Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1998, Blaðsíða 8

FLUGUR OG FJÖLL - FJÓROI HLUTI
SKYNSEMISTRÚIN er eins og
gluggalaus höll sem hreyfist, súl-
ur hennar og göng haldast hin
sömu þótt landslagið umhverfis
taki hraðfluga breytingum. Líkt
skal líku gjalda enda minna um-
mæli Kristjáns Kristjánssonar
oft á reiðilestur Þorvalds
Thoroddsen: „Skjáblik, ljósaskiltasindur,
ímyndafár, rótleysi og lífsmettun þeirra sem
hafa „reynt allt, gert allt“ þegar á unga aldri,
offlæði upplýsinga, ofsaðning, útkulnun, fánýt-
isvitund og flathyggja - þetta er akurinn sem
pm- istar sá í“ (IV). Hinn „póstmóderníski"
nútími er ginnungagap, samkvæmt Kristjáni,
ærður hringlandi þar sem dýpri sannindum
hefur verið kastað á glæ eða þau seld á sölu-
torgum þar sem farandleikarar eins og
Jacques Derrida búa sannleikanum vélráð því
samkvæmt þeim er hann samsafn goðsagna,
afstæður við tíma og stað, við drottnandi
orðræðuvald, eða með orðum Kristjáns:
„Heimssýn nútíma raunvísinda er þannig ekk-
Myndlýsing: Andrés
UGLUNNAR SKÚMLA BLIKK
EFTIR MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
Þorvaldur Thoroddsen glímdi við sömu Ijótu skrímslin
og Kristján, báðir messa þeir yfir hugsuðum sundurtekt-
ar og fjölbreytni, báðir minna þeir með ummælum sín-
um um eigin samtíð á síra Hannes Árnason sem sagði
eitt sinn sem oftai r: „Það er auðséð á ug unnar skúmla
blikki að hú n \ íefur eigi góðan mann að geyma"
ert trúverðugri en heimsmynd blámanna eða
indíána" (IV).
Umræða samtímans um tengsl listar og
heimspeki, afmörkun fræðigreina og bók-
menntategunda, eðli myndlíkinga og merking-
ar, hefur hrokkið af Kristjáni eins og vatn af
gæs. Honum er fyrirmunað að skilja þetta tal
og er kannski vorkunn því ritstíll „pm- ista“ á
sér rætur í „ávanadjarfmælum og galsaöfgum"
franskrar menntahefðar, ritar hann, sem stafa
„meðal annars af því að Frakkar gera einatt
lítinn greinarmun á bókmenntum og gagnrýni:
líta á gagnrýnina sem eina tegund bók-
mennta“; þetta eru leikir að frönskum hætti
(III), þrútnir af ásetningsöfgum (IV), segir
Kristján. Dýpra er ekki skyggnst, lengra er
ekki skoðað.
Klessuverk og hrossskrokkar
Þorvaldur Thoroddsen glímdi við sömu ljótu
skrímslin og Kristján, báðir messa þeir yfir
hugsuðum sundurtektar og fjölbreytni, báðir
minna þeir með ummælum sínum um eigin
samtíð á síra Hannes Arnason sem sagði eitt
sinn sem oftar: „Það er auðséð á uglunnar
skúmla blikki að hún hefur eigi góðan mann að
geyma“; og öðru sinni um fælinn hest: „Eg sé
ráð, það er best að taka fantinn og ríða hon-
um“. Rit Nietzsches eru samkvæmt Eimreið-
argrein Þorvalds (1910) til marks um „sýking
aldarinnar", taugaveiklun sem fyrr á tímum
greip heilar þjóðir fyrirvaralaust án þess að
vitað væri um líkamlega sóttkveikju; en
hýðingahreyfing miðalda, barnakrossferðin og
galdrasturlun sextándu og sautjándu aldar
eru, ritaði hann, til marks um „brjálunarsóttir,
sem gert hafa heilar kynkvíslir ærðar og ör-
vita“. Framtíðarsýn Þorvalds er því að vonum
dapurleg: „Trúin farin og ekkert komið í
staðinn nema bölsýni Schópenhauers,
Búddatrú, andatrú eða orðagjálfur efnissinna.
