Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1998, Blaðsíða 5

DANSARAR af Tagish-þjóðflokknum.
TROMMUDANSARI, Inúíti frá Inuvik í
Kanada.
klukkan þrjú að nóttu á kanadískum norð-
urslóðum.
Gayle Ross er Cherokee-indíáni frá Band-
ai-íkjunum. Amma hennar var sögukona mikil,
og Gayle fylgdi í fótspor hennar í von um að
geta gefið heiminum hluta af þeim kærleika og
vh’ðingu fyrir jörðinni sem fólkið hennar hefur.
Þessi saga segir frá því þegar dagar í Arizona
voru jafnlangir og dagarnir í norðrinu eru í lok
júní.
Sólin átti sér elskhuga. Hún hafði aldrei séð
andlit hans, svo hún vissi ekki hver hann var.
Þegar hún svo einn daginn sá andlit hans, þá
uppgötvaði hún að þetta var máninn, bróðir
hennar. Sólin varð fjúkandi reið, og máninn
flúði eins langt í burtu frá henni og hann gat.
Þess vegna eru þau svona langt hvort frá öðru.
Reiði sólarinnar dvínaði þegar hún eignaðist
dóttur. Hún gaf dóttur sinni hús á miðjum
himninum, og á hverjum degi þegar sólin
ferðaðist yfir heiminn, þá fór hún í heimsókn til
dóttur sinnar. Hádegið varð þess vegna lengra
og lengra í heiminum og fólkinu varð of heitt.
Sólin tók eftir því að mennirnir flúðu í skugg-
ann og andlit þeirra urðu grettin er þeh’ litu á
hana. Hún varð reið og kallaði til bróður síns,
mánans: ,Af hverju elska mennirnir þig meira
en mig? Andlit þeirra eru miklu fallegri þegar
þeir horfa á þig!“ Máninn átti ekkert svar við
þessari spurningu, og það gerði sólina enn
reiðari. Reiði hennai’ jók hitann sem hún gaf
frá sér, og menn tóku að deyja úr hita. Menn-
irnir ákváðu að senda skilaboð upp til sólarinn-
ar, til þess að fá hana til að skína eins og hún
hafði gert áður. Þeir tóku tvo menn og breyttu
þeim í snáka. Annar snákurinn var skröltorm-
ur. Hann fór upp til heimilis dóttur sólarinnar
og faldi sig í von um að ná tali af sólinni þegar
hún kæmi í heimsókn. En sólin var heit og reiði
hennar mikil, svo þegar hún kom varð
skröltormurinn hræddur og beit frá sér. Hann
varð frávita af hræðslu þegar hann sá að hann
hafði bitið dótturina til bana, og flúði inn í
klettaskoru, þar sem hann er enn í dag. Sólin, í
sorg sinni, huldi andlit sitt. Hafi of mikil sól
verið slæm, þá var endalaus nótt enn verri fyr-
ir mennina. Þeir ákváðu að senda fjóra menn
til skuggalandsins til þess að sækja dótturina.
Þeir gerðu það án vandkvæða, og settu dóttur-
ina í viðarkassa og lokuðu. A leiðinni til baka
bað dóttirin um vatn. Mennirnir vissu að þeir
máttu ekki opna kassann, því þá gæti hún
sloppið frá þeim, svo þeir önsuðu henni ekki.
Hún bað um mat, en allt fór á sömu leið. Þegar
þeir voru næstum komnir til lands sólarinnar,
þá sagði dóttir sólarinnar að hún þyrfti loft,
hún væri að kafna. Þá stoppuðu mennirnir.
Þeir voru hræddir um að hún myndi kafna og
opnuðu pínulítið op á kassann. Dóttirin flúði og
tók form fuglsins sem hefur lit sólarlagsins.
Mennirnir örvæntu, þar til einn þeirra sagði að
hann gæti kannski hjálpað sólinni. Hann tók
flautuna sína og fór til sólarinnar. Þar spilaði
hann söng rauða fuglsins á flautuna sína og
baðst afsökunar. Sólin fyrirgaf mönnunum og
síðan hefur hún ferðast um himininn án þess að
stoppa eða hylja andlit sitt.
AÐ MÁ ekki minna vera en get-
ið sé að nokkru rithöfundarins
Gunnars M. Magnúss í tilefni
aldarafmælis hans þ. 2. desem-
ber. Hann var einhver afkasta-
mesti rithöfundur okkar á þess-
ari öld. Eftir hann liggja meira
en fimmtíu bækur, og vinsældir
hans urðu strax mjög almennar, jafnt meðal
yngri og eldri lesenda. Hann er enn mikið
lesinn og oft til hans vitnað.
