Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1999, Blaðsíða 19

John Le Carré
Segir njósnir
jafn mikilvæg-
ar og áður
NJÓSNAEAR ættu ekki að koma inn úr kuld-
anum, þrátt fyrir þíðu í samskiptum austurs og
vesturs, segir rithöfundurinn John le Carré.
Le Carré, sem á sínum tíma starfaði fyrir
bresku leyniþjónustuna, lýsti því nýverið yfir
að njósnarar væru jafn mikilvægir nú og þeir
hefðu alltaf verið. Ný bók höfundarins, Single
& Single, var nýlega gefln út í Bretlandi. Hún
fær hins vegar ekki nema rétt viðunandi dóma
í nýlegri gagnrýni stórblaðsins The New York
Times.
Le Cairé, sem varð frægur þegar kalda
stríðið stóð sem hæst fyrir bækur sínar um
njósnir og leynimakk í samskiptum stói-veld-
anna, segir að njósnir hafi verið mun auðveld-
ari þegar veröldinni var skipt upp í tvær blokk-
ir austurs og vesturs. „En það er full ástæða til
að halda uppi leyniþjónustu," sagði Le Carré í
fyririestri sem hann hélt nýverið. „1 framtíð-
inni á ég von á því að hún muni einna helst
beinast gegn hi-yðjuverkastarfsemi, hvaðan
svo sem hún á rætur sínar að rekja. Leyniþjón-
usta mun einnig snúast um að ráða niðurlögum
risavaxinna alþjóðlegra glæpahringa."
Le Carré svipti í liðnum mánuði hulunni af
ráðgátu sem menn hafa lengi brotið heilann
um. Greindi hann þá frá því að George Smiley,
frægasta söguhetja bóka hans, t.d. úr bókinni
Smiley’s People, ætti sér alls ekki fyrirmynd í
Sir Maurice Oldfleid, fyrrverandi yfírmanni
MIG-deildar bresku leyniþjónustunnar, eins og
menn hafa gjarnan talið. Sagði Le Carré að
Smiley ætti sér hins vegar að hluta til fyrir-
mynd í John Bingham, sem var kallaður „lá-
varður þess leynilega“ á meðan hann starfaði í
MI5- og MI6-deildum leyniþjónustunnar.
MINNISVARÐI KOTBÓNDANS
Ur „nótissubókum" Halldórs Laxness um Sjólfstætt fólk >
EFTIR PÉTUR MÁ ÓLAFSSON
Á
1927 varð Halldór Laxness hríð-
tepptur í koti austur í Jökuldals-
heiði sem liggur í um 500 metra
hæð yfir sjávarmáli vestur af Jök-
uldal. Hann hafði lagt af stað úr
byggðum árla moi-guns og ætlað
alla leið í Möðrudal en ferðin sótt-
ist seint þar eð birtu naut ekki af
tungli að kvöldinu og skíðafæri í
lakara lagi. Þessi næturstaður var
langt frá mannabyggðum; að und-
anskildum nokkrum öðrum kot-
um, sem stóðu á víð og dreif um
heiðina, var dagleið til byggða og
þrjár dagleiðir í kaupstað, jafnvel
að sumarlagi. Halldór lýsti þess-
ari heimsókn síðar í grein er hlaut
nafnið „Skammdegisnótt í Jök-
uldalsheiðinni" þar sem segir „Það var ekki
sjónarmunur á kotinu og jöklinum; samferða-
menn mínir hittu á það með því að að fylgja
sérstökum miðum. Við geingum mörg þrep
niðurí jökulinn til að komast inní bæardyrnar.
Baðstofukytran var á loftinu, niðri var hey og
fénaður. Hér bjó karl og kerlíng, sonur þeirra
og móðir bónda, farlama gamalmenni. Bónd-
inn átti nokkrar kindur, en hafði slátrað einu
kúnni til þess að hafa nóg handa kindunum.
