Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1999, Qupperneq 15

HH<wrrM*Tí
'swc? «»Ati mwsimm&klt tm ipfniw
*vi wrvt? mvuv d« w MöövuArf m *» mmxn
(cwiwiifiiviaf %*it«)íS5,df«tt
£ .»& frf *r^3VSsV*«f»íTf |MM»H WMMMtt íl»«*é m*Km
|j*svfcxam simyéKm.um:m*mtnmmilmnm
<nöí(wuo» i*KmiHA twf»i«í, ^nwjaucf i
i «Kt»KÍ*fBÍ VMStW* MBMEMtf WMtWW
Mtmm* w*® hmkm9: t-*i*f«iNíWiBt? w.*ii «*kSí
ft iKftMwnt it* umm vvmmmmnfAm
HKAFfHTVK
tnm* mmf
MM*m> mmiom mmm
FRESKA af Inócentíusi páfa þriðja frá 13du öld í Sacro Speco í Subiaco fyrir austan Róm.
og hafði yfirumsjón með samskiptum páfastóls
útávið. Árið 1059 kom hann þeirri skipan á, að
páfi var kjörinn af kardínálasamkundunni án
íhlutunar aðals eða veraldlegra stjórnvalda, og
árið 1074 fyrirskipaði hann ókvæni allra kirkj-
unnar þjóna. Ári síðar forbauð hann símonsku
(verslun með helga dóma, einkum eigur og
embætti kirkjunnar) og áhrif leikmanna á bisk-
upskjör. Leiddi það til hinnar hatrömmu og
langvinnu skrýðingardeilu milli páfa og verald-
legra valdhafa, einkanlega Þýskalandskeisara,
um réttinn til að útnefna biskupa og ábóta.
Skrýðingardeilunni lauk í Worms árið 1122
með sættargerð sem varð til að draga úr völd-
um keisara. (Staðamálin íslensku á 12tu og
13du öld voru angi af hinni evrópsku kirkju-
valdsstefnu.)
Gregoríus hélt því fram af miklum ákafa að
drottinvald páfa væri annað nafn á drottinvaldi
Guðs almáttugs, og hann afréð að láta ekki
staðar numið fyiren hann hefði fengið því
framgengt að allt vald, bæði andlegt og verald-
legt, lyti drottinvaldi páfa. Tíðarandinn var
klerkaveldinu hallkæmur í þeirri baráttu.
Munklífí stóð með miklum blóma. Hjátrú og
hindui’vitni voru í algleymingi og auðsöfnun
klerkastéttarinnar tók fram öllu sem áður
hafði þekkst.
Meðal þeirra sem fengu að kenna á ört vax-
andi alræðishneigð páfa var Hinrik fjórði
Þýskalandskeisari, sem lýstur var í bann af
Gregoríusi árið 1077 og neyddur til að halda
suðuryfir Alpa um miðjan vetur, ásamt konu
sinni og kornungum syni, og standa í vetrar-
hörkum berfættur og búinn iðrunarmöttli af
líni fyrir utan hliðið á Canossakastala í þrjú
dægur, þartil góðvild Matildu greifynju, sem
hafði áhrifavald yfír Gregoríusi, fékk því til
leiðar komið að keisaranum var leyft að koma
fyrir páfa og auðmýkja sig með því að þiggja
aflausn. Seinna átti Hinrik keisari eftir að
hrekja Gregoríus frá Róm með þeim afleiðing-
um að hann var landflótta í Salerno þegar hann
kvaddi þennan heim árið 1085.
Innócentius þriðji
Hámarki náði alveldi páfastóls þó fyrst um
daga Innócentíusar þriðja (1198-1216) sem
gerði fjölmarga konunga og fursta í Evrópu
háða sér. Hann skipaði sjálfur alla biskupa
kirkjunnar og hafði persónuleg afskipti af öllu,
stóru og smáu, jafnt háalvariegum málefnum
voldugra ríkja sem einkamálum almennra
borgara. Hann lýsti yfir því, að öll kaþólsk ríki
væni lén páfastóls og allir konungar Íénsmenn
páfa. Hann beitti vægðarlaust bannfæringum
gegn öllum sem sýndu minnsta mótþróa.