Hann kom ungur vestan af fjörðum, settist
í Kennaraskólann, lauk þaðan prófi 1927,
aflaði sér framhaldsmenntunar við Kennara-
háskólann í Kaupmannahöfn, en kom svo
heim og hóf kennslu við nýstofnaðan Austur-
bæjarbamaskóla, sem þá var talinn stærsti
og fullkomnasti bamaskóli á Norðm-löndum.
Þar var hann svo kennari að aðalstarfi í nær
tvo áratugi. Um nokkurt árabil hélt hann úti
bókaverzlun og var einnig ritstjóri tímarita
um skeið, m.a. Utvarpstíðinda og Mennta-
mála.
Þekktastur er Gunnar þó að sjálfsögðu af
ritverkum sínum. Fyrstu bókina sendi hann
frá sér þrítugur. Það vom smásögur og
nefndist Fiðríldi. Síðan rak hver bókin aðra á
rúmlega hálfrar aldar höfundarferli.
Minnisstætt er mér frá bemskuárunum er
manni bárust í hendur nýjar og hressilegar
sögur eins og Börnin frá Víðigerði og Við
skulum halda á skaga, að ógleymdri Suður
heiðar (sem ég rakst reyndar á nýlega í hillu
hjá mér - á búlgörsku, áritaða af þýðandan-
um, S. Kolev).
Á ALDARAFMÆLI
GUNNARS M.
Ljósm.Morgunblaðið/Kristján Einarsson
GUNNAR M. Magnúss á efri árum.
Gunnari var einkar lagið að skrifa fyrir
böm og unglinga, og orð fór af honum sem
frábærum kennara. Eg átti reyndar því láni
að fagna að njóta kennslu hans einn vetur í
svonefndri heilsufræði, í 13-ára-bekknum.
Hann lét okkur þá skrifa upp margskonar
hollustuatriði um mataræði, þrifnað, reglu-
semi, líkamsþjálfun og sitthvað fleira, og
þetta lét hann okkur myndskreyta. Um vorið
afhenti ég honum hreinritað eintak innbund-
ið á mjög frumstæðan hátt af undirrituðum;
og mér fannst það gleðja hann. Hvar skyldi
það rarítet vera niðurkomið nú? Vonandi í
skjalasafni á æðra tilverustigi...
Það fer eftir áhuga og smekk hvers les-
anda, hver af fjölbreyttum ritverkum
höfunda eins og Gunnars verða minnis-
stæðust og jafnvel hjartfólgin. Sem barn og
unglingur hafði ég að sjálfsögðu mestar
mætur á bókum hans sem skrifaðar voru fyr-
ir þá aldurshópa. Síðar fannst mér rit hans
með sagnfræðilegu ívafi áhugaverðust, og
sum þeirra svo að um munaði. Ber þar eink-
um að nefna Skáldið á Pröm, sannferðuga
ævisögu Magnúsar Hjaltasonar Magnússon-
ar, en sú bók hafði slík áhrif á tilfinninga-
manninn Sverri Kristjánsson sagnfræðing,
að ég horfði á hann gráta ofan í bjórinn sinn
á kaupinhafnskri krá, er hann hafði nýverið
lesið hana. Hann komst m.a.s. svo að orði að
jafnvel sjálft snilldarverkið um Ljósvíking-
inn hlyti að blikna við samanburð. Og í bréfi,
sem Sverrir skrifaði Gunnari um þetta leyti
segir hann: „Mér þykir bók þín eitt hið
merkilegasta sagnfræðirit, sem hefur komið
út um íslenzka þjóðarsögu, þá sögu sem at-
vinnusagnfræðingar og prófessorar hirða
aldrei um og kunna ekki að skrifa.“
Ur því ég minnist hér á Ljósvíkinginn er
ekki nema rétt ég geti þess, að Gunnar sagði
mér eitt sinn að hann hefði líklega manna
fyrstur bent höfundi Heimsljóss á þetta yrk-
isefni. Hann kvaðst hafa gengið ásamt HKL
um Hljómskálagarðinn einn góðviðrisdag
snemma á fjórða áratugnum og þá sagt hon-
um frá dagbókum Magnúsar og öðrum rit-
verkum, sem nýlega hafði verið komið fyrir í
handritahirzlum Landsbókasafns með til-
hjálp erfingja skáldsins og annarra góðra
manna sem báru skynbragð á verðmæti
þeirra.
Ég hlýt að viðurkenna að ég hef ekki lesið
nema brot af öllu því, sem eftir Gunnar M.
EFTIR ELÍAS MAR
Aldarafmæli Gunnars M.