Engin huggun að líta til himins, þar er enginn
ástríkur faðir; „guð er dauður", segir
Nietzsche. Stjömumar líða áfram tilgangs-
lausar og tilfinningarlausar, eins og hjólin í
verksmiðjuvélunum. Líf mannsins ekkert
annað en „leikur dægurflugu yfir vötnum
eilífðarinnar", eins og L. Buchner kemst að
orði. Tómleikur! lífslygi! „
Síðustu áratugir nítjándu aldar einkenndust
jafnframt þessu af stórkostlegri afturfór í list-
um og skáldskap, að mati Þoi-valds, andlegri
hnignun sem lýsti sér í „allskonar hugmynd-
amgli og vöntun á jafnvægi sálar, í allskonar
fljótum skapbrigðum, hjartveiki, amasemi og
ofmetnaðar-brjálun". Nái slík veiklun háu stigi
er hún kölluð nervasteni, að sögn Þorvalds, en
menn sem svo eru sjúkir era „viðkvæmir og
vanstilltir, aldrei í jafnvægi, taka sér allt nærri,
finnst allir vera sér vondir, og allaf séu þeir
hafðir útundan, þrátt fyrir stórkostlega hæfi-
leika, sem þeim finnst þeir sjálftr vera gæddir.“
Var skáldum sérstaklega hætt við slíkri
taugabilun, að dómi Þorvalds, þvi sjúkdómar
ráðast jafnan þar á sem garður eru lægstur,
þar sem einhver veiklun er fyrir. „Hjá skáldum
og listamönnum er taugakerfið vanalega
næmara en hjá öðrum mönnum", ritaði hann,
svo andleg sýki grípur þá fljótar en aðra, eins
og sjá mátti af bókmenntum táknsæis og
natúralisma: „Stundum var skáldskapurinn svo
myrkur, að enginn skildi og ekki skáldin sjálf,
stundum ekkert nema sjúkdómslýsingar við-
bjóðslegra hluta; skáldunum þótti sér mis-
boðið, ef einhver þóttist finna eitthvað fagurt í
verkum þeirra; allt átti að vera Ijótt, annars
var það ekki eðlilegt. Vitfirringin í þessum efn-
um gekk lengst á Frakklandi; þar ortu sum
skáldin kvæðaflokka um skolpræsi, mykju-
hauga, úldna hrossskrokka og annað því líkt“.
Myndlistin var ekki uppbyggilegri, að mati
Þorvalds, því ekkert var kallað náttúrlegt
nema það væri ljótt og viðbjóðslegt: „málverk-
in vora oft ekkert annað en heimskulegt
klessuverk, sem ekki líktist neinu, himin(n)inn
stundum grænn, trén blá o.s.frv., myndastytt-
urnar skældar og afmyndaðar; en allir þesir
klaufabái’ðar skutu sér, eins og leirskáldin, inn
undir hina heimskulegu setningu, að listin væri
sjálfri sér nóg, og almenningur hefði ekki vit á
að meta slíka hluti“.
Heimsósómi og ilmþung
norðlensk taða
Menningarsýn Kristjáns Kristjánssonar
sver sig í ætt við heimsósóma Þorvalds,
ófreskjan er hin sama, sem fyrr getur, því hjá
samtímamönnum hans, „pm-istum“, blasir að
sögn ekkert við nema „sverta og vonleysi af-
stæðishyggjunnar" (VIII). Hún á að bera með
sér tómleika, missætti og sundrung manna,
jafnvel líkamlegt ofbeldi, þjóðernishyggju og
nýnasisma, enda hefur þetta fólk aldrei flat-
magað í ilmþungri norðlenskri töðu með
heimsfrægan doðrant um bresk-ameríska rök-
greiningarheimspeki í fanginu. Framandleg
nútímalist og heimspekilegar tilraunir hljóta
að vekja hneyksli hjá slíkummanni, en þarf
hann þar fyrir að líkja viðhorfum annars fólks
margsinnis við „slefu“ og „hland“? Kristján
minnist í greinum sínum á „persónugerving
hreppstjóravitsins“: vindbelginn sem skilur
sveitina sína og þykist þar með skilja heiminn
allan (VI). Þetta ágæta hugtak, „hreppstjóra-
vit“, lýsir vel málsvörum heimspekilegrar
rétthugsunar, mönnum sem ekki geta unað
við kjör samtímans, að hugtakahöllin er hrun-
in eða að hruni komin, því málflutningur
þeirra hefur iðulega á sér blæ hrokafulls ein-
tals þess sem hefur vit umfram aðra menn að
eigin áliti.