Hann sagði að það gerði minna til þótt fólkið
væri mjólkurlaust og matarlítið, aðalatriðið
væri að hafa nóg handa kindunum.“ Fólkið í
heiðinni dró fram allt það besta handa ferða-
löngunum: þeir fengu soðið beljukjöt um
kvöldið og soðið beljukjöt morguninn eftir,
kaffí og grjótharðar kleinur.
„Slá í gegn" á dönskunni
Þessi skammdegisnótt í Jökuldalsheiðinni
átti eftir að bergmála í einu þekktasta verki
Halldórs Laxness, Sjálfstæðu fólki (1934-35);
sögunni um Bjart í Sumarhúsum sem býr í
heiðinni með fjölskyldu sinni en þó öðru frem-
ur með sauðfé og hundtík. Heimsóknin í kotið
árið 1927 var þó ekki kveikja söguúnar. Hún
hafði brotist lengur um í huga skáldsins.
Fyrsta tilraun Halldórs til að gera hinum ís-
lenska kotbónda skil, smásagan „Thordur i
Kalfakot“, birtist á síðum danska blaðsins
Berlingske Tidende árið 1920 og var sagan
skrifuð á dönsku. Halldór dvaldi um það leyti í
borginni við Sundin, hafði sent frá sér sína
fyrstu skáldsögu, Barn náttúrunnar (1919) og
hugðist nú hasla sér völl sem rithöfundur á
danska tungu. I jólabréfi til móður sinnar frá
árinu 1919 sagði hann meðal annars: „ég hef
heitið því, að koma ekki heim fyr, en ég sé bú-
inn að „slá í gegn“ á dönskunni". Sagan kom
síðar út á íslensku undir heitinu „Kálfkotúnga-
þáttur“. Þessi tvö verk, Sjálfstætt fólk og smá-
sagan, eru mjög ólík en greina þó bæði frá lífi í
örreytiskoti þar sem fátækt og bjargarleysi
ríkja og í báðum sögunum er komið að lifandi
afkvæmi hjá látnu foreldri.
Salt jarðar
Verkið sótti áfram á Halldór Laxness og
hann glímdi stundum „frammá nætur við
þennan bóndadjöful sem ég hafði sært uppúr
jörðinni í Danmörku“, eins og segir í minn-
ingasögunni Grikklandsárinu (1980) en náði
ekki utan um efnið. Átti verkið að heita Salt
jarðar. Drögin urðu öll eftir hjá móður hans
þegar skáldið hélt til meginlands Evrópu síð-
sumars 1921. Átta árum síðar, í kæfandi sum-
arhita í Kaliforníu, skaut „bóndadjöfullinn"
upp kollinum á ný og Halldór fór enn að glíma
við hann. Nú hét sagan Heiðin. Enn eina at-
rennu gerði hann að efninu í Berlín 1932, eftir
að hafa sent Sölku Völku frá sér (1931-1932),
og er Halldór kom frá Rússlandi sama ár
small sagan saman og hann skrifaði hana á
tveimur ái’um. Bókin kom síðan út í tveimur
hlutum 1934-1935 undir heitinu Sjálfstætt
fólk.
Konúngleg reisn
Halldór Laxness var ævinlega með
minniskompur á sér og hripaði niður í þær at-
hugasemdir, hugdettur og annað sem skipti
máli fyrir þau verk sem hann vann að hverju
sinni eða gátu nýst honum síðar. í „nótissu-
bókunum“ frá því að hann glímdi við kotbónd-
ann má sjá margt forvitnilegt. Hann vísar í
uppkastið frá Berlín hér og hvar en einnig lít-
illega í drögin frá Los Angeles. I kompunum
segir t.d.: „I þessu mjög svo samþjappaða
verki á að túlkast saga íslensku þjóðarinnar in
nuce [í hnotskurn]“. Á einum stað hripai-
skáldið hjá sér eins og til áminningar: „Hið
óheyrilega child labor [barnaþrælkun] á ís-
lenskum kotbæum". Við sjáum í
minnisbókunum að nafnið á aðal-
söguhetjunni, Bjarti, kom ekki
strax. Um tíma er talað um
'Páljón Sigursteinsson og „verald-
arstríð“ hans, á öðrum stað heitir
hann Þorleifur Jónatansson og í
lokin kemur Guðbjartur Jónsson
- Bjartur í Sumai’húsum. I komp-
unum eru drög að köflum en
einnig áminning til höfundarins á
borð við: „Þarf að ljá öllu fólkinu
persónulegar (sympatískar) lín-
ur, einkanl. konunum og dóttur-
inni.“ Og á_ öðrum stað: „Laga
samtölin Á la Hemingway“.
