Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1998, Blaðsíða 14

er nú í útrýmingarhættu og málvísindamenn telja
að meirihluti þeirra deyi út á næstu öld.
HVÍT YFIRSTÉTT í Ástralíu bannaði frumbyggjum að tala tungumál sín og fjölmörg hafa dáið
út, en nú er uppi hreyfing í þá veru að halda lífi í þeim frumbyggjamálum sem eftir eru.
EFTIR BERGLJÓTU BALDURSDÓTTUR
Meira en helmingur allra tungumála í heiminum
TUNGUM

í VILNIUS í Litháen er Karaim-málið eitt af 26 tungumálum
Evrópu sem talið er vera í útrýmingarhættu. Myndin er tek-
in á götu í Vilnius 1988 þegar mikill hiti var f sjálfstæðis-
baráttunni.
ELSIE Vaalbooi er 96 ára. Hún er
af ættflokki sem kallaður er
Khomani San og bjó syðst í Kala-
harí eyðimörkinni í Suður-Afríku á
milli Namibíu og Botswana. Hún
og tíu aðrir, sem allir eru á aldur
við hana, eru þeir síðustu sem tala
tungumál sem nefnist Nu. Pangað
til nýlega var tungumálið og Khomani San
menningin talin útdauð.
I febrúar árið 1997 fékk Nigel Crawhall mál-
vísindamaður og starfsmaður South Afriean San
stofnunarinnar í Cape Town hringingu frá
manni sem hafði frétt að kona nokkur talaði
búskamannamálið Nu reiprennandi. Sér-
fræðingar þustu á staðinn og Elsie komst í alla
fjölmiðla. Málið er eitt af elstu tungumálum Suð-
ur-Afríku og var talið að við dauða þess hefði
glatast ómetanleg vitneskja um líf, lífshætti og
menningu Khomani San ættflokksins sem á ræt-
ur að rekja mörg þúsund ár aftur í tímann.
Við frekari leit og eftirgrennslan fundust hin
tíu sem búa núna í Upington og Keimoes í Suð-
ur-Afríku mörg hundruð kílómetrum frá
fæðingarstað sínum og mjög langt hvert frá
öðru. Þau hittast aldrei og höfðu ekki talað
móðurmálið lengi.
Nu málið er eitt af fjölmörgum deyjandi
tungumálum í heiminum. Aukin alþjóðasam-
skipti, alþjóðaviðskipti, netið, fjölmiðlar og
fjölgun ferðmanna hafa gert heiminn að þorpi
og þörfin fyrir alþjóðlegt tungumál hefur því
aldrei verið meiri. Talið er að allt að 30 tung-
umál hverfi á hverju ári og málvísindamenn
eru sammála um að um helmingur allra tung-
umála sé í útrýmingarhættu.
I heiminum eru nú töluð um það bil 6.500
tungumál. Tæplega helmingur jarðarbúa talar
tíu þeirra. Mest talaða málið er mandarínkín-
verska, því næst enska, svo spænska, hindí,
arabíska, portúgalska, bengali, rússneska, jap-
anska og þýska er i tíundasæti. Mandarínkín-
versku tala um 726 milljónir en þýsku um það
bil 121 milljón. Flest hinna tungumálanna tala
þjóðarbrot, ættbálkar og innfæddir og mjög fá-
ir tala hvert þeirra, ef miðað er við þessi tíu út-
breiddustu. Stór hluti þeirra mála, sem eru í
mikilli útrýmingarhættu eða útdauð, er tung-
umál innfæddra.
Menningarstofnun Sameinuðu þjóðanna hef-
ur gert yfirlit um tungumál í útrýmingarhættu,
„UNESCO Red Book on Endangered Langu-
ages“, og hefur stofnunin lýst yf-
ir áhyggjum vegna þess hve mik-
il þekking hverfi með málum inn-
fæddra. Þau eru um margt öðru-
vísi en mörg önnur því þau hafa
orðið til og verið notuð við ein-
stakar aðstæður, í samskiptum
fólks sem bjó í náinni snertingu
við náttúruna. Þau voru ekki ein-
ungis notuð til samskipta, heldur
líka til þess að varðveita vit-
neskju um auðlindir og annað
sem var nauðsynlegt að vita fyrir
þá sem bjuggu á svæði eins og
Kalaharí eyðimörkin. Þau
geymdu upplýsingar í munn-
mælasögum sem gengu svo
mann fram af manni í þúsundir
ára. Frásagnarlist eldra fólksins
var svo blómleg og rík að henni
hefur verið líkt við bestu heim-
ildarmyndir. Fræðimenn sem
hafa rannsakað tungumál inn-
fæddra telja að í frásögnunum geti búið upp-
lýsingar um reynslu tveggja til þriggja
kynslóða. í þeim er varðveitt þekking á fæðu-
tegundum, matarræði, loftslagi, hegðun dýra
og manna við hinar ýmsu aðstæður í tíma og
rúmi. Við þessar aðstæður hafa orðið til
háþróuð tungumál einstaklega rík af hljóðum. í
mörgum búskmannamálum í Suður-Afríku eru
allt að 24 sérhljóð en í flestum málum eru þau
5-7 og í þeim eru allt að 48 klikk samhljóð,
tungusmellir sem hljóma afar sérkennilega í
eyrum flestra. Nu málið er eitt af þessum ein-
stöku tungumálum og þeir ellefu sem enn tala
það, búa yfir fjársjóði upplýsinga um foma
menningu og tungu sem talin var horfin. Nigel
Crawhall er að reyna að safna sem mestum
upplýsingum um það áður en það verður of
seint. Hann ferðaðist á milli fólksins með seg-
ulband og myndband. „Það var stórkostlegt
augnablik," sagði hann, „þegar við komum til
Keimos þorpsins þar sem Willem Springbok
býr, ásamt börnum og barnabörnum, átján
talsins og spiluðum upptökurnar fyrir þau. Þau
voru öll að heyra móðurmál fóður síns og afa í
fyrsta sinn.“ Og þegar Crawhall og félagar
hans fóru veifuðu þau öll og kvöddu á Nu mál-
inu „Ihoi ea“.
Nigel Crawhall er félagi í samtökum sem
kallast „Foundation for Endangered Langu-
ages,“ sem hefur meðal annars það markmið
að styrkja þá sem vinna við að skrá og rann-
saka deyjandi tungumál, vekja athygli á
ástandinu og hvetja fólk til að nota tungumál
sem eru á undanhaldi. í fréttabréfi samtak-
anna, Ogmios, kemur fram að í janúar á þessu
ári hafi Elsie og hinum tíu verið boðið að
heimsækja fæðingarstað sinn í Suður-Kalaharí
eyðimörkinni. „Við fórum með þau frá Up-
ington í Kalaharí eyðimörkina til að hitta af-
komendur ættflokksins, yngra fólk sem kunni
ekki málið.“ Evrópubúar höfðu, á sínum tíma,
ofsótt Khomani San fólkið og hrakið það burtu
úr heimahögunum. Þeir sem eftir lifðu
tvístruðust og bjuggu meðal fólks sem ekki
talaði Nu málið og unga fólkið sem bjó nú á
staðnum hafði lært önnur tungumál.
í fimm daga og fimm nætur var talað og
talað. Sagðar voru sögur um fjölskylduna og
forfeðurna. Unga fólkið hlustaði og sá í svip að
þau höfðu farið á mis við mikla þekkingu. Sum-
ir reiddust og fannst eins og málinu hefði verið
stolið frá þeim, fallegu, sérkennilegu og flóknu
tungumáli forfeðranna. Allir íylltust þó áhuga
og bjuggu til orðalista um dýr á Nu málinu og
þýddu á sitt. Að baki hvers dýranafns bjuggu
ótalmargar sögur.
Unga fólkið gerir sér vonir um að geta kennt
börnunum málið og þannig endurvakið það. En
sú von er bundin við landið sem þau hafa
glatað og vilja fá aftur og um leið aðgang að
eyðimörkinni og auðlindum hennar.
I þróunarlöndunum og löndum Norður- og
Suður-Ameríku er mjög svipað ástatt um mörg
tungumál og litlar líkur á að hægt verði að skrá
þau. „En mjög áríðandi er að það sem hægt er
að gera verði gert núna því það eru síðustu for-
vöð,“ var niðurstaða fundar sem haldinn var
við heimspekideild háskólans í Bristol á
Englandi árið 1995 þegar stofnuð voru samtök
til bjargar tungumálum í útrýmingarhættu,
„Foundation for Endangered Languages".
Samtökin eiga nú systursamtök í Þýskalandi
og víða um heim hafa fyrirtæki, háskólasam-
félög, sjóðir og stofnanir lagt sitt af mörkum
við varðveislu tungumála sem eru hætt komin.
Ekki eru allir sammála um að fækkun tung-
umála sé til hins verra. Margir telja að ef tung-
umálurh fækki verði alþjóðleg samskipti
auðveldari og það auki samkennd fólksins í al-
heimsþorpinu. En vísindamennirnir og inn-
fæddir sem nú reyna að hafa áhrif á þessa
þróun segja að fjöldi tungumála í heiminum sé
til marks um fjölbreytta menningu og lífsstíl
þjóða heimsins. Málin endurspegli hvernig
maðurinn hafi skapað samfélög og menningu á
ólíkum stöðum, við ólíkar aðstæður og þegar
eitt mál deyi út hverfur vitneskja um manninn
og hugarheim hans. Þeir telja það skyldu sína
gagnvart komandi kynslóðum að reyna að
safna þessum upplýsingum og vernda þær.
26 tungumál I Evrópu
eru f útrýmingarhættu
í samantekt menningarstofnunar Samein-
uðu þjóðanna kemur fram að í Evrópu eru 26
tungumál í mikilli hættu. Af um 140 málum
sem nefnd eru í Evrópu eru 22 sögð horfin eða
nærri útdauð. Þeirra á meðal er gelíska sem
töluð var á eyjunni Man og að minnsta kosti 5
Samamál. 45 mál eru ekki talin í hættu að mati
menningarstofnunarinnar og íslenska er eitt
þeirra svo og færeyska, sænska, norska og
danska svo nokkur séu nefnd.
Karaim málið er eitt af þessum 26 málum
sem eru í útrýmingarhættu. Það er ennþá talað
í Vilníus í Litháen en er útdautt í Póllandi. í
Halich, í Vestur-Ukraínu, búa fimm konur og
einn karl á Karaim stræti. Þau hafa alla sína
ævi búið á götunni eins og forfeður þeirra hafa
gert í sex aldir. Móðurmál þeirra er sérstök
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. DESEMBER 1998