Lærifeður Kristjáns í skynseminni „ginu
við“ sannleika Descartes og Newtons fyrir um
einni öld, allt annað jaðraði við firru eða geggj-
un, en svo kom gyðingurinn Einstein, svo kom
skammtaeðlisfræðin, og furðu lostnir heim-
spekingar urðu að eyfirskum hreppstjórum í
hrönnum; allt í einu var engan varanlegan
veruleika að finna, eða öllu heldur, hann
splundraðist í titrandi iðu smáagna og bylgna
sem ekki var hægt að mæla eða skýra út frá
viðurkenndum lögmálum, tengsl efnis og anda
reyndust vera óræðari og flóknari en menn
héldu áður. Hreppstjóravitið hefur þó ekki
getað samþykkt „óskynsemi" hinnar nýju eðl-
isfræði enda hefur engin heimsmynd komið í
stað hinnar gömlu; við höfum ekki enn lagað
myndmál okkar um sögu og veraleika að gjör-
breyttum aðstæðum enda skortir okkur orða-
og hugtakaforða til þess. Hugmyndasagan
sækir enn málfar sitt um orsakir, ferli og
breytingar til lögmála Newtons, svo dæmi sé
tekið, hugtök hans era sem fyrr uppspretta
fræðilegs myndmáls um þróun og samhengi
þótt einfeldningsleg vissa fyrri fræðimanna sé
yfirleitt horfin.
Póstmódernisminn svokallaði endurspeglar
hvað þetta varðar tætingslegt millibilsástand,
tíma upplausnar og öfgafullrar leitar, villur og
frávita guðleysi sem kunna að vera óhjákvæmi-
legur undanfari einhvers konar niðurstöðu,
nýrrar heimsmyndar sem reynist kannski eld-
gömul þegar allt kemur til alls. Því tómlegt og
tætt sundurleysið er tæplega eftirsóknarvert,
óumflýjanlegt eða áskapað hlutskipti manna
eins og sumir hverjir hafa talið sér trú um.
Eftirmóli um leikandi fræði
Greinaskrif Þorvalds Thoroddsens og Krist-
jáns Kristjánssonar sýna, hvað sem öðra líður,
að „heimspekileg umræða“ er nátengd málæði
og mælskulist enda hefur oft verið sýnt fram á
að myndhvörf tilheyra ekki aðeins skáldlegu
máli heldur gegnsýra þau tungutak okkar frá
einum degi til annars,daglegt tal og rökræður,
oft án þess að við verðum þess vör. Kristján
líkir orðræðu „póstmódernista“ við líkams-
vökva, sem fyrr getur, en umræðuhugtakið
hefur yfirleitt tengst annars konar líkingum í
íslensku tali; umræða kviknar um tiltekið mál,
kynt er undir ági’einingi og deila blossar upp,
verður hatrömm og harkaleg, uns allt logar í
deilum; talað er um orðahnippingai’, orðakast,
orðasennu, orðaskak, orðaskylmingar og
orðastríð þegar deilum er lýst. Umræða er
samkvæmt því eldur og stríð, ekki dans eða
söngur, ekki sannleiksleit eða uppspretta
„vatnskenndrar“ þekkingar heldur takast
viðmælendur á í sókn, vörn og gagnsókn um
áhrifavöld yfir máli og þekkingu. Greinaflokk-
ur Kristjáns er sýnidæmi um þetta því meint-
um andstæðingum hans er líkt við flórkýr sem
sletta hala (I), þeir skvetta úr skinnsokk sínum
(I), myndlistin er klakstöð þeirra (I), dylgjað
er um kynhvatir og alnæmi (III), geip, botn-
leysu, blaður og andlega formyrkvun (IX),
jafnframt því sem hugmyndir um söguleg kjör
máls, skynjunar og þekkingar eru tengdar
kynþáttahyggju Le Pen í Frakklandi (IX) með
einkennilegri rökhendu: menn skilja ekki hver
annan til fulls; ég er maður; ergó: mig langar
til að berja aðra menn sundur og saman!
Annað verður að minnsta kosti ekki lesið úr
textanum.