það er nánast hrollvekjandi að hugsa til þess,
við hvaða aðstæður íbúar Vestur-Evrópu lifðu á
[irettándu, fjórtándu og fimmtándu öld. Þeir
voru ofurseldir alræðisvaldi, sem réð ekki ein-
ungis yfir hugsunum og athöfnum sérhverrai-
lifandi sálar, heldur teygði hrammana útyfir
gröf og dauða og taldi sig geta ráðið eilífum
famaði manna. I miðju þessu valdabákni trón-
aði þríkrýndur einvaldur, óábyrgur gagnvart
öllum lifandi mönnum, enda taldist hann mæla
fyrir munn Guðs.
Hér eru tvær tilvitnanir sem skilgreina kenn-
ingarlegan grundvöll valdsins og mikilleikans
sem páfastóll gerði tilkall til. Innócentíus sagði:
„Einsog sólin og tunglið eru sett á festinguna,
hið meira til að lýsa upp daginn, hið minna fyrir
nóttina, þannig er tvöfalt vald í Kh’kjunni: páfa-
valdið sem er æðra meðþví það annast sálimar,
og konungsvaldið sem er óæðra meðþví það
annast einungis líkama manna.“ I umburðar-
bréfi, Unam sanctam (1302), segir Bónifacíus
áttundi (1294-1303): „Sverðin em tvö, hið and-
lega og hið tímanlega:... annað þeirra verður að
vera undii- hinu - hið tímanlega undir því and-
lega. ... Andlega valdið innleiddi hið tímanlega
vald og dæmir hvort því valdi sé vel beitt.... Ef
tímanlega valdinu fatast, þá er það dæmt af
andlega valdinu. ... Þessvegna staðhæfum vér,
skiigreinutn og úrskurðum að bráðnauðsynlegt
sé til sáluhjálpar að trúa því, að sérhver mann-
leg vera sé undirgefin Páfanum í Róm.“
Óskeikulleiki páfa
Síðasta meiriháttar skrefið í þróun páfadóms
var stigið á fyrsta Vatíkanþinginu í Róm árið
1870, þegar Píus páfi níundi fékk ssamþykkta
sem trúarsetningu (dogmu) kenningu róm-
versk-kaþólsku kh-kjunnai- um að páfinn sé
óskeikull, þegar hann talar í embættisnafni (ex
cathedra) um málefhi trúar og siða. Páfavalds-
stefnan hafði verið á dagskrá innan kirkjunnar
í kjölfar Tridentþingsins, sem haldið var 1545-
1563 í Trento á Italíu til að verjast gagnrýni
siðbótarmanna, og fékk aukinn byr eftir
frönsku stjórnarbyltinguna 1789, en dogman
um óskeikulleik páfa komst ekki í höfn fyrren
1870. Við það tækifæri kvarnaðist úr kirkjunni
þegar svonefndir gamalkaþólikkar sögðu sig úr
lögum við páfastól í mótmælaskyni við dog-
muna um óskeikulleik páfa og aflátskenning-
una. Þeir stofnuðu eigin kh’kjudeild sem síðan
hefur starfað í Þýskalandi, Áusturríki og Pól-
landi, og á aðild að Alkirkjuráðinu.
Hér hafa í mjög grófum dráttum verið rakin
tildrög og þróun páfadóms. Enn situr páfinn í
Róm og gerir tilka.ll til að vera umboðsmaður
og málpípa Guðs á jörðinni, en vald hans hefur
rýrnað til mikilla muna og er naumast nema
skuggi af því sem forðum var. Það voru siðbót-
armenn í Evrópu á sextándu öld sem brutu
hryggsúlu páfavalds, mölvuðu hlekkina og inn-
leiddu þann vísi að einstaklingsfrelsi sem verið
hefur undirrót þess sem merkilegast hefur ver-
ið afrekað í andlegum og verklegum efnum á
liðnum fjórum til fimm öldum.
