Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1998, Blaðsíða 11

um norðlenskan 19. aldar bæ.
GRUNNMYND af bænum í Laufási 1755 sem
sýnir vel þá innri skipan sem var á torfbæjum
á 18. öld. Hér er ennþá sofið í skála (4)
hægra megin þegar komið er inn úr
bæjardyrum. Til vinstri (3) er Stórastofa, en
baðstofan (12) er þarna án rúma.
KLÖMBRUHNAUSVEGGUR í Glaumbæ.
TIMBURHÚSAÖLD: Vesturgatan í Reykjavík fyrir aldamót, húsin af dansk-íslenskri gerð yngri.
JENS Eyjólfsson: Grettisgata 11, reist 1907-08, sveiserstíll aðlagaður að íslenskum aðstæðum með
bárujárnsklæðningu.
Arfleifð torfbæjarins
Hugmyndir nútíma Islendinga um torf-
bæinn fyrr á öldum hafa mótast af þeim ljós-
myndum sem til eru af torfbæjum 19. aldar
og sýna röð bæjarhúsa sem snúa burstum og
timburþiljum fram. En áður fyrr var húsa-
skipan allt öðruvísi og eru lýsandi grunn-
teikningarnar af bænum í Laufási 1755 og
1813. Hörður segir svo í upphafi kaflans um
torfbæinn:
„Um miðja 18. öldina er hinn forni ganga-
bær langalgengastur. Hann var í raun
húsaþyrping, raðað að mestu samhverft um
einskonar samgönguæð, göng, sem voru
ýmist bein eða krókótt, stutt eða löng. Fram
af þeim voru bæjardyrnar sem sneru eina
timburþili bæjarhúsanna fram á hlað. Að
öðru jöfnu lágu húsin homrétt á göngin og
vom samsíða hlaði. I fremstu röð voru ann-
ars vegar skálinn eða svefnhús vinnufólks,
einkum karla þegar hér er komið sögu, og
stofa hins vegar á betri bæjum eða hús af
ýmsu tagi, einkum búr sunnanlands. I
annarri röð var algengast að eldhús, klefar
eða búr stæðu hvort gegn öðru. Aftast kom
svo baðstofan sem lá beggja vegna við enda
ganga. Þar var vinnustaður kvenna og
afþiljað hjónahús, ýmist í öðrum hvorum
enda eða byggt hornrétt á baðstofuna . . .
Húsaskipan þessa leyfi ég mér að kalla
fornugerð
Um ástæður breytinganna sem í tímans
rás urðu á torfbæjunum segir Hörður meðal
annars: „Upphafið að breytingu á hinni
fornu húsaskipan á rætur sínar að rekja til
miðrar 18. aldar. Hún er hægfara í fyrstu,
nær framan af einungis til prestsetra og
stórbýla og er að mestu um garð gengin þar
þegar hún hefst hjá alþýðu manna. Hún er
tvennskonar. I fyrsta lagi hætta Islendingar
smám saman að sofa í skálum á 18. öld en
fluttu rúm sín í baðstofu, fyrst konur og síð-
an karlar. Ástæðan var framar öllu eldsneyt-
isskortur, sem þá fór venilega að segja til
sín. Baðstofan hafði þá til skamms tíma verið
upphituð dagstofa, en þegar eldurinn dó í óni
hennar þjöppuðu menn sér saman þar.
Líkamshitinn tók við af varma ofnsins."
Hörður rekur hvernig ýmis tilbrigði
mynduðu'st við höfuðgerðir torfbæjarins á
seinasta fjórðungi 19. aldar. Sérstakt af-
sprengi voru þurrabúðirnar: „I sumum ver-
stöðvum og seinna í kauptúnum myndaðist
sérstakt afbrigði torfbæjarins, þurrabúðirn-
ar svonefndu, sem í raun og veru voru ein-
földuð gerð bæja í sveitum, vanalega bað-
stofu, ýmist á bekk eða porti, ásamt eldhúsi
og fiskhjöllum, allt óþiljað innan með skjá-
borum á þekju. Með vaxandi hagsæld íylgdu
þær tísku sveitanna, fengu timburbjóra með
glergluggum á og timburklæðningu innan.“
Torfkirkjur og forsmiðir þeirra
Kafli í bókinni er helgaður torfkirkjunum
sem byggðar voi*u eftir ákveðnari reglu en
nútímafólk ímyndar sér. Hörður segir svo:
„Um miðja 18. öld var torfkirkjan hin
ráðandi gerð guðshúsa. Hún átti líkt og torf-
bærinn langa hefð að baki, þar sem upp-
bygging og innanskipan var fornleg. I stór-
um dráttum voru einkenni hennar með eftir-
farandi hætti: Kór og kirkja voru aðskilin
með þili settu velbúnum dyrum með pílár-
aröð beggja vegna. Sunnanmegin dyra stóð
predikunarstóll, byggður inn í þilið og geng-
ið í hann úr kór. I þekjunni upp af honum var
lítill gluggi til að bregða á ritaða ræðu
prests. Bekkir voru umhverfis kór frá altari
að kórdyrum með útsniðnum bríkum við
enda. Uppi yfir altari var komið fyrir einum
glerglugga. Gráturnar vora oft án grind-
verks, en í stærri kirkjunum vora skrifar-
stólar felldir inn í bekkina. I framkirkju voru
að jafnaði fáein þversæti norðanmegin, út frá
kórþili; það fremsta kvennamegin oft í hefð-
arstúkuformi. Að öðru leyti vora bekkjarfjal-
ir með veggjum.