Einnig: „Gleyma aldrei eitt
augnablik tilfinníngum samlíðun-
arinnar - með öllu sem er.“ Með-
an Bjartur heitir ennþá Þorleifur segir á ein-
um stað: „Gæta þess ennfr. að láta Leifa aldrei
tapa sinni konúnglegu reisn alt í gegn um sög-
una, - þann eiginleik að vera hafinn yfir um-
hverfið." Þá slo’ifar hann hjá sér: „Segja sög-
una í dillettantískum epísódum, eins og höf-
undurinn ráði ekki við frásögnina - en teingja
allar epísódurnar undir niðri, svo þær gefi full-
komna listræna heild.“ Litlu síðar stendur:
„Sleppa öllu því hreinelegiska í stílnum, en
gera alt að frásögn með elegiskum lit hér og
hvar. Boðorð: þáttur, saga, ekki róman eða
kúnstform."
Soðning og braedingur
Framarlega í minniskompunum víkur Hall-
dór að stríðinu um kúna í Sumarhúsum: „Kai’l-
inn í heiðinni berst snemma móti því að hafa
kú, en er þraungvað til þess af bygðafólkinu.
Konan hættii’ fljótt að mjólka börnum, en
karlinn vill gefa þeim saltað tros í dúsuna sína.
Konan elskar kúna mest af öllu.“ I hinni end-
anlegu gerð sögunnar segir Bjartur síðan: „Eg
fékk soðníngu og bræðíng í dúsuna mína *
fyrsta ári og þroskaðist vel.“ (46) I þessari
baráttu stóðu allir með þessari skepnu sem
færði heimilisfólkinu mjólk - nema húsbóndinn
á heimilinu og auðvitað tíkin sem ævinlega
fylgdi honum að málum. Á meðan Bjartur
heitir ennþá Þorleifur segir í þessu samhengi í
minniskompunum: „Þegar allh’ aðrir sneru
baki við Leifa í Heiðinni, þá tignaði tíkin hans
hann. Koma þessum andstæðum að.“
Halldór veltir líka ýmsu fyi’ir sér í nótissu-
bókunum varðandi sögusviðið. Á einum stað
skrifar hann: „Próblem: á bærinn að standa
uppi á heiðinni, eða í krika inn með fjallinu? Ef
bærinn stendur í krikanum liggur þar fram
hjá honum vegur upp á heiðina, varðaður hest-
vegur í fyrstu, síðar1 bílvegur.“
lllt innræti forsjónarinnar
Þannig leggur skáldið niður fyrir sér í
minniskompunum, hvaða dráttum eigi að mála
persónurnar og hvernig stíllinn skuli vera, auk
þess að punkta hjá sér álitamál.