En er ekki hægt að ímynda sér aðstæður þar
sem ekki er litið á rökræður sem orrahríð, þar
sem enginn vinnur eða tapar? Getum við ekki
gert okkur í hugarlund menningu þar sem
rökræða er einhvers konar dans, sannleikur og
fagurfræði, þar sem einvíddarhugsun og vits-
munahreykni teljast til undantekningar? Það
er vafalaust rugl og fjarstæða að mati Krist-
jáns, en mörg síðnútímaleg fræðirit einkennast
af slíkum leik, frjóum tjáningartilraunum: leit
að nýrri tegund rökræðustíls sem jafnast oft á
við hið besta í hefðbundnum heimspekiskrif-
um. Þau fela aukinheldur í sér gagnrýna vit-
und sem beinist í senn út á við og inn á við því
ekkert er samþykkt að óathuguðu máli, hvorki
heimspekileg grandvallarkreddur, rökfræði né
goðsagnaflækjur um sögu og þróun, viðteknar
hugmyndablöndur sem hafa stundum á sér
róttækt, jafnvel afar framsækið yfii’bragð. En
það er önnur saga.
Sauðþráir kláðakóngar
Kristján Kristjánsson á líkt og upplýsingar-
menn átjándu aldar í stríði, nema hvað
„kjaftastéttir“ hafa komið í stað óupplýstrar
alþýðu og „pm-ismi“ í stað draugatrúar og
forneskju. Hann á í stríði við „hjátrú-
arófreskju", að eigin mati, eins og sjá má af
ummælum um blámenn og indíána þar sem
gengið er út frá sjálfsögðum yfirburðum vís-
indalegrar heimsmyndar (IV). En hvað er
hjátrú annað en skynsemi annarra þegar allt
kemur til alls? Segir hugtakið ekki meira um
þá sem því veifa í tíma og ótíma, en hina sem
trúa að sögn á kreddur og vitleysu? Er alls-
kostar víst að afstaða íslensks alþýðufólks til
töfra og drauga fyrr á tímum beri vitni um
vanþroska og fáfræði sem skólamenn tuttug-
ustu aldar geta barið sér á brjóst yfir. Ætli við
stöndum forfeðram okkar og formæðrum
miklu framar um vit og dómgreind, ætli viska
okkar risti dýpra þótt hún sé öðruvísi við
fyrstu sýn, samsett á annan hátt og hlaðin hlá-
legum hroka.
Kristján Kristjánsson þarf ekki að kvarta
undan dauflegum undirtektum. Greinaflokkur
hans vakti tímabærar umræður sem hann hef-
ur vafalaust tekið með tærum fögnuði, því
hann á ábyggilega fátt sameiginlegt með Hall-
dóri kláðakóngi og skólakennara Friðrikssyni
sem taldi, auk alls annars, að úr Þorvaldi
Thoroddsen yi-ði aldrei maður, en sagt var að
honum væri með öllu fyrirmunað að „laga sig
eftir einstaklingseðli lærisveina - eða nokkurra
annarra manna“, þótti sauðþrár og hrokafullur
í þokkabót, mjög tölugur á fundum og átti einu
sinni að hafa sagt: „Eg er ekki kominn hingað
til að láta sannfærast". Og kannski Kristján
ætti, áður en langt um líður, að bregða sér á
fyrmefndan fund Hafnarstúdenta í byrjun des-
embermánaðar 1882.
Þorsteinn Erlingsson er í ræðustól, froðu-
fellandi yfir virðingarleysi Hannesar Hafstein í
garð Steingríms Thorsteinssonar. Hvað um
Matthías Jockumsson, spyr hann, „skáldið
mikla með háu tónana": „Spurði, hvort það
væri ekki einmitt M. J., er væri að fara aftur,
fannst að síðustu kvæði hans ekki bera vott um
háa tóna, ef annars nokkuð hans pródúkt gerði
það, nefndi „Hafstein amtm.“, sagði að Sunn-
lendingar væra ekki mjög viðkvæmir, en þá
hefði þeim þó blöskrað, því þeim hefði verið
heldur vel við Hafstein sál.!“ Snéri Þorsteinn
að svo búnu í sæti sitt við margraddað baul
Hannesarliðsins sem sendi samstundis fram
nýjan vígamann. Sté Einar Hjörleifsson í
stólinn „og kvaðst mjög efa, að einu sinni
gæti komið til mála að nefna ykkur skáld eins
og Hannes hefði gert, því til þess að vera
skáld þyrfti maður að hafa leyst eitthvert
psykologiskt problem, og skoraði á alla að
svara, hvert problem það væri, er þú (þ.e.
Steingrímur) og B. Gröndal héfðu nokk-
urntíma sett undir debat. Einar var fullur,
honum anzaði enginn“.
Höfundurinn er dósent viS Háskóla íslands.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. DESEMBER 1998