HIN FAGRA VERÖLD
ÓLAFS KÁRASONAR
EFTIR EIRÍK JÓNSSON
IÖÐRU hefti Tímarits Máls og menningar
1998 er grein eftir Halldór Guðmundsson
útgáfustjóra sem hann nefnir: „Ofar hverri
kröfu. Um fegurðarþrá í Fegurð himins-
ins“. I greininni vitnar hann í minnisbók Hall-
dórs Laxness frá samningu Fegurðar himins-
ins, sem enn hefur ekki borist handritadeild
Landsbókasafns. I minnisbókinni segir meðal
annars að sögn Halldórs Guðmundssonar:
Lesa mikla lýrik undir hreinritun Fegurðar-
innar, Hölderlin, Stephan (svo) George,
Verlaine, Baudelaire
- þýða fagi’ar myndir
og nota þær íslandi-
séraðar.
Þessar myndir hef-
ur Halldór Laxness
ætlað að fella íslandi-
séraðar í skáldverkið,
gæða það dulúðugri
ljóðrænni fegurð, og
- hin fagra veröld
Ólafs Kárasonar
lýkst upp.
I ritdómi Kristins
E. Andréssonar mag.
art. um ljóðabók
Tómasar Guðmunds-
sonar, Stjörnur vors-
ins, sem birtist í
Tímariti Máls og
menningar 1941 segir
meðal annars:
List Tómasar er „a
pure gem-like flame“,
mjög ónútímaleg,
laus við siðræna al-
vöru og mannúðar-
kennd, skilyrðislaus
dýrkun á óraunsæi,
jafnvel dulúðugri
ljóðrænni fegurð, eins konar framhald er-
lendrar 19. aldar ljóðagerðar af skóla
Verlaine og Baudelaire, og Rilke að nokkru
leyti.
Ef ljóðlist Tómasar Guðmundssonar er eins
konar framhald af skóla Verlaine og
Baudelaire, höfunda hinna fögru mynda sem
Halldór Laxness hugðist þýða og fella í skáld-
verk sitt, þá kynni einnig hin dulúðuga Ijóð-
ræna fegurð ljóða Tómasar að hafa orðið
Halldóri Laxness kveikja fagurra mynda sem
hæfðu skáldverkinu. Hér verður það ekki
kannað, aðeins bent á tvö hugsanleg dæmi. í
samtalsbók þeirra Matthíasar Johannessen
og Tómasar Guðmundssonar, svo kvað
Tómas, segir Tómas meðal annars:
Samt man ég ekki til að haí'a nokkru sinni ort
kvæði í einni striklotu nema Morgun við Af-
ríkuströnd. Ég orti það einn óvenjufagi-an
morgun á Ieið um Miðjarðarhafið [...]. (bls.
69).
Síðar í sömu bók segir Tómas:
[...] ég kom til Þýskahtnds vorið 1935. Ég var
á heimleið sunnan frá Miðjarðm-hafí [...].
(bls. 118).
Ljóðið er því ort fyrri hluta árs 1935.
Halldór Laxness var einn af „skáldbræðr-
um og vinum“ Tómasar Guðmundssonar allt
frá æskuárum þeirra að því er Tómas segir í
kvæðinu „Við Laugaveginn". Um þá segir
meðal annars í kvæðinu:
ei leið svo kvöld að læsum við ei þar
vort ljóð frá nóttinni áður.
(Stjömur vorsins 1940, bls. 28)
Vera má að Tómas hafi einnig síðar hal't
sama hátt á, lesið eða lánað skáldbróður sín-
um og vini Halldóri Laxness ljóð sín, og þá
einnig sonnettuna „Morgun við Afríku-
strönd". Hún birtist fyrst í tímaritinu Dvöl
nokkru áður en Fegurð himinsins kom út.
Ljóðið er þannig í lokagerð:
í dag er eins og sólin sinni því einu
að seiða fram ástljóð til vorsins í hjarta mínu,
og það er eins og veröldin nenni ekki neinu
nema því, sem hún aðhefst að gamni sínu.
Því kornung ský fara í skemmtiferðir með blænum
og skipin sigia um höfrn í meiningarleysi
og ströndin speglar borgir sínar í sænum.
Þar sindra í musterisdýrð hin jarðnesku hreysi.
Og loksins upp af landafræðinni minni,
sem ég las í bernsku en trúði’ ekki fyi-r en núna,
Tómas Guðmundsson
rísa þau, Atlasfjöllin í forneskju sinni.