Hörður segir að grindarsmíð torfkirkjunn-
ar hafi um aldir verið með stafverkslagi en
þess sjáist greinileg merki á 18. öld að bind-
ingsverk sé komið til sögunnar og upp frá
því hafi þær fengið það svipmót sem við
þekkjum af þeim toríkirkjum sem enn
standa. Það kemur á óvart að stundum var
timburkirkjum breytt í torfkirkjur. Það
gerðist á Munkaþverá 1735 og níu árum síð-
ar í Laufási. Forsmiðir flestra torfkirkna
sem enn standa era þekktir enda vora þeir
sumir annálaðh- listamenn á sínu sviði, sér í
lagi Guðmundur frá Bjamastaðahlíð og Jón
Samsonarson. Um þá segir Hörður meðal
annars svo:
„Guðmundur Guðmundsson (1618-
skömmu fyrir 1703) sem kenndur er við
Bjarnastaðahlíð í Skagafirði, einn mesti
listamaður hérlendis á 17. öld, er án alls vafa
höfundur Grafarkirkju. Hann var forsmiður
að hluta Brynjólfskirkju og er til fjöldi verka
úr smiðju hans, sem bera höfundi glæsilegt
vitni, meðal annars altarið í Grafarkirkju,
bekkjarbríkarbrot úr kirkjunni og vindskeið-
ar hennar, hvorttveggja nú á Þjóðminjasafni.
Undarlegt hefur það verið fyrir listamann á
borð við Guðmund að fella framúrstefnu síns
tíma, brjóskbarokhreyfinguna, að íslenskum
aðstæðum, íslenskum torfkirkjum sem að
smíð og stíl vora ættaðar frá miðöldum.
Þetta hefur honum tekist prýðilega. Hann
fylgir fornu stærðarrími. Grunnflötur Graf-
arkirkju era tvær ferskeytur og kórskil sett í
kvaðratrótarhlutfalli af þeim. Að íslenskri
venju er hæð hússins og breidd jöfn og vegg-
ir hálf sú stærð . . .
Jón Samsonarson (1794-1859) skóp
Víðimýrarkirkju 1834. Hann var á sinni tíð
þekktastur forsmiður Skagfirðinga, talinn
„þjóðhagi á allt smíði og valmenni, skáld-
mæltur og vel að sér til bóknáms“. . . Varla
er það vafamál að Víðimýrarkirkja er „einn
stílhreinasti og fegursti minjagripur ís-
lenskrar gamallar byggingarlistar sem til
er,“ svo notuð séu orð Kristjáns Eldjárns
. . . Listhugsun höfundar er bundin stærð-
arrími. Grunnmynd er tvær og hálf fer-
skeyta, hæð jöfn breidd, vegghæð og ræfur
helmingur hæðar. Þil og ræfur markast af
tölulegri festu. Kórinn er þrjú stafgólf, en
framkirkjan í fjórum, ívið minni en hin þrjú.
Sætin fylgja stafgólfsrýminu, ýmist bundin
stoðum eða laus, þau innstu með stúkuum-
gjörð að norðanverðu. Kórskilin skarta
skornum pílárum og í dyram þeirra eru fag-
urlega útsniðnar dróttir. Ytra mætum við
andstæðu timburs og torfs . . . Eins og í
góðri Kst lýtur allt í þessu húsi einum vilja,
að fella smátt og stórt í eina heild.“
Timburhúsaöld
Hörður segir að timburhúsaöld og mynd-
un þéttbýlis á Islandi séu samofin; upphafið
megi rekja til Innréttinganna í Reykjavík
um miðja 18. öld, en einnig þess að Danakon-
ungar tóku verzlunina í sínar hendur og
kaupmenn vora skikkaðir til búsetu á Islandi
árið um kring 1777. Þriðja ástæðan var
afnám verzlunareinokunar 1786.
En einstaka timburhús höfðu að
sjálfsögðu verið byggð á íslandi löngu fyrr
og Hörður byrjar þennan kafla á umfjöllun
um timburhús fyrir timburhúsaöld og nefnir
mörg dæmi, allt frá skála Gunnars á Hlíðar-
enda sem var „ger af viði einum“ svo sem
segir í Njálu. Auðunnarstofa á Hólum, sem
Auðunn rauði Þorbergsson lét flytja til
landsins og reisti á Hólum 1313, var lengi
einna þekktust slíkra húsa en því miður rifín
niður 1826. Þá lét Guðbrandur biskup Þor-
láksson reisa á Hólum timburhús sem til-
höggvið var í Danmörku. Þýzk hús era nefnd
í Bræðratungu og á Staðarstað á 17. öld og á
æðsta stjórnsýslusetri landsins, Bessastöð-
um, var tvílyft timburhús og byggingar sem
mynduðu húsagarð að danskri fyrirmynd. Þá
má sjá á frægri teikningu af höfuðbólinu
Leirá að stórt timburhús er aftast meðal
bæjarhúsanna.
Um hin fyrstu timburhús í kaupstöðunum
segir Hörður: „A fyrsta skeiði kaupstaðanna
vora timburhús einlyft með knappri vegghæð
en háu söðulrisi, stóðu á lágum, steinsettum
sökkli, bikuð utan með hvítum gluggum,
ósjaldan með hlerum fyrir. Þau vora ýmist
byggð með stokkverki, bolverki eða bindings-
verki . . . Veggir bindingsverkshússins voru
oftast strax klæddir slagþili, en í hinum
gerðunum var látið nægja að hafa bera
stokkana . . . Gengið var inn í þau á miðj-
um hliðarvegg framan inn í litla forstofu og
þaðan inn í stofur beggja vegna, sem náðu^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. DESEMBER 1998 1 1