Þarna er einnig að finna ýmislegt sem ekki
rataði inn í hina endanlegu gerð, að minnsta
kosti ekki í sama formi. A einum stað nóterar
skáldið hjá sér: „Þorleifur Jónatansson drap
sín börn á heiðarlegan hátt,“ sem ekki er að
finna í sögunni og á öðrum stendur: „Bjartur
við Ástu Sóllilju: Hjá mér hefur altaf verið til
nóg að bíta og brenna. Og ég hef altaf staðið í
skilum, bæði við guð og menn. En ég hef orðið
fyrir því óláni að eiga hjartveikar konur; sem
er einsog hver annar guðs vilji." Síðari klaus-
an er í sögunni en í öðru samhengi, lítillega
breytt og í tvennu lagi. Fyrri hluti málsgrein-
arinnar kemur inn í samtal Bjarts við oddvit-
ann sem ýjar að því að það sé laus vinnu-
mannsstaða hjá sér til að losa kotunginn und-
an jarðakaupunum en þá segir Bjartur stoltur
og sjálfstæður að hann hafi staðið „í skilum við
guð og menn“. (126) Síðari hlutann er að finna
í samtali Bjarts við hreppstjórann á Utirauðs-
mýri þegai- sá síðai’nefndi reynir að koma kú
inn á fólkið í Sumarhúsum en af því tilefni seg-
ir bóndi: „ég hef orðið fyi’h’ því óláni að eiga
hjartveikar konur, sem er einsog hver annar
guðs vilji og ílt innræti forsjónarinnar.“ (182)
Að sá í akur óvinar síns alll sitt lif
Sjálfstætt fólk gerist í upphafi 20. aldar og
segir frá Guðbjarti Jónssyni sem lætur gaml-
an draum rætast með því að kaupa lítið kot
sem hann nefnir Sumarhús. Bjartur er loksins
orðinn sjálfstæður maður eftir áralanga vinnu-
mennsku, sjálfs sín herra sem þarf ekki að
sækja neitt til ókunnugra. Hann berst við að
halda svokölluðu sjálfstæði sínu allt til enda -
ekki síst gagnvart fyrrverandi yfirboðurum
Halldór Laxness
sínum á Útii-auðsmýri og fæinr fyrir það óbæt-
anlegar fórnir. Öllum hlutum sögunnar lýkur
t.d. með því að Bjartur missir eitthvað og má
segja að „veraldarstríð" hans ki-istallist í eftir-
farandi tilvitnun: „Það er til í útlendum bókum
ein heilög saga af manni sem varð fullkominn
af því að sá í akur óvinar síns eina nótt. Sagan
af Bjarti í Sumarhúsum er saga mannsins, sem
sáði í akur óvinar síns alt sitt líf, dag og nótt.
Slík er saga sjálfstæðasta mannsins í landinu."
(524)
I minniskompunum hnykkir Halldór á þessu
með eftirfarandi orðum: „Framtak ein-
staklíngsins í þúsund tilfellum á Islandi: Bjart-
ur í Sumarhúsum. Hreppstjórinn á Útirauðs-
mýri táknar framtak einstaklíngsins í einu til-
felli af þúsund.“ Þannig gerir Halldór Bjart að
eins konar táknmynd baráttu íslenskrar al-
þýðu fyrir því að fá að ráða sér sjálf - baráttu
sem er dæmd til að mistakast. Eða eins og seg-
ir í minniskompu skáldsins: „Guðbjartur Jóns-
son í Sumarhúsum, sjálfstæðismaður og frels-
ishetja, fulltrúi íslensks þjóðemis.“
Að sigra sjálfan sig
Þó að Bjartur í Sumai’húsum sé Islendingur
í húð og hár er sagan þó sammannleg eins og
útbreiðsla hennar um heiminn. Þannig er Sjálf-
stætt fólk í senn eins íslensk saga og hugsast^
getur en um leið alþjóðleg. Með henni tókst
Halldóri Laxness að reisa hinum íslenska kot-
bónda óbrotgjarnan minnisvarða - hinum sjálf-
stæða manni sem í miðjum ósigi’i sínum stend-
ur uppi sem sigurvegari; honum tókst að lok-
um að sigra sjálfan sig.
(Vísanir í blaðsíður eiga við útgáfur Vöku-
Helgafells frá 1996 (innbundin) og 1998 (kilja))
Pétur Mór Ólafsson er cand. mag. í íslenskum bók-
menntum og útgófustjóri Vöku-Helgafells.
A
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. MARZ 1999 19