Og falleg, skínandi þorp upp til hæstu brúna,
glóa sem leikföng, er saklaus börn hafa borið
við barm sinn einn fagran dag út í sólina og vorið.
(Stjömur vorsins 1940, bls. 90-91)
Upphaf átjánda kafla Fegurðar himinsins
er lýsing á áhrifum morgundýrðar á Ólaf
Kárason, ljóð undir yfirskini prósa, sem minn-
ir um sumt á lýsingu Tómasar Guðmundsson-
ar á morgundýrð við
Afríkuströnd:
Þegar Ólafur Kái-a-
son gekk til skips
með föggur sínar
morguninn eftir, þá
var sólin að bræða af
sér hvítar þokur næt-
urinnar. Landið sem
fram sté grænt og
blátt úr huliðshjúpn-
um, það var þesskon-
ar land sem ekki
minnir á nytjagripi,
heldur er umfram alt
skartgripur. Ys hafn-
arbakkans og skröltið
í skipsvindunni áttu
aungva aðild í þess-
um heimi. Það glitti á
bríngur svifmjúkra
máva einsog silfur-
fugla yfir spegilhvítri
ládeyðunni. Guðirnir
skapa að vísu heim-
inn á hverjum degi,
en sjaldan hafa þeir
skapað morgun
einsog þennan. Þetta
var hinn eini sanni
morgunn. Skáldið stendur utanvið mann-
þraungina og horfir frá sér numinn í grænan
hillíngarbláma ljósmóðunnar þar sem þetta
ódauðlega morgunland er að skapast.
(Heimsljós II. 1955, bls. 282)
í Afríkuljóði Tómasar og prósaljóði Hall-
dórs Laxness eru lesendur þeirra staddir
fjarri litleysi daganna. Skáldin skynja um-
hverfið sem vitnin. Það stígur úr huliðshjúpi
vanans og fegurðin ríkir ein. Slík fagraveröld
hæfir fyrsta fundi þeirra Beru og Ólafs Kára-
sonar.
Ljóð Tómasar Guðmundsonai- „Þjóðvísa"
birtist fyrst í tímaritinu Samtíðinni 1934 og
síðar í Stjörnum vorsins. Ljóðið fjallar um ást
sextán ára smámeyjar sem missir unnusta
sinn og hinn sársaukafulla söknuð hennar.
Síðari hluti ljóðsins er þannig í lokagerð:
Og seinna vissi ég betur, að birtan hverfur ótt
og brosin deyja á vörum.
Því seinna hef ég vakað við sæng hans marga nótt.
Þeir sögðu hann vera á fórum.
Þá talaði hann oft um hið undarlega blóm,
sem yxi í draumi sínum.
Og orð, sem gáfu tungu hans törfrabjartan róm,
urðu tár í augum mínum.
Svo tóku þeir úr örmum mér hinn unga fagra svein
og eftir var ég skilin.
Við sængina hans auða ég síðan vaki ein,
unz sólin roðar þilin.
En systur mínar. Gangið þið stillt um húsið hans,
sem hjarta mitt saknar.
Ég er dularfulla blómið í draumi hins unga manns,
ogégdeyefhannvaknar.
(Stjörnur vorsins 1940, bls. 65)
Upphaf tuttugasta og annars kafla Fegurð-
ar himinsins er eins konar áhersla á gildi hins
dularfulla blóms:
Fegursta blómið, það lifir í huldum stað, fæst-
ir fá nokkurntíma að sjá það, mörgum sést yf-
ir það, nokkrir kunna ekki skil á gildi þess,
þeir sem uppgötva það munu ekki sjá annað
blóm síðan. Allan daginn hugsar maður um
það. Þegar maður sefur dreymir mann það.
Maður deyr með nafn þess á vörunum.
Hinn ungi fagri sveinn uppgötvaði það - og
sá ekki annað blóm síðan. Allan daginn hugs-
aði hann um það. Þegar hann svaf dreymdi
hann það - hann dó með nafn þess á vörunum.
Höfundurinn er lyrrverandi menntaskólakennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. MARZ 1999 1 5