Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.1999, Blaðsíða 6

GAGNRYNIN
FJARLÆGÐ
EFTIR RUI HORTA
Rui Horta
Borgirnar sem við búum í eru svo
ofsafengnar og flóknar, að hvers-
dagslegar athafnir krefjast þess
af okkur að við reynum að velja
svo að raunverulegar þarfír okkar
fái einhverja athygli. Við lifum á
tíma hugans, þar sem samskipti
og upplýsingar eru að móta heim-
inn á ný. Við erum í hlutverki véla. Skynfæri
okkar eru svo önnum kafin við að reyna að
átta sig á heiminum að við finnum naumast
fyrir líkömum okkar. Líkaminn sem eitthvað
náið, sem skjól, er seinasti leynistaðurinn sem
varðveitir tilfínningar okkar og lætur okkur
fínna fyrir eðli okkar. Ég er farinn að efast um
hlutverk mitt sem dansskáld. Er það einhvers
konar barátta við vindmyllur að færa lík-
amann í öndvegi við listræna tjáningu?
I háþróuðum samfélögum hafa þegnarnir
lært að greina hátæknisinnaðan huga frá hefð-
bundnum, gamaldags líkama, og una því að
það sé auðveldara að skilja sundur en fella
saman þetta tvennt sem ætla mætti að væru
andstæður. Þegar dagur er að kvöldi og
starfsfólk stórfyrirtækja í Tókýó fer heim,
klæðist kímónó og leggur stund á einhvers-
konar bardagaíþróttir, eða skrifstofumenn í
New York fara úr jakkafötunum og dubba sig
upp í stuttbuxur og skokka hring í almenn-
ingsgarði, ein báðir hóparnir að viðurkenna að
líkaminn sé afdrep, eitthvað sem þeir hafí
misst tengslin við.
Aður fyrr var gatan staður samskipta en
núna er hún staður háskans. Henni fylgir hug-
myndin um landamæri, og um þá gagnrýnu
fjarlægð sem er á milli okkar og annarra.
Þessi fjarlægð er hlutfallslega jafn mikil og
fjarlægðin milli hugar og líkama - og mikið
autt svæði skilur þá að. Við hneigjumst tO að
stækka þetta svæði jafnt og þétt um leið og við
leitum skjóls. An þess værum við berskjölduð
andspænis átökum, óreiðu, jafnvægisleysi - en
einnig andspænis göldrum og töfrum. Það er
einkum vani sem viðheldur þessum landamær-
um, þau eru skjólgarðar sem við reisum sjálf,
hólf sem geta varið sálir okkar líkt og húðin
ver nashyrninginn, og að brjótast úr viðjum
þeirra verður að þeirri kvalafullu, opinberandi
reynslu sem Beckett lýsir með tilvísun í
Proust og kallar „ómeðvitaða endurminn-
ingu“: „Þessi tilviljana- og flóttakennda frels-
un í lífinu miðju kann að skjóta upp kollinum
þegar virk „ómeðvituð endurminning" er vak-
in af vanrækslu eða af kvöl vanans, og ekki við
aðrar aðstæður, ekki endilega þá.“ Eina leiðin
til að greina sköpunargáfuna er að leita þeirra
fágætu andartaka þegar við getum brotist úr
viðjum þessarar keðju orsaka og afleiðinga, og
fundið hina snöggu bletti sálarinnar.
Krafa samtímans um að við endurhæfum
líkamann og færum hann bókstaflega inn á
mitt sviðið gefur dansinum stórt tækifæri. Þar
með er dansskáldið krafið um að reyna að
uppgötva hvað tilheyri dansinum og hinni leik-
rænu andrá.
Ég horfi á heiminn og endurvinn hann með
sporum mínum. Útkoman er óhjákvæmilega
hröð. Það kemur mér stöðugt á óvart að jafn-
vel þó að ég taki óendanlega langan tíma í að
lýsa ástandi á sviðinu, virðist það hratt, í
skynjun okkar getum við staðið kyrr í tíman-
um. Við notum alltaf valið sem skynfæri okkar
gera, það er eina leiðin til þess að halda geð-
heilsu í borg. Athyglisvert er að við notum
jafnan innsæið til þess að átta okkur á hegðun-
arkóðanum sem við greinum í líkamstjáningu
annaiTa. En við notum það til að réttlæta
skelfingu okkar, óttann við að verða fyrir
truflun, andúðina á því að leyfa öðrum að
þramma gegnum landamæri okkar. Með löng-
un okkar til að ná einhverju settu marki höf-
um við tapað hæfileikanum til að skynja smá-
atriði og hve allt er viðkvæmt. Við erum komin
á leiðarenda áður en við komum þangað.
