Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1998, Blaðsíða 9

HIÐ ILLA heillar. Ofbeldismenn og allskonar skrattakollar eru vinsælt fyrirbæri í nútíma kvik-
myndum.
SAMUÐ MEÐ
SKRATTANUM
- UM TÖFRA HINS ILLA -
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
Hið illa heillar, illu heilli! Kon-
ur (og karlar) falla fyrir skít-
hælum en hafna góðu gæjun-
um (og pæjunum). Mennta-
menn (og konur) hrífast af
pólitískum glæpamönnum og
bera blak af sjarmerandi
morðingjum en hallmæla
venjulegum lýðræðissinnum og
heiðarlegum smóborgurum.
„Pleased to meet you! Hope you guess my
name but what is confusing you is the nature
of my game.“ Rolling Stones: Sympathy for
the Devil.
Morðingjar og
menntamenn
Platon vildi hlut bókmennta sem minnstan í
fyrirmyndarríkinu. Harmleikjaskáldin skyldi
gera landræk en þau þó kvödd med virðingu,
smurð smyrslum og krýnd lárviðarsveigum.
Astæðan fyrir fjandskap Platons við blekiðju-
menn var sú að hann taldi flestallan skáldskap
spilla mönnum. Illmenni í bókmenntum eru
skrautlegri og skemmtilegri en góðmennin. Því
eru meiri líkur til þess að við látum heillast af
vonda fólkinu en því góða og tökum það okkur
til fyrirmyndar. Ruddinn Egill heillar, Njáll
hinn dyggðumprýddi síður. Meinið er að
þannig er ástand mála í veröldinni utan
leiksviðs og texta. Hinir illu eru einfaldlega
meira spennandi en þeir góðu, segir Platon.
Það er meira en lítið til í þessari kenningu
Platons. Eða hvers vegna marseruðu milljónir
í takt þegar Stalín og Hitler sveifluðu takt-
stokkunum? Vissulega var hlýðni við þessa
herramenn kvöð en margir studdu þá af fúsum
og frjálsum vilja. Hvers vegna lögðust aust-
urrískir menntamenn hundflatir fyrir
morðingjanum Jack Unterweger og Japanir
fyrir manninum sem át unnustu sína?
Unterweger þessi tók að skrifa í fangelsinu og
reyndist vel pennafær. Menntamenn í Aust-
urríki tóku hann upp á arma sína og linntu ekki
látunum fyi-r en hann var náðaður. Ekki
launaði kálfsi ofeldið, áður en varði var hann
handtekinn fyrir raðarmorð, hafði myrt
skyndikonur í ýmsum löndum. Hvað japönsku
mannætuna varðar leikur gi-unur á að hún sé
tekin til við fyrri iðju en kvikindinu var að
sjálfsögðu sleppt úr fangelsi vegna „iðni,
siðprýði, og góðra framfara". En japanskir
menningarvitai- sjá ekki sólina fyrir „Hannibal
kannibal-san“ og lesa ritverk hans með
áfergju. Illar tungur segja þau hið argasta
klám og vart prenthæf. Jón Séní (Jean Genet)
mátti þó altént eiga að hann var allgóður
höfundur og hélt sig réttum megin við lögin
eftir að hann var náðaður að áeggjan Jean-
Paul Sartres og annarra franskra mennta-
manna.
í ofanálag er fátt jafn kynæsandi og ill-
mennskan. Fyrir nokkrum árum las ég athygl-
isverða bók, sem heitir Konur sem elska of
mikið (Women who love too much) eftir Robin
nokkra Norwood. Höfundur heldur því fram að
sumar konur, ekki síst þær sem koma frá
vandræðaheimilum, sæki í fúlmenni og vand-
ræðagemsa. Norwood telur skýringuna þá að
stúlkurnar séu spennufíklar og fái vart
fullnægingu með öðrum karlmönnum. Ailir
þekkja söguna um konuna, sem lét berja sig
eins og plokkfisk af karlinum, en skreið alltaf
til hans aftur. Svo þegar karlinn stakk af þá
fann hún sér nýjan, engu betri.
Alkunna er að alkadætur giftast ölkum.
Færri vita að fjöldamorðingjar eiga greiðan
aðgang að hjörtum kvenna. Tæpur helmingur
morðingja í fangelsum í New York giftast kon-
um sem hafa samband við þá meðan þeir sitja
inni. Móðurlund veldur sjálfsagt miklu um en
bein og milliliðalaus dýrkun á kraftidijótum
hefur líka sitt að segja. Fríða hrífst af dýrinu.
Það gefur augaleið að ekki dregur sénsinn
úr fúlmennsku ribbaldanna. Ein af helstu
ástæðunum fyrir glæpastarfsemi strákapjakka
er sú að hún er „sénseflandi". Því eins og nafni
minn frá Hvítadal yrkir
„Sérhver dáð sem maðurinn drýgir
er draumur um konuást"
En karlmenn kyssa líka vöndinn. Ég veit um
stóra og sterka karlmenn, sem búa við kon-
uríki, leyfa eiginkonum sínum að auðmýkja sig
í annarra áheyrn o.s.írv. Konur beita tungunni
eins og svipu, Fríða lætur höggin dynja á Dýr-
inu, um leið og hún dillar sér í lendunum og
gerir Dýrið ótt af girnd.
„Hið góða, sem ég vil gera, geri ég ekki, hið
illa, sem ég vil ekki gera, geri ég,“ sagði Páll
postuli. Við getum snúið út úr fleygum orðum
dýriingsins og sagt „þá góðu sem ég þrái að
þrá, þrái ég ekki, þá illu sem ég vil ekki elska,
elska ég“. Undir þessi orð gætu margir skrifað,
Fríða vill ekki elská Dýrið en gerir það samt,
Dýrið vill ekki láta Fríðu niðurlægja sig en
gerir það samt.
Skýringarnar á seiðmagni hins illa eru sjálf-
sagt margar. Ein er sú að forboðnir ávextir
bragðast best, önnur að sjálfseyðingai'hvöt er
eins algeng og kvef. Hver þekkir ekki löngun-
ina til að kasta sér fram af bjargbrún eða fyrir
lest? Þriðja skýringin er að illmenni eru gjam-
an „psýkópatar". „Patarnir" hafa einstakt lag á
því að snúa fólki um fingur sér og gera það háð
sér. Þeir hafa mikið sálrænt segulmagn, menn
dragast að þeim nauðugir, viljugir. Merkur
norskur sálfræðingur, Ingjald Nissen að nafni,
sagði að í öilum samfélögum væri hætta á ein-
ræði „psýkópata". Þeir nái oftast nær undir-
tökunum í samskiptum við aðra og undir viss-
um kringumstæðum geti þeir hreinlega tekið
völdin. Nasisminn er skóladæmi um slíkt
„pata“-veldi, segir Nissen í bók sinni Einræði
„psýkópatanna" („Psykopatenes diktatur“).
Lokaorð
Lesandi góður, ef þú hittir sjarmerandi
mann í smóking, sem segist geta gert þig hólp-
inn, skaltu forða þér hið snarasta. Samúð með
skollanum hefur komið mörgum í koll.
Höfundurinn er prófessor í Lillehammer í Noregi.
LJÓÐRÝNI
VEGIR
OG STÍGAR
ÞORSTEINN FRÁ HAMRI
Á sléttunni
eru allar brautir eins,
alþekktar - réttar.
En í klungrum og myrkviði
finna allir einstigi
hver við sitt hæfi -
Jafnvel í grun mínum.
Par hefur fundizt
forn þjóðleið,
- grafgata,
gegnum efa og spurn
til vatns.
(Urðargaldur, 1987).
ÞETTA FÁORÐA ljóð segir margt um ljóðhugsun Þorsteins frá Hamri.
Við fyrstu sýn virðist það laust við hvers kyns brageinkenni, en sé
nánar að gáð má finna persónulega notkun stuðla. Grundvöllur ljóðs-
ins er hins vegar myndmálið eins og svo oft í nútímaljóðum. Og grundvöllur
myndmálsins í þessu ljóði er myndhverfing sem snýr hinu ytra til hins
innra.
I upphafí mætir okkur ytri mynd af sléttu, þar sem allar leiðir sjást og
virðast auðfarnar. Þó er ekki allt sem sýnist, því að brautir sléttunnar eru
ekki aðeins alþekktar, - þær eru einnig réttar. Strax þar fer myndhverfing-
in að gera vart við sig. Upp frá því liggur leiðin inn á innlönd hugans um
„klungur og myrkviði“ þar sem hver fínnur sína einstöku leið, sitt einstigi
„hver við sitt hæfi“. Þetta má einnig tengja ljóðasmíð Þorsteins sjálfs.
Hann hefur aldrei verið lengi á sléttunni þar sem allar brautir eru eins.
Hann hefur sannarlega brotist sitt einstigi í ljóðagerð, sem engu öðru er
líkt.
Hin fáu orð þessa ljóðs segja í raun furðulega margt og eru um leið
lýsandi dæmi um skáldskaparaðferð Þorsteins og afburðavald hans á ís-
lenskri tungu. Fyrst er myndhverfingin sem tengir ytri og innri veröld. í
gruninum „hefur fundist/ forn þjóðleið“ sem tengir skáldið fortíð þjóðar-
innar. Þorsteinn hefur alla tíð ofið vísanir og skírskotanir til íslenskrar
þjóðmenningar í kvæði sín, ef til vill fremur en flestir aðrir. Og einkum er
þar sótt í arf þjóðtrúar, þjóðsagna og alþýðufróðleiks.
En þessi innri þjóðleið er einnig grafgata. Þar er leikið að orðatiltækinu
„að fara ekki í grafgötur um“ sem merkir að velkjast ekki í vafa um eitt-
hvað. Þessi grafgata hefur hins vegar fundist í gruni manns. Grafgata er
með öðrum orðum niðurgrafinn stígur sem lætur ekki allt uppi strax,
heldur verður að leita þess. Andstætt auðséðum og auðförnum brautum
sléttunnar er stígurinn um gruninn lítt sýnilegur, torfundinn og óvíst yfir
hverju hann býr. Og þessi gata liggur „gegnum efa og spurn / til vatns“.
Efinn táknar væntanlega gagnrýna hugsun og spurnin leitandi huga. Um
þau klungur liggur gatan til vatns - og vatn hefur margs konar merkingu
í táknfræði. Vatn getur verið tákn fyrir upphafsdi hugsun. Og í Nýja
testamentinu er lifandi vatn tákn eilífs lífs. Þannig birtist í þessum fáu
orðum ótrúlega víðfeðm hugsun, ef menn vilja rýna í grafgötu þeirra. Ég
skil þetta ljóð svo að það sé tilraun til að birta táknræna mynd af hinni
ströngu leit mannsins að hinstu rökum, að skilningi á tilvist manns og
heims. Sú leit getur að vísu hafist á jafnsléttu hugans, en hlýtur að leiða
menn að sínu persónulega einstigi um gagnrýna hugsun en um leið opinn
huga eftir óþekktri og dulinni leið.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. DESEMBER 1998 9