Magnúss rithöfundar var 2.
des. sl. Hann kom víða við,
var ritstjóri tímarita, rak bóka-
verslun en hæst ber rithöf-
undarferil hans sem spannaði
meira en hálfa öld.
Magnúss liggur. Ég hef þegar nefnt að sagn-
fræðileg rit hans eru mér hugstæðust. Og ef
hann hefði fetað menntaveginn svokallaða,
með langskólagöngu og prófgráðum, þá hefði
hann notið sín bezt í atvinnu- og per-
sónusögu; sú sagnfræði hefði þá orðið inn-
blásin þeim anda skáldsins sem í honum bjó
og reynzt notalegur lestur.
Gunnar varð einna fyrstur hérlendra
höfunda til að gera skil samtímaatburðum,
áður en þeir tækju að fölna eða falla í
gleymsku. Tímamótaverk hans Virkið í
norðri 1-111 er líklega augljósasta dæmið
þar um. Langtímum saman sat hann hjá
okkur á ritstjórnarskrifstofum Alþýðublaðs-
ins veturinn 1945-’46 til að kynna sér hvað
skrifað hafði verið í það blað á styrjaldar- og
hernámsárunum; samskonar leit mun hann
hafa stundað á hinum blöðunum. Og á söfn-
um, í samtölum við fólk, og með þrautseigri
smölun ljósmynda héðan og þaðan. Um þetta
leyti var hann tekinn að minnka við sig
barnakennsluna.
Það á að sönnu við um Gunnar M., að hann
„fann til í stormum sinnar tíðar“, og hann
fékk að reyna það líkt og svo margir hug-
sjónamenn, að draumalönd stjórnmálanna
reynast stundum hillingar einar, því miður.
Stuttan tíma sat hann á Alþingi sem vara-
maður og var ómyrkur málsvari þeirra sem
börðust „gegn her í landi“. Þeir þingmenn
voru þá til sem hrósuðu sér af því að hafa
gengið út úr þingsalnum þegar hann steig í
pontu. Til er ljósmynd af því hvar hann er
einn í ræðustólnum og enginn annar í saln-
um en deildarforsetinn í hásæti sínu fyrir
aftan hann. Þetta var á dögum Kalda stríðs-
ins, þeirra átaka sem klufu þjóðina í herðar
niður og skiptu mönnum í fylkingar oft án
þess þeir kærðu sig um eða jafnvel vissu af
því sjálfir.
Hagsmunamál skálda og rithöfunda voru
Gunnari mjög hjartfólgin, og hann gaf sér oft
tíma til að sitja langa fundi Rithöfúndafélags
Islands og taka líflegan þátt í umræðunum.
Hann gat verið ómyrkur í máli og stundum
furðu dómhvatur, en allt var það háð
stemmningu augnabliksins; slíkt ljúfmenni
sem hann var, þá var hann ekki langrækinn,
enda fljótur að sjá spaugilegar hliðar. Margt
af því sem hann sá í draumsýn þeirra ára
hefur nú orðið að veruleika, svo sem stofnun
Rithöfundasambands Islands 1974, en heið-
ursfélagi þeirra samtaka varð hann árið
1985.
Hann lézt árið 1988 og hafði þá verið mjög
heilsutæpur um skeið og ekki getað sinnt rit-
störfum. En hann gat litið yfir langan og
frjóan starfsdag.
Ungur kynntist hann af eigin raun lífi og
starfi alþýðunnar fyrir vestan, fór í sjóróðra
og vann landvinnuna eftir því sem fara gerði.
Ættfólki mínu á Súgandafirði og víðar
kynntist hann og hélt kunningsskap við sumt
af því ævilangt. Ég er honum þakklátur fyrir
prýðilega minningargrein sem hann skrifaði
í Morgunblaðið að föður mínum látnum.
Starfsvettvangur þeirra hafði verið ólíkur,
en báðir voru þeir drengimir að vestan.
Eg bíð eftir vori í brekkunni minni,
því bærinn er lítill og þröngt finnst mér inni
orti hann á æskuárum sínum. Svo lagði hann
af stað að heiman, fór að vísu ekki í víking til
fjarra landa, en skilaði þjóð sinni miklu og
merku æviverki.
Það er eitthvað sígilt í þeirri vongleði og
einlægni, sem lýsir sér í niðurlagi þess æsku-
ljóðs sem hér er vitnað í:
A sólgeislavængjum, úr suðrænni hlýju,
er sumarið komið og heilsar að nýju.
Hér er tjáð vongleði aldamótabarnsins,
hins unga íslands þeirra tíma, í samhljóman
við bæn þjóðskáldsins um gróandi þjóðlíf.
Höfundurinn er skáld í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. DESEMBER 1998 5
____________________________________________.______i