Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.1999, Blaðsíða 8

TRUIN, EFINN OG HIÐ FRUM-
SPEKILEGA HJÁLPARLEYSI
EFTIR JÓHANN BJÖRNSSON
Hvarvetna og án nokkurs fyrirvara getur hið fjarstæðu-
kennda í lífinu mætt manni. Aföll og persónulegir
erfiðleikar hafa alla tíð fylgt manninum og munu
svo gera áfram hvað sem líður velmegun, tækni-
þróun og vísindum.
Maðurinn verður einfaldlega alltaf maður. Hluti af kvöl mannsins hefur verið nefnd
frumspekilegt hjálparleysi. Ef til vill er það slíkt frumspekilegt hjálparleysi sem enski
málarinn Francis Bacon túlkar í málverkinu frá 1966.
I. Hvað getur efahyggjumaðurinn
gert að efa sínum?
í Önnu Kareninu, bók Leo Tolstois, segir
m.a. frá þeim Ljóvin og Kittý sem ganga í
hjónaband. Aður en að því gat orðið varð Ljó-
vin að verða sér úti um skriftavottorð. Hann
þurfti að ganga til prests, játa syndir sínar og
fá fyrirgefningu. Fyrr gat hann ekki kvænst
Kittý. En vandinn sem hér blasti við Ljóvin
var sá að hann átti ekki hægt með að ganga til
prests þar sem hann var trúlaus: „Hann gat
ekki trúað, en þó gat hann ekki sagt af full-
kominni sannfæringu að allt væri þetta blekk-
ing.“ Hvað hafa menn að gera með að ganga
til prests og játa syndir ef þeir efast í trúar-
legum efnum eins og Ljóvin eða telja sig jafn-
vel algjörlega trúlausa? Það sem teldist synd í
huga hins trúaða væri ef til vill ekkert annað
en ósköp sjálfsögð og eðlileg breytni hjá hin-
um trúlausa. Eðli málsins samkvæmt hefur
hinn trúlausi ekkert að gera með að játa eitt
né neitt fyrir kirkjunnar þjónum svo fremi
sem horft er á málið út frá sjónarhomi trúar-
sannfæringar. Hitt er svo annað mál að menn
ganga oft til kirkju og taka þátt í kirkjulegum
athöfnum þó svo að þeir teljist til trúarlegra
efahyggjumanna. Kirkjulegar hefðir eru það
sterkar og ríkjandi að það þykir ekki tiltöku-
mál að segjast vera efahyggjumaður í trúar-
legum efnum en ganga síðan til prests og láta
ferma sig, gifta, skíra böm og jarða. Það er
því ekki trúarsannfæringin sem ávallt ræður
þegar leitað er eftir þjónustu kirkjunnar
manna. Þessu fékk Ljóvin að kynnast en samt
var gerð sú krafa að hann játaðist trúnni af
heilum hug ellegar fengi hann ekki skrifta-
vottorðið sitt og gæti þar af leiðandi ekki
kvænst Kittý. Ljóvin þurfti því að gera upp á
milli tveggja afarkosta þ.e. hjónabandsins
annars vegar og efahyggjunnar hins vegar.
Hann kaus að velja hjónabandið og gekk til
prestsins sem spurði: „Hverjar eru stærstu
syndir yðar?“ Ljóvin svaraði: „Höfuðsynd mín
er efinn. Ég efast um allt, og efinn hverfur
mér aldrei úr hug... Stundum efast ég meira
að segja um tilveru guðs.“
Hvernig stendur á þessum efa Ljóvins?
Hvers vegna trúir hann ekk'i á tilvist Guðs og
hið trúarlega orð rétt eins og presturinn sem
spurði: „Hvernig getið þér efast um skapar-
ann þegar þér horfíð á allt sköpunarverkið? -
Hver ætti það að vera sem hefur skreytt
hvelfingu himinsins ljósum hennar? Hver hef-
ur hjúpað jörðina fegurð hennar? Er þetta
hugsanlegt án skapara?"
