessa skóla er jafnframt saga nýbreytni í
kennsluháttum, sem var langt á undan sinni
samtíð. Barnaskólinn var hluti af sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar, Arnljótur Ólafs-
son var gamalreyndur í því stríði og Guð-
mundur Hjaltason var liðsmaður þeirrar
hreyfingar er vildi búa til frjálsa þjóð úr
þeim efnivið er aldamótaæskan var.
Tilvísanir í heimildir:
1 Saga Menntaskólans á Akureyri 1880-1980. 1.
bindi. Ritstjóri Gfsli Jónsson. Akureyri 1981, bls. 117.
2 Gjörðabók hreppsnefndar Sauðaneshrepps 1896 -
1921. HRP - 63 - 3. Héraðsskjalasafn Suður-Þingeyj-
arsýslu og Húsavíkurkaupstaðar.
3 Guðmundur Hjaltason. Ævisaga Guðmundar
Hjaltasonar skráð af honum sjálfum. Rvík. 1923, bls.
169-160.
4 Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar, Kng-
eyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn íslands.
6 Gjörðabók hreppsnefndar Sauðaneshrepps 1896-
1921. HRP - 53 - 3. Héraðsskjalasafn Suður-Þingeyj-
arsýslu og Húsavíkurkaupstaðar.
6 Skjaiasafn landshöfðingja, sveitakennarar, Þing-
eyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn íslands.
7 Manntal 31.12.1900. Þjóðskjalasafn fslands.
8 Sbr. Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar,
Þingeyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn íslands.
9 Vitnað eftir minni i ummæli Þuríðar Vilhjálmsdótt-
ur kennara, Svalbarði, sem nú er látin.
10 Sbr. Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar,
Þingeyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn íslands.
11 Guðmundur Finnbogason. Skýrsla um fræðslu
barna og unglinga veturinn 1903-1904. Rvík. 1905,
bls.51.
12 Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar, Þing-
eyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn íslands.
13 Bragi Jósepsson. Lýðháskólamaðurinn Guðmund-
ur Hjaltason og ritverk hans. Rvík. 1986, bls. 16.
14 Sbr. John Dewey. Hugsun og menntun. Gunnar
Ragnarsson þýddi. Tilraunaútgáfa. (Rannsóknar-
stofnun Kennaraháskóla íslands.) 1994.
15 Guðmundur Hjaltason. Heilræði til bamakennara
og barnavina - hin stærri. Landsbókaasafn íslands,
2743, v8.
16 Guðmundur Hjaltason. Ævisaga ..., bls. 159-160.
17 Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar, Þing-
eyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn ísiands.
18 Gjörðabók hreppsnefndar Sauðaneshrepps 1896 -
1921. HRP - 53 - 3. Héraðsskjalasafn Suður-Þingeyj-
arsýslu og Húsavíkurkaupstaðar.
19 Guðmundur Hjaltason. Ævisaga..., bls. 161.
20 Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar, Þing-
eyjarsýsla 1900-1905. Þjóðskjalasafn ísHEIMILIS-
FOLKIÐ á Ytri-Brekku, þar sem Guðmundur var
með farkennslu áður en hann stofnaði skólann á Þórs-
höfn.lands.
21 Skjalasafn landshöfðingja, sveitakennarar Norð-
ur-Múlasýslu 1894-1899, Þjóðskjalasafn íslands.
22 Sbr. Guðmundur Hjaltason. Ævisaga... , bls. 149,
155,159.
23 Gjörðabók hreppsnefndar Sauðaneshrepps 1896-
1921. HRP - 53 - 3. Héraðsskjalasafn Suður-Þingeyj-
arsýslu og Húsavíkurkaupstaðar.
Björk er kennari í Mosfellsbæ, en Þorlákur kennir við
Menntaskólann á Akureyri.
LAUFEY DÍS
EINARSDÓTTIR
FLATEYJAR
STRAUM-
AR
Rétt við aldanna rót
roðans sólsetrið brann
þar ég festi minn fót
æska í blóði mér rann
Inn við fjallana fang
foldin lífskraft mér gaf
Nú mér gæfunnar gang
gefur ólgandi haf
Rétt við víðáttu væng
vaggar gleðinnar rún
Par er ævinnar sæng
sett á hamingju brún
Inn við sumar og sól
er sérhvern dag mér í hlær
þar ég byggi mitt ból
blóm á sál minni grær
Rétt við seiðandi straum,
er skellur eyjunum á
Ég lifi dásemdar draum
dafnar ástin mér hjá
Neisti guðs í mér grær
geislar Ijóma í sál
Von í huganum hlær
hjartans brennur mitt bál.
Höfundurinn er húsmóðir og fyrrverandi
sjómaður.
GUÐJÓN
SVEINSSON
VORSYN
Komdu til mín káta mær
kysstu mjúkt á dofnar tær
augnljós þín lýsi skær
svo lyng og völlur grói.
Syngi á vötnum svanafjöld
sólbjört, kyrrlát undrakvöld,
þá tekur fiðlan fagra völd
- fífusund og mói.
Yfir klakans kalda þel
klingir rödd þín, þýtt og vel,
eg á fingrum feysknum tel
er fyllist allt af blómum.
Bíð við gluggann, gömul sál,
geymi í hjarta funabál...
Fram við djúpan ægis ál
andrá full af hljómum.
- Komdu til mín káta mær
kysstu það er dó í gær
svo af landi losni snær
og lindir bláar syngi.
Ungur þá ég aftur verð
út í bláinn stefni ferð;
sálin býr að góðri gerð:
grjóti, sól oglyngi.
Árdagurinn signir sverð,
syngur af afl’ og kynngi.
Höfundurinn er skáld á Breiðdalsvik.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998 9