Sem dansskáld erum við að vekja tilfinning-
ar sem eru varðveittar sofandi í fjarlægu hug-
skoti. Hvert okkar er efni og við mengum
TIMARIT Máls og menningar er
komið í nýjan búning en hönnuð
hefur verið ný og stílhrein kápa á
ritið. Hæfir það vel þar sem það
stendur nú á talsvert merkileg-
um tímamótum en 60 ár eru liðin
síðan það kom fyrst fyrir augu
lesenda, myndað úr Rauðum
pennum og „litla tímaritinu" svokallaða sem
var gefið út af Máli og menningu árin 1938 og
1939. Eiga ritstjórinn, Friðrik Rafnsson, og
Robert Guillemette, teiknari og kápuhönnuð-
ur, heiðurinn af breytingunni.
Ohætt er að segja að TMM hafi sett svip
sinn á bókmenntalíf hér á landi þessi sextíu
ár. Ritið hefur einkum birt og fjallað um ís-
lenskar samtímabókmenntir og hefur haft
nokkra sérstöðu að því leyti á tímaritamark-
aðnum hér. Friðrik hefur lagt áherslu á
„blöndu þjóðrækni og heimsmenningar", eins
og hann kallar það sjálfur í P.S.-grein í þessu
hefti. Þannig hefur verið meira um erlent efni
í ritinu undanfarin ár, einkum frá erlendum
tímaritum sem ritstjórinn hefur komið á sam-
starfi við. Hefur þetta aukið gildi ritsins mjög
og bætt nokkuð úr skorti á umfjöllun um er-
lendar samtímabókmenntir í íslenskum bók-
menntatímaritum.
Goytisolo og heiður
skóldsögunnar
Það er raunar töluverð erlend slagsíða á
nýjasta hefti TMM. Nýtt og áður óbirt viðtal
birtist við spánska rithöfundinn Juan Goytis-
olo, sem tekið var í París í október síðastliðn-
um. Viðtalið nefnist „Af „Cervantísku“ bergi
brotinn" og eru höfundar þess Francisco
Herrera, Wolfram Eilenberger og Haukur
Astvaldsson. Goytisolo er einn af áhrifamestu
skáldsagnahöfundum Spánar en einnig hefur
hann ritað fjölda greina og ritgerða um ýmis
málefni. Hann hefur til dæmis tekið mikinn
þátt í Evrópuumræðunni og fjallar viðtalið að
nokkru um stöðu og hlutverk Spánar í Evr-
ópu. I viðtalinu ræðir Goytisolo einnig um
sína eigin stöðu í spænskum bókmenntum og
talar þar um útlegð sína frá Spáni. Segist
hann ævinlega hafa „haldið fram mikilvægi
þess að eiga kost á að skoða sína eigin menn-
ingu í ljósi annarra menningarheima vegna
þess að forgangsröðunin í gildismati manns
gerbreytist við það.“
Orð hans gætu í raun átt við um hvaða höf-
und og hvaða samfélag sem er, ekki síst það
Á TÍMAMÓTUM MEÐ
ERLENDA SLAGSÍÐU
Tímarit Máls og menningar á sextíu ára afmæli í ár. A
þessum óræða aldri hefur það að markmiði að kynna
íslenskar og erlendar samtímabókmenntir. ÞRESTI
HELGASYNI fannst sérstaklega áhugaverð erlend slag-
heftinu.
skáldsögunnar og lögmál hennar tekin til um-
ræðu. Fuentes stillir frásagnarlegum eigin-
leikum nítjándu aldar raunsæisins upp í and-
stöðu við skáldsögur í anda fjölröddunar eða
díalektíkur rússneska bókmenntafræðingsins
Mikhaíl Bakhtíns. Talar hann um heiður
skáldsögunnar í því samhengi: „Hið skapandi
frjálsræði Bakhtíns hentar nútímaskáldsög-
unni vel og rýmir til fyrir óuppfylltum mögu-
leikum hennar. Hér á ég við skapandi frjáls-
ræði í orðanotkun, en líka, fyrir milligöngu
tungunnar, sagnfræðilegt frjálsræði, pólitískt
og jafnvel þjóðernislega dýnamískt, ekki
hlutlaust; með rifjasteik, ekki vellingi; um-
faðmandi, ekki útilokandi. í þessu felst heið-
ur skáldsögunnar í samtímanum. Juan Goyt-
isolo holdgerir þennan heiður og skilgreinir
hann á framúrskarandi hátt.“
fámennissamfélag sem þrífst hér úti á hjara
veraldar. Goytisolo segir ennfremur: „Þeir
sem búa á Spáni og þekkja eingöngu
spænska hefð - jafnvel þótt þeir þekki hana
afar vel - fá gildisdóma, hugmyndir og
skoðanir nánast eins og í arf og hvarflar því
ekki að þeim að efast um neitt af þessu. Én
ef maður býr erlendis getur maður borið
hlutina saman og kemur þá oft í ljós að
sumt af því sem hátt er skrifað á Spáni er
ekki annað en eftirlíkingar úr menningu
annarra landa. A sama tíma má finna
verk á spænsku sem eru alveg einstök í
frumleika sínum en enginn hefur þrátt
fyrir það hinn minnsta áhuga á, jafnvel
þótt útilokað sé að fínna nokkuð sam-
bærilegt á öðru tungumáli.“
Aðspurður hvort menningarleg
stöðnun og einsleitni geti lamað
sköpunargáfu rithöfunda segir Goyt-
isolo: „Ég tortryggi mjög hinar fast-
mótuðu sjálfsmyndir sem gæða-
þjóðernishyggjur einsleitra samfé-
laga halda sífellt á lofti vegna þess
að öll þessi einsleitni og allar þess-
ar alheilögu sjálfsmyndir eru ein-
ungis mögulegar með því að beita
einstaklingana ofbeldi. Slíkt fær ekki
þrifist nema í harðræðisríkjum.“
Einnig er birt grein eftir mexíkóska skáld-
sagnahöfundinn Carlos Fuentes um Goytis-
olo en Fuentes segir hann í hópi mikilvæg-
ustu rithöfunda Spánar. Grein Fuentes er
einkar fróðleg. Víða er komið við í sögu
HÖNNUÐ hefur verið ný
forsíða á Tímarit Máls og menningar í tilefni
af sextíu ára afmælinu. Málverk á kápu nefn-
ist Læsingin (1778) og er eftir franska málar-
ann Jean-Honoré Fragonard.
Átjánda öldin og nútíminn
Og fleira er af erlendu bergi brotið í
TMM að þessu sinni og það ekki af
veira taginu. Birt er grein eftir franska
skáldsagna- og ritgerðahöfundinn Guy
Scarpetta um tengsl átjándu aldarinnar
og nútímans en greinin er fengin úr nýju
greinasafni höfundar, Pour le plaisir
(Gallimard, 1998). Greinin er bráð-
skemmtileg en í henni skoðar Scarpetta
hvernig átjánda öldin birtist í bókmenntum
og listum síðari tíma. Segir hann að það sé í
raun ekki hin „raunverulega“ átjánda öld
sem birtist í verkum síðari tíma heldur
draumur eða draumórar um
hana, „það er að segja öld
sem byggð er á raunveru-
leikanum en er samt afbök-
uð, tilbúin og endurbyggð,
[...].“ Scarpetta heldur því
fram að það sé altént svo
„að menn velja, einangra,
nema burt, endurlífga ævin-
lega tilteknar hliðar 18. ald-
arinnar, og það í ákveðnum
Juan tilgangi." Þannig nefnir
Goytisolo hann til dæmis hvernig súr-
realistarnir notuðu Sade og
svörtu skáldsöguna hans „í þeim tilgangi að
berjast gegn pósitívismanum, raunsæinu, og
gefa ímyndunaraflinu lausan tauminn, [...].“
Nú á tímum segir Scarpetta að fjöldinn allur
af listamönnum vísi til átjándu aldarinnar,
„yfirleitt til að mynda mótvægi við það and-
rúmsloft siðavöndunar og rétttrúnaðar sem
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. MARZ 1999