Spurningar prestsins era ekki svo einfaldar
að þær feli sjálfkrafa í sér svar sem allir geta
sæst á. Einhvem veginn varð heimurinn til
með fegurð sinni og ljósum, um það verður
ekki deilt. En hvaðan sú sköpun kemur, ef
sköpun má þá kalla verður aldrei eða a.m.k.
seint vitað með vissu. Þekkingarfræðin hefur
ekki náð að komast að hinu sanna um hið trú-
arlega orð og tilvist Guðs. En þarf ég að vita?
Þarf ég þekkingu til þess að öðlast trúarsann-
færingu? Ég þarf ekki að hafa sönnun fyrir
því að Guð hafi talað til Abrahams í eyðimörk-
inni og að Kristur hafa breytt vatni í vín til
þess að geta trúað þessum frásögnum Biblí-
unnar frekar en ég þarf sannanir til þess að
trúa ævintýralegum lífsreynslusögum vina
minna. Trúin felur ekki nauðsynlega í sér
þekkingu eða óyggjandi vitneskju um ein-
staka atburði, þó slíkt kunni vitaskuld að
styrkja menn í trúnni. Ég tek undir með D.W.
Hamlyn þar sem hann telur trú vera ákveðið
hugarástand. Að trúa, frelsast, vera fullur af
heilögum anda o.s.frv. er ákveðið hugarástand
sem menn eru í. Þetta ástand felst í því að
hafa eitthvað fyrir satt án þess að fýrir liggi
haldbær sönnun. I daglegu lífi okkar
komumst við ekki hjá því að læra og öðlast
þekkingu á ýmsu í umhverfi okkar, en hvem-
ig verðum við trúuð? Hvemig öðlumst við trú-
arsannfæringu eða m.ö.o. hvemig getum við
gengið út frá því að eitthvað sé satt án þess að
geta fært fyrir því rök önnur en þau sem telj-
ast myndu trúarleg? Ljóvin í sögu Tolstois ef-
aðist. Honum tókst ekki að upplifa þetta hug-
arástand sem trúin er.
Sjálfur hef ég engin svör um það hvernig
maður verður trúaður enda er líkt á komið
með okkur Ljóvin. Við eram haldnir þessum
„mannlega veikleika“ sem efinn er svo notuð
séu orð prestsins í sögu Tolstois. Hvað getur
þá efahyggjumaðurinn gert að efa sínum? Er
það mögulegt þrátt fyrir trúarlegar efasemdir
að ég geti risið úr rekkju að morgni og sagt
sem svo: „Nú ætla ég að tráa á Guð almáttug-
an skapara himins og jarðar." Get ég ákveðið
það með sjálfum mér að komast í það hugará-
stand sem tráin krefst? Svo einfalt er trúarlíf-
ið ekki að mínu viti. Ég get ákveðið með sjálf-
um mér að tileinka mér siði og venjur hins
kristna manns, kristilegan kærleika og sið-
gæði en hvort mér tekst að tráa er hins vegar
allt annað mál. Það skal ekki vanmetið að efa-
hyggjumaðurinn getur ekkert gert að efa sín-
um. Menn verða ekki þvingaðir til trúar og
öðlast ekki trá með viljastyrkinn einan að
vopni. Hvað getur þá efahyggjumaðurinn gert
í efa sínum og hvað ætti hann að gera?
II. Hvað getur efahyggjumaðurinn
gert í efa sínum?
Ljóvin lét tilleiðast og gekk til prestsins til
þess að játa syndir sínar þrátt fyrir vantrú.
Því fór víðsfjarri að hann hafi gengið til
prestsins af skyndilegri trúarsannfæringu.
Þar réð mestu að mega ganga að eiga Kittý,
konuna sem hann elskaði. Án skriftavottorðs
hefði slíkt verið ómögulegt eins og áður segir.
Hvað má kalla afstöðu Ljóvins? Hentistefnu,
hræsni, fals, undanlát, afleiðingu blindrar ást-
ar eða tillitssemi við Kittý? Það er ekki rangt
að kalla breytni Ljóvins hentistefnu, hræsni
eða fals þar sem hann greinilega gerir eitt-
hvað sem stríðir gegn sannfæringu sinni til
þess að mega ganga í hjónaband. Hann játast
siðum kirkjunnar í þagu annarra markmiða
heldur en markmiða tráarinnar.
Ljóvin átti ekki annan kost ef hann ætlaði að
kvænast. Hefðir og venjur kirkjunnar voru það
sterkar að sá sem ekki tileinkaði sér þær var
ekki með. Því var betra að látast, setja upp trá-
arlegan svip, þó falskur væri og játast hinu
ótrálega. Allt í þágu þess að fá að vera með.
Afstaða Ljóvins er ekkert einsdæmi þar sem
það er alþekkt að tráarlegar venjur og siðir
eru viðhafðir án tráarsannfæringar og oft
vegna annarra markmiða og veraldlegri. Ljó-
vin gekk inn á hið tráarlega svið vegna hjóna-
bandsins og sama má segja um fjölmörg ferm-
ingarböm íslensku kirkjunnar sem standa upp
með óöraggan helgisvip á vöram og segja: „Ég
trái á Guð foður almáttugan skapara himins og
jarðar...“ og bíða síðan í ofvæni eftir veislu-
höldum og dýram gjöfum. Allt er þetta í þágu
gamalla siða og af gömlum vana hjá þeim sem
haldnir era tráarlegum efa eða óvissu. Verald-
leg gæði, neyslumenning og að fylgja fjöldan-
um kann þó einnig oft að hafa sitt að segja.
Vegna sterkrar stöðu kirkjunnar í rás sög-
unnar og áhrifa á menningarlíf almennt era
kirkjulegir siðir oft viðhafðir af öðrum ástæð-
um en tráarlegum. Efahyggjumenn og trú-
leysingjar gera sér einnig alloft glaðan dag á
dögum kirkjulegra hátíða. Sumir ganga svo
langt að játast Guði í orði þar sem það á svo
vel við stemmninguna en aðrir breyta svip há-
tíðarinnar og finna jafnvel eitthvað annað til-
efni til að gera sér glaðan dag.
En hvað á efahyggjumaðurinn að gera í efa
sínum? A hann yfirhöfuð eitthvað að gera?
Skiptir það nokkru máli hvort við játumst
kristindómnum eður ei? Hvers vegna er trú-
arleiðtogum svo mikið í mun að boða fagnað-
arerindið og fjölga í söfnuðum sínum? Eru
hinir tráuðu í einhverju betri manneskjur
heldur en efahyggjumennirnir þegar kemur
að siðferðilegu innræti og hversdagslegri
breytni? Það verða ekki færðar sönnur á að
hinir kristnu séu í einhverju betri manneskj-
ur, siðvitrari og dyggðugari heldur en efa-
hyggjumenn og heiðingjar. Þó tráin boði
kristilegt siðgæði og kærleika þá er ekki þar
með sagt að bein tengsl séu á milli trúarsann-
færingar og hins góða manns á sambærilegan
hátt og það eru bein tengsl á milli sársauka og
ákveðinnar hegðunar sem í kjölfarið íylgir. Þó
ég trái sannarlega á Guð þá er ekki þar með
sagt að breytni mín sé ávallt til fyrirmyndar.
Ég get ekki séð að það skipti höfuðmáli hvort
við eram kristin eða ekki þegar meta skal
gæði daglegrar breytni. Boðun hins kristilega
fagnaðarerindis er ekki sjálfkrafa trygging
fyrir bættu siðgæði í samfélagi okkar frekar
en kennsla í siðfræði á háskólastigi gerir nem-
endur nauðsynlega siðvitra. En hvað með
okkar persónulegu líðan og huggun í harmi?
Líður þeim betur sem meðtekið hefur trúar-
sannfæringuna?
Trú og frumspekilegt hjólparleysi
Hvarvetna og án nokkurs fyrirvara getur
hið fjarstæðukennda í lífinu mætt manni.
Áföll og persónulegir erfíðleikar hafa alla tíð
fylgt manninum og munu svo gera áfram hvað
sem líður velmegun, tækniþróun og vísindum.
Maðurinn verður einfaldlega alltaf maður.
Hluti af kvöl mannsins hefur verið nefnt
framspekilegt hjálparleysi. William Desmond,
prófessor í heimspeki, lýsir frumspekilegu
hjálparleysi vel í einni af bókum sínum, en
það heltók hann skyndilega þegar hann las
frétt í dagblaði dag nokkurn. Fréttin var um
gróft og miskunnarlaust ofbeldi föður á
þriggja ára syni sínum nokkrum vikum fyrir
jól. Barninu var mjög illa misþyrmt og það
látið bíða dauðans í nokkurn tíma í lemstruð-
um líkama sínum. „Það eina sem ég gat gert
við lestur þessarar fréttar var að láta höfuð
mitt falla fram á borðið," segir Desmond um
viðbrögð sín við atburði þessum.
Fjölmörg dæmi er hægt að nefna sem kalla
fram viðbrögð sem þessi. Viðbrögð þar sem
manni fallast hendur. Hvað getur maður gert?
Maður getur leitað til fagaðila og fræðimanna
svo sem sálfræðinga og félagsfræðinga sem
leitast við að skýra og skilja ástæður þess sem
gerst hefur. Og vissulega fær maður skýringar
af einhverju tagi. Sá sem verknaðinn framdi
kann að hafa átt einstaklega erfiða æsku þar
sem harðræði var beitt, hann kann að eiga við
alvarleg geðræn vandamál að stríða o.s.frv. At-
burðurinn og hið illa sem hann sýnir okkm'
verður eflaust skiljanlegi-i eftir greiningu fag-
manna en framspekilegt hjálparleysi felst í því
að þrátt fyrir faglegar skýringar þá hjálpa þær
mér ekki til þess að líða betur og sættast við
orðinn hlut. Skýringar fagmanna verða hér í
raun óútskýranlegar og sú sátt sem reynt er að
koma á verður í raun óviðunandi. Það eina sem
sagt verður um þá atburði sem valda fram-
spekilegu hjálparleysi er: „Þetta gerist." Það
er ekki að undra að á örlagastundum sem þess-
ari komi Guð og tráin til sögunnar sem leið til
hjálpræðis. Maður er ráðþrota í harmi og hef-
ur engan til þess að leita til sem eitthvað getur
gert við þessu hjálparleysi. Hvar finnst hugg-
un í þessu lífi?
Sigmund Freud taldi að í hjálparleysi okkar
og angist upplifðum við okkur á sambærilegan
hátt og öryggislaust bam. Bamið þarfnast
vemdar og öryggis og sama á við um hina full-
orðnu. Hvar er hinn vemdandi faðir sem veitir
öryggi í hörðum og miskunnarlausum heimi?
Það er til þess að þola hjálparleysið og óörygg-
ið að mati Freuds sem ýmsar hugmyndir hafa
kviknað og þar á meðal hugmyndin um algóðan
og vemdandi Guð. Tráin felur í sér von í hörð-
um heimi, treysta verður á Guð og mátt hans.
Hann mun taka við okkur að þessu lífí loknu og
að lokum mun allt fara vel. Lömbin og ljónin
leika sér saman og feðgar fallast í faðma.
En samt skil ég þetta ekki, „efinn hverfur
mér aldrei úr hug“, eins og Ljóvin sagði. Og
hvað getur maður gert að því? Það er svo
margt skrítið í lífinu.
Höfundurinn er með MA-gróðu í heimspeki fró Kaþ-
ólska hóskólanum í Leuven í Belgíu.
Heimildir:
Leo Tolstoi: „Anna Karenina“, þriðja bindi, þýðandi
Karl ísfeld 1943 bls 5. Leo Tolstoi: „Anna Karenina“ bls.
6.
Sama rit bls. 6-7.
Sama rit bls. 7.
D.W. Hamlyn: „The theory of knowledge“, Macmillan
education 1970 bls. 82.
William Desmond: „Beyond Hegel and Dialectics“ State
university press, Albany 1992.
Sama rit bls. hér vantar bls
Sigmund Freud: „The future of illusion“, þýðandi James
Strachey. W.W. Norton & Company Inc. 1961.
Leo Tolstoi: „Anna Karenina“ bls. 7.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 13. MARZ 1999