Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.1999, Blaðsíða 7

Sýning Islenzka dansflokksins á „Flat space moving" eftir Rui Horta.
ásýnd hlutanna með menningarlegri og tilfinn-
ingalegri forsögu okkar. Með líkamstjáningu
(fyrsta „viðvörunarkerfinu" fyiár tíma sam-
skipta í orðum) getur leikhúsið verið öflugt
tæki til að tjá efa um vanabundna skynjun
okkar. I þessum heimi margvíslegs ótta erum
við öll áhorfendur og leikarar í senn - það er
enginn skilsmunur á frumlagi og andlagi, eng-
in fjarlægð milli einstaklinga. Annað hvort öðl-
umst við sáluhjálp eða við sökkvum fallega
saman.
* * *
Mynd líkamans í huga okkar er mótuð af
staðlaðri ímynd sem markaðssetning og fjöl-
miðlun hafa skapað; líkami sem er kyrrstæð-
ur, íhaldssamur og til skemmtunar; líkami
sem er „fallegur" og ungur (ef ekki, hyljið
hann þá); líkami sem er kynferðislega hlaðinn
en þó hefur munúð hans skroppið saman í ytra
form kynferðis; líkami með form sem er aðal-
atriði en starfsemi sem er bara aukaatriði.
Það er mikils vert að hugleiða hvers konar
líkama við sýnum á sviðinu. Dans snýst um
líkamann á hreyfingu; líkami sem hreyfist er
framsækinn og ókyrr; það er ekki hægt að
grípa hann og stjórna honum, og því raskar
hann ró okkar. Hann vekur spurningar og
sum samfélög sjá hann sem vandamál og hafa
ama af honum. Hin miklu vandamál samtím-
ans koma okkur úr jafnvægi og við ættum að
mæta þeim með ókóðaðri, skapandi hreyfingu.
Hvernig get ég talað um alnæmi um leið og
ég geri arabesku eða développé? Hvernig get
ég talað um samskiptaleysi, einsemd, skort á
umburðarlyndi - og boðið upp á endalausar
staðlaðar ímyndir, hefðbundnar, tæknilegar
hreyfingar, og sjónrænt skemmtilega fagur-
fræði? Ég sé ekki betur en við segjum eitt
með huga okkar en líkaminn haldi því gagn-
stæða fram. Með auðskiljanlegri hreyfingu
lýsum við kyrrstæðum líkama, það er aftur-
haldssöm sögn hversu framsækin sem við
kynnum að vilja vera. Það er erfitt verkefni að
skapa hreyfingu sem hefur lífræn tengsl við
heildarhugmyndir okkar, en er þó nægilega
óhlutbundin til að virkja hugarflug áhorfenda.
Getuleysi mitt til að fást við hið skapandi
ástand veldur mér iðulega vonbrigðum og í
daglegum störfum mínum er sem ég rekist á
mikinn „vegg“. Þá þykir mér gagnlegt að hug-
leiða að ég er ekki einn; við erum öll braut-
ryðjendur í listgrein sem, í samanburði við
aðrar greinar, er enn að stíga fyrstu skrefin
nú ríkir.“ Áhrif átjándu aldarinnar eru því
margvísleg: „I rauninni er 18. öldin miklu
meira en tiltekið tímabil í mannkynssögunni,
eða viðmið í tímanum: hún er öllu fremur
ákveðin tegund af skynjun, smekk, tilfinn-
ingu.“ Vegna þessa segir Scarpetta að hún sé
merkingarlaus nema fólk upplifi hana í nú-
tímanum: „Ekki sem draumkenndan söknuð,
eftirsjá eftir horfinni gullöld eða blekkingu
um að hægt sé að endurskapa þennan tíma;
miklu heldur sem síbreytilega fyrirmynd
dýj-mætrar tengingar milli hugsunarinnar
eins og hún gerist frjálsust (eins laus við
kennisetningar, rétttrúnað, þyngsli og kostur
er) og smekksins eins og hann gerist
frjálsastur."
I þessu nýjasta hefti TMM er einnig að
finna grein Davíðs Loga Sigurðssonar um
írska skáldjöfurinn W.B. Yeats. Davíð Logi
skoðar Yeats sem eins konar írskan Einar
Ben., að ævisaga hans sé álíka góður aldar-
spegill eins og ævi skáldjöfursins íslenska en
greinin er rituð í tilefni af mikilli Yeats-
bylgju á Irlandi en þar komu meðal annars út
þrjár ævisögur um skáldið árið 1997 og svo
fyrsta bindi svokallaðrar „opinberrar" ævi-
sögu hans. I niðurlagi greinarinnar segir
Davíð Logi að Æviferill Yeats sé sem „dag-
bók um hnignun mótmælendastéttar sem
fyrrum hafði öllu ráðið og um þá geysimiklu
togstreitu sem átti sér stað í írskri þjóðarsál
á árunum um og eftir aldamót."
Að síðustu skal bent á þýðingu smásögu
eftir bresku skáldkonuna A.S. Byatt sem
kunnust er fyrir verðlaunabókina Possession
en á síðasta ári sendi hún frá sér skáldsöguna
Elementals.
íslenskt
Framlag tímaritsins að þessu sinni til ís-
lenskrar bókmenntasögu er grein eftir Rakel
Sigurgeirsdóttur um skáldkonuna Guðfinnu
Jónsdóttur frá Hömrum og skáldskap henn-
ar. Ennfremur ritar Einar Már Jónsson
ádrepu um bókina Hetjan og höfundurinn
eftir Jón Karl Helgason. Að auki eru þrjái’
nýjar bækur ritdæmdar.
Mikið er af skáldskap í ritinu að þessu
sinni. Frumbirt eru ljóð eftir Þorstein frá
Hamri, Gerði Kristnýju, Hrafn Jökulsson,
Sigurbjörgu Þrastardóttur og Elísabetu Jök-
ulsdóttur og smásögur eftir Helga Ingólfs-
son, Elías Snæland Jónsson, Stefán Sigur-
karlsson og Agúst Borgþór Svemsson.
sem sjálfstætt menningarfyrirbæri.
Einn lífseigasti vaninn í dansheiminum er
hið hefðbundna leikhúsástand; við dönsum, þið
horfið á. Sjálfur kysi ég að áhorfendur hefðu á
tilfinningunni að þeir væru hluti af spurninga-
ferli í stað þess að sitja bara og láta skemmta
sér. Það sem ég sýni er eins og ritúal, ferli þar
sem við erum öll þátttakendur.
Hvað sem því líður hefur fagurfræði leik-
hússins skapað rými fyrir áhorfendur og rými
fyrir dansara-leikara, og nauðsynlegt er að
hafa vissa fjarlægð milli þeirra - sem ég kalla
gagmýna fjarlægð - til þess að ýta við endur-
minningum og þróa tengsl. Fjarlægðin milli
áhorfanda og sviðslistamannsins ætti að vera
sú sama og við látum almennt vera á milli okk-
ar og annarra í raunveruleikanum. I grund-
vallaratriðum fjallar nútímaleikhús um átök
og baráttu. Það getur orðið áhorfandanum til-
finningalega ofviða að upplifa slíkt án hefð-
bundinna varnarviðbragða gegn áreitinu.
Frumlag og andlag nálgast.
Verkið mitt er einungis verkið mitt á meðan
það er í huga mínum og líkama. Um leið og ég
byrja að vinna með dönsurunum, hefst blönd-
un sem er áþekk því þegar mismunandi litum
er blandað saman: annar litur kemur þá í ljós.
DANSKUR gagnrýnandi kallaði sýninguna
bæði þá bestu og þá verstu sem hann hefði séð
og sænskur blaðamaður hefur kært tvo leikara
í sýningunni fyrir kynþáttahatur. Leikritið,
sem vakið hefur svo sterkar tilfinningar, er
fjögurra stunda langt nýtt leikrit eftir sænska
leikritaskáldið Lars Norén, Sjö þrir. Leikritið
skrifaði Norén fyrir fanga í sænsku fangelsi,
eftir að þeir höfðu snúið sér til hans og beðið
hann að benda sér á leikrit, sem þeir gætu leik-
ið. Hann ákvað að skrifa það sjálfur, leikstýrði
því og úr varð þessi umdeilda sýning, sem
meira að segja hefur verið kærð.
Islenskir leikhúsgestir muna vísast eftir
krassandi hjónabandsleikritum Norén, sem
sýnd voru á Islandi á síðasta áratug. Norén hef-
ur skrifað hvert leikritið á fætur öðru um innsta
eðli mannsins, en hefur undanfarið verið að
færa sig í átt að efnum, sem fjalla um samspil
einstaklings og þjóðfélags og mótandi afl þjóð-
félagsins. Sjö þrír er af þeim toga.
Andrúmsloft haturs
og áhrif þess
Um áramótin tók Norén við sem yfirmaður
Riks Drama, sem er deild í Riksteatern, er
skipuleggur leiksýningar um alla Svíþjóð, en
deild Noréns sér um að láta skrifa leikrit. I vor
og haust verða tvö önnur ný leikrit eftir Norén
frumsýnd. Nýlega verðlaunuðu samtök
sænskra leikgagnrýnenda þá fimmtán leikara,
sem sýna annað nýtt leikrit eftir Norén, Per-
sonkrets 3:1, en nýju leikritin tvö eru unnin út
frá því.
Fyrir ári skrifuðu þrír fangar, þeir Carl,
Mats og Tony, bréf til Lars Norén og báðu
hann um aðstoð, því þeir hefðu hug á að setja
upp leikrit í fangelsinu. Spurningin var hvaða
verk hentaði best. Norén hitti þá og úr varð að
hann ákvað að skrifa handa þeim leikrit. Eftir
samtöl við þá fram á sumar tók hann sumarið í
að skrifa leikritið og í september hófust æfing-
ar undir hans stjórn. Titill leikritsins er leiddur
af gi-ein 7.3 í sænsku hegningarlögunum er
kveður á um að fanga, sem dæmdir hafa verið í
langt fangelsi, megi svipta rétti til að fara út, fá
frí og aðrar ívilnanir, sem fangar með vægari
Það er ekki eingöngu vitsmunavinna að læra
hreyfimynstur og spinna út frá því. Líkami
dansarans býr yfir endurminningu sem geym-
ir alla sögu einstaklingsins og enn fremur það
sem er ómeðvitað hjá fjöldanum. Þess vegna
koma líkami og hreyfing upp á milli hugmynda
dansskáldsins og túlkunar áhorfenda, þau
endurvinna heildarmarkmið dansskáldsins og
gera úr þeim einhverskonar sjálfstæða heild
sem hver áhorfandi skynjar á sinn sérstaka
hátt. Hver einstaklingur umbreytir og endur-
vinnur hugsanir mínar.
Munurinn á því að skynja dans og til dæmis
málverk er sá, að málverkið hangir uppi á
vegg og áhorfandinn getur gert eftirmynd
þessara víxlverkandi skynjana hvenær sem
hann ákveður að horfa á það. I dansi á þessi
víxlverkun sér einungis stað á afmörkuðu and-
artaki og lifir upp frá því eins og endurómur í
huga áhorfandans. Þess vegna er þetta ferli
stöðugt til og hin endanlega ábyrgð færist yfir
á áhorfandann. Þar með er ekki lögð kvöð á
áhorfandann því þetta gerist á sama hátt og sú
blöndun sem átti sér stað milli dansskálds og
dansara. Þessi ábyrgð hefur á endanum póli-
tískar afleiðingar vegna þess að hún er í and-
stöðu við tíma þar sem markaðsöfl eru allsráð-
Það hefur aldrei verið nein
lognmolla í kringum Lars
Norén, sem nú skrifar ekki
lengur um innstu leyndar-
mál mannlegs sambands,
heldur um samspil þjóðfé-
lags og einstaklings, segir
SIGRÚN DAVÍÐSDÓTTIR.
refsingu á bakinu geta fengið.
Fangarnir þrír sitja ailir inni fyrir hörkulega
ofbeldisglæpi. Carl hefur setið inn í fimm ár
fyrir röð af grófum ránum í upphafi þessa ára-
tugar og á enn eftir að afplána fjögur ár. Allir
stefna þeir að því að fangelsisvistin verði þeirra
síðasta. Leiklistina sáu þeir sem leið til að
hverfa frá glæpum yfir í heilbrigðara hugarfar
og þeir hafa allir stundað nám í fangelsinu. I
ljósi þess að 85 prósent þeirra sem fara í fang-
elsi í Svíþjóð enda aftur í fangelