Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1998, Blaðsíða 15

ER HEIMURINN að verða enskumælandi? Margskonar tækni, svo sem Netið og tölvutæknin
stuðla að því. Enska er samt ekki það tungumál í heiminum sem flestir tala, heldur er það
Mandarín-kínverska, móðurmál 726 milljóna manna.
Karaim mállýska sem fólkið þarna talaði og
þau eru þau síðustu sem tala hana. Eva Ágnes
Csato, málvísindamaður og kennari við háskól-
ann í Uppsölum í Svíþjóð, er b'klega sú eina
sem getur talað við þau á móðurmálinu. Hún
hefur rannsakað Karaim málið og þessa
mállýsku þess í þrjú ár og lært það um leið.
Hins vegar er Karaim samfélagið í Litháen
smæsta minnihlutasamfélagið þar. Talið er
merkilegt að fólkið skuli ennþá geta talað móð-
ui-málið og hafi haldið í menningu sína og trúna
á Gamla testamentið. Pað býr í litlum bæ sem
heitir Trakai og er í Vilníus. Einu sinni voru að
minnsta kosti þrjátíu önnur Karaim samfélög í
Litháen en þeim fækkaði mikið í farsóttum og
stríði á átjándu öld. Talið er að hin síbreytilegu
landamæri í Evrópu á nítjándu öld hafí orðið til
þess að fjölskyldur sundruðust og eftir seinni
heimsstyrjöldina þegar Karaim fólkið í Lit-
háen og Úkraínu vai-ð sovíeskir borgarar, var
því bannað að stunda trúarbrögð sín.
I Ti-akai eru nú aðeins fimmtíu fullorðnar
manneskjui' eftir sem tala Karaim. Börnin
læra málið ekki lengur og það er í mikilli
útrýmingarhættu. Karaim samfélagið hefur þó
breyst mikið undanfarin ár því það hefur verið
viðurkennt opinberlega og um leið fengið að-
stoð við að rækta menningu sína og tungu. I
framhaidi af því hefur vaknað mikill áhugi á að
reyna að bjarga tungumálinu og er stefnt að
því að kenna börnunum það. Mörg tökuorð eru
í málinu, fengin úr málunum í kring og telur
Karaim fólkið það veikleikamerki og hafa þeir
sem sletta verið gagnrýndir fyrir það. Eva
Ágnes Csato segir tökuorðin þó ekki fleiri en
gengur og gerist í tungumálum. Hún segir að
þetta viðhorf hafi gert illt veira því þegar mál
er að hverfa fjölgar þeim sem kunna málið ekki
vel og hræðsla þeirra við að sletta hafi orðið til
þess að þeir þori ekki að nota málið og börnin
vogi sér ekki að tala þetta móðurmál foreldr-
anna af hræðslu við að tala vitlaust. „Pað á eft-
ir að koma í ljós hvort hægt verði að vekja
áhuga unga fólksins á málinu," segir Eva
Ágnes Csato, „núna þegar Karaim fólkið fær
að stunda menningu sína og trúarbrögð hafa
líkur aukist á því að hægt verði að hleypa lífi í
málið. Tungumálið er tengt trúarbrögðunum
og unga fólkið skammast sín fyrh- að kunna
það ekki,“ segir hún. Einnig eru bundnai- vonir
við að margmiðlunardiskur um málið, sem Eva
Ágnes Csato hefur átt þátt í að búa til, kveiki
áhuga barnanna. Á disknum er hægt að hlýða á
málið af vörum áhrifamanna í samfélaginu,
hlusta á sögur, ljóð og söngva og þar eru
myndir og textar sem eru dæmigerðir fyrir
málið og menninguna. Diskurinn fylgir bók
sem heitir „Karaim málið“ sem kemui’ út í lok
ársins.
Ef börnin leera ekki málið
er það í mikilii hættu
I Malí norðan við Níger ánna í Nígeríu býr
Kagoro þjóðflokkurinn. Þau eru 30.000 manns
sem fluttu á svæðið fyrir 150 árum. Málið sem
fólkið talar er Kagoro sem er West-Manding
mál. Aðeins helmingur Kagoro fólksins talar
ennþá málið og er það í mikilli hættu. Mörg
önnur mál eru töluð á svæðinu og er Bamana
málið útbreiddast. í Kagoro samfélaginu talar
yngra fólkið fremur Bamana en eldra fólkið
Kagoro en mjög margir tala málin jöfnum
höndum. Nýlega var gert manntal á svæðinu
og þá voru þeir sem sögðu að Kagoro málið
væri móðurmál sitt sagðir tala Bamana.
Kagoro málið var ekki á listanum yfir tung-
umál á svæðinu; það var ekki lengur talið með.
Flest tungumál í heiminum njóta ekki opin-
berrar viðurkenningar stjórnvalda, sem tung-
umál minnihlutahóps eða þjóðarbrots. Af um
6.500 tungumálum sem töluð eru í heiminum
hafa aðeins 200 einhvers konar opinbera viður-
kenningu. Þegar mál er ekki lengur á skrá,
eins og Kagoro málið, er það merki um að það
njóti ekki mikillar virðingar og mál sem nýtur
ekki virðingar er í mikilli hættu. Þótt það sé
móðurmál hinna eldri tóku þeir Bamana málið
fram yfir Kagoro þegar þeir voru beðnir um að
velja mál til að nota við lestrarnám í skólum
landsins. Margt bendir til þess að Kagoro verði
fyi-st ski-áð sem Bamana mállýska þó að fyrir
því séu engin málfræðileg rök og hverfi síðan
þegai' menntun eykst á svæðinu og fjölmiðlun.
Þannig er munurinn á máli og mállýsku óljós
og oftar pólitískur en málfræðilegur.
Menning Bamana fólksins við ána Níger er
sterkari en menning Kagoro fólksins og staða
Kagoro málsins sýnir hvernig ríkjandi menning
getur ýtt menningu og tungu minnihlutahóps
til hliðar. Unga fólkið vill tala það mál sem það
setur í samband við nýja og betri tíma. Hlut-
verk og staða tungumáls í samfélaginu ræður
miklu um hvort það heldur velli eða ekki.
Margir skólar í Bandaríkjunum hafa lagt
áherslu á að börn sem tilheyra minnihlutahóp-
um læri að lesa á móðurmálinu. Kennt er á
tveimur málum og reynt að gera báðum málun-
um jafn hátt undir höfði. Þeir starfa sam-
kvæmt þeirri hugmyndafræði að ef borin er
virðing fyrir móðurmáli barnanna og sérkenn-
um menningar þein'a, gangi þeim betur að
læra ensku og aðlagast ensku samfélagi og þai'
að auki sé með þessu verið að stuðla að þvi að
tungumál minnihlutahópa séu notuð. Hreyfing-
in „English Only“ hefur gagnrýnt þessa skóla
og barist fyrir því að einungis verði kennt á
ensku í skólum landsins. Hreyfingin telur að ef
börnin læri eingöngu ensku fyrst, aðlagist þau
bandai'ísku samfélagi fyrr og samskipti milli
þjóðfélagshópa verði auðveldari.
Margh' Samai' í Svíþjóð sem fæddust um og
efth' 1960 og 1970 lærðu ekki samísku. Foreldr-
ai' þeirra ákváðu að tala við þau sænsku því
þeir töldu það best fyrir börnin. Sjálfir höfðu
þeir komið 7 ára í skólann í fyrsta skipti og ein-
ungis talandi á samísku. Þeim var kennt á
sænsku og bannað að tala móðurmálið sem
vai'ð til þess að þeim gekk erfiðlega að læra.
Þeh- urðu fyrir aðkasti í skólanum og þegar
þeir urðu sjálfu- foreldrar vildu þeir ekki að
hlutskipti barna þeirra yi’ði það sama og lögðu
áherslu á að kenna þeim sænsku. Nú er talið að
þriðjungur Sama í Svíþjóð tali ekki samísku og
nokkur Samamálanna eru um það bil að hverfa.
Sams konar sögur eru sagðar í flestum lönd-
um heims. Málvísindafélag Ameríku, „Lingu-
istic Society of America“, hefur bent á að flest
mál innfæddra í Bandaríkjunum séu útdauð
eða nánast útdauð og allt of oft er orsakanna
að leita hjá stjórnvöldum sem höfðu þá stefnu
að útrýma þeim. Reynsla Skota og Walesbúa
af eldri kynslóðinni er svipuð og Samanna í
Svíþjóð. Gelískan í Skotlandi og velska eru í
útrýmingarhættu samkvæmt samantekt menn-
ingarstofnunar Sameinuðu þjóðanna en Veils-
búar hafa barist ötullega gegn þessari þróun
undanfarna áratugi og nú hefur velskumælandi
íbúum fjölgað. Sibn Wyn Siecyn, tungumál-
aráðgjafi og höfundur bókar sem heitir „The
Sound of Europe", þakkar það skólunum i Wa-
les sem kenna bæði á ensku og velsku. Ef held-
ur svo sem horfir talar meir en helmingur allra
barna í Wales velsku árið 2020.
Tólfti apríl er tungumála-
dagur Evrópu
Nýlega báðu sænsk yfii-völd Sama afsökunar
á þeim ofsóknunum sem þeir sættu og reynt
hefur verið að bæta skaðann með því að kenna
samísku í skólunum þar sem hægt er að koma
því við. Evrópubúar eru að vakna til vitundar
um mikilvægi þess að rækta fjölbreytta menn-
ingu og hjá Evrópusambandinu hefur mai'k-
visst verið stefnt að því að styrkja menningu
og tungu lítilla málsamfélaga. I löndum Evr-
ópusambandsins eru ellefu opinber tungumál,
þ.e. danska, hollenska, enska, finnska, franska,
þýska, gríska, ítalska, portúgalska, spænska
og sænska en að minnsta kosti 40 önnur eru
töluð. Sambandið rekur stofnun sem nefnist
„The European Bureau for Lesser Used
Languages" sem stýi'ir verkefnum og
rannsóknum á tungu lítilla málsamfélaga og
þjóðarbrota. Að tilstuðlan stofnunarinnar var
12. apríl gerður að opinberum degi tungumála í
Evrópu með það að markmiði að vekja fólk til
vitundar um fjölda tungumála og fjölbreytta
menningu álfunnar. Fyi'sta mars á þessu ári
gekk svo í gildi evrópskur sáttmáli um
staðbundin mál og mál minnihlutahópa,
„European Charter for Regional or Minority
Languages". Sáttmálinn hefur lagalegt gildi og
á að tryggja fólki sem talar slík mál rétt til að
nota þau alls staðar, í skólum, dómsölum,
menningarlífinu, fjölmiðlum o.s.ft'v. Vonast er
til að þetta frumkvæði Evrópusambandsins
verði til þess að í löndum Evrópu verði mál
minnihlutahópa og staðbundin mál, sem fáir
tala, viðurkennd, opinberlega og að það verði
stefna Evrópuríkja að styi’kja og vernda þessi
mál og snúa vörn í sókn.
Sums staðar í heiminum þarf miklu meira en
opinbera viðurkenningu til þess að bjarga mál-
um í útrýmingarhættu. Mörg mál índíána í
Norður-Ámeríku eru að deyja út og lítið hægt
að gera til að bjarga þeim. Þau hafa fæst verið
ski'ifuð og engar ritaðar heimildh' til um þau
og þegai' síðasti málhafinn deyr er málið horfið
í gleymsku.
Ái'ið 1962 hóf H. Russell Bernard, sem
starfar við mannfræðideild háskólans í Flórída,
samstarf við Jesus Salinas Pedraza sem er
Nyahnyu indíáni og kennari frá Mexíkó. Þeh-
söfnuðu upplýsingum um menningu Nyahnyu
indíána og bjuggu til ritkerfi fyrir málið. í
framhaldi af því skrifaði Salinas fjórar bækur á
Nyahnyu málinu sem voru gefnar út á ensku
ái'ið 1989.
Meðan á vinnunni stóð kynntust þeir starf-
semi Oaxaca Native Literacy Center sem er
staður þar sem indíánar í Norður- og Suður-
Ameríku geta lært að lesa og skrifa á eigin
tungumáli. Þeir fengu þá hugmynd að stofna
miðstöð fyrir innfædda rithöfunda í Ameríku og
var hún opnuð árið 1989. Rithöfundarnir dvelja
þar í 1-6 mánuði til að skrifa bækur og gefa þær
út á eigin rnáli. Sumir ski'ifa ævisögu sína, aðrh-
ljóð og sögur eða skrá þjóðsögur. Þeim er
kennt á tölvur og þeh' skrá hvaðeina sem þeh'
vita um menningu og þjóð fyrir börn sín og
annarra og komandi kynslóðh'. Bókmennta-
miðstöð Russels og Salinas var árið 1993 sam-
einuð CELIAC; the Centro Editorial de
Literatura Indigena, sem eru bókmenntasam-
tök indíana í Mexíkó. Ái'ið 1994 flutti CELIAC
í eigið húsnæði og getur nú tekið á móti allt að
sextán rithöfundum 1 einu. Bækur þeirra kaupa
fræðimenn og þeir sem vilja styi'kja þessai' út-
gáfur svo og fólkið sem enn talar þessi mál.
CELIAC er rekið með styrkjum frá fyrirtækj-
um og einstaklingum en „ómetanlegur og
verðmætastur er sá styrkur sem kemur frá
þeim sem kaupa bækurnar og þjónustu CELI-
AC,“ segir Russel Bernard, „því hann hvetur
rithöfundana til að skrifa meira“.
Talið er að löng bókmenntahefð í Wales og '
Skotlandi hafi haldið skosku og velsku lifandi á
síðustu öld, ekki síst vegna þess að biblían og
aðrir trúarlegir textar voru til á þessum mál-
um. Sérstaklega í Wales hefur þetta orðið til
þess að nokkrir útgefendur gefa nú út bækur á
velsku sem hefur svo orðið til þess að auðvelda
tölvuvæðingu og gerð hugbúnaðar á málinu.
Menningin skiptir mestu móli
Þótt mörgum tungumálum verði ekki
bjargað eiga önnur von, sérstaklega ef hægt
verður að vekja fólk upp til vitundar um mikil-
vægi þess að vernda og styrkja þau tungumál
sem fáir tala. Margir binda vonir viðað
fjölmiðlar geti átt þátt í að efla slík mál og því
var fyrir tveimur árum stofnað í Evrópu
bandalag ljósvakamiðla sem senda út á fá-
mennum tungumálum (the European Ethnic
Broadcasting Association). Því er ætlaða að
auðvelda samstarf fjölmiðlamanna og stöðva
sem senda út á málum minnihlutahópa og
tungumálum sem fáir tala. Bandalagið starfar
með ríkisfjölmiðlum og öðrum stónim fjölmiðl-
um í Evrópu og aðstoðar þá við að fjalla um
minnihlutahópa og þjóðarbrot á fordómalausan
hátt. Öll umfjöllun hefur hvetjandi áhrif og
aukin notkun málanna styrkir þau og hvetur
málhafana til dáða. Stefnt er að því að auka út-
sendingar á fámennum tungumálum og má
þegar sjá merki þess, því fyrir skömmu var
gelíski'i sjónvarpsstöð komið á fót á Irlandi,
kúrdísk gervihnattasjónvarpsstöð sett á lagg-
irnar og dagblað á occitan málinu, svo eitthvað
sé nefnt. Miklar breytingar eru í vændum á
sviði fjölmiðlunar og gera margir sér vonir um
að miðlum af þessu tagi fjölgi enn frekar á
næstu árum. Þegar er byrjað að senda út mjög
fjölbreytt efni á netinu og einnig koma
ljósvakamiðlai' til með að breytast með
stafrænuin útsendingum. Búast menn við að
hvort tveggja leiði til þess að í náinni framtíð
verði miðlarnir persónulegri og meira svigrúm
skapist fyi'ir sértækt efni á málum minnihluta-
hópa og tungumálum sem fáir tala. Ef þetta
verður að veruleika kemur hver og einn til með
að geta valið sér efni eftir smekk, orðið eigin
dagskrárstjóri og er þá reyndar vafamál hvort
hægt sé að kenna slíka notkun við fjölmiðlun.
Nicholas Ostler, forseti samtakanna sem
berjast gegn útrýmingu tungumála, er meðal
þeirra sem gera sér vonir um að staða tung-
umálanna styrkist með breytingum á fjölmiðl-
um. Ostler lærði hagfræði, heimspeki og mál-
vísindi og er forstjóri fyrirtækis sem heith’
Linguacubun sem átti nýlega þátt í að stofna
samtök fyrirtækja sem framleiða hugbúnað á
fámennum tungumálum. Hann segir að enn sé
of snemmt að segja til um hver áhrif netsins og
annarra miðla verði en verði fámennu málin æ
meira notuð í tölvutengdum samskiptum og ef
slík miðlun verði persónulegri, geti breytinga
farið að gæta strax hjá næstu kynslóð. Ostler
vai' spurður hvað helst gæti komið í veg fyrir
að mál hyi'fi og hann svaraði því til að menn-
ingin sem tungumálið tilheyrði skipti mestu
máli. Ef menningin standi traustum fótum og
unga fólkið trúir á hana og haldi tryggð við
hana, geti það komið í veg fyrir útrýmingu
þess. Og þegar hann var spurður hvort hann
héldi að tungumál, með eins fáa málhafa og ís-
lenska, hefði einhverja möguleika á að lifa af,
sagði hann að hún tilheyrði menningu sem
byggi yfir sameiginlegum ai'fi og reynslu og að
auki væri Islendingum annt um tungumál sitt.
Því gæti íslenska haldið velli en hafa beri í
huga að mál lifi einungis svo lengi sem ein
kynslóð af annarri tali það en á ævidögum
einnai- kynslóðar geti orðið breytingar sem
ráði afdrifum málsins sem hún talar. Því sé
sérlega erfitt að meta framtíðarhorfm' tung-
umála á tímum öiTa breytinga.
Höfundur er málvísindamaður.
LEIÐRÉTTINGAR
í LESBÓK 14. nóvember sl. misritaðist nafn
greinai'höfundarins Steinþórs Ólafssonar
leiðsögumanns, en hann skrifaði gi'ein um Lög-
berg á Þingvöllum. Leiðréttist það hér með og
eru hann og lesendur beðnh' velvirðingar.
I gi’ein um íslenska skrautgarðinn í Lesbók
7. nóv. sl. biirtist teikning af bænum á
Veðramótum í Skagafirði og sagði í mynda-
texta, að höfundur hennai', Þorbjörn Björns-
son, hafi byggt einn glæsilegasta bæ landsins
á Geitaskarði. Reisn þessa bæjar og fógrum
frágangi hefur lengi verið við brugðið en það
rétta er að Þorbjörn byggði ekki íbúðarhúsið á
Geitaskai'ði, heldur tengdafaðir hans, Árni Á.
Þorkelsson árið 1910. Leiðréttist það hér með.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. DESEMBER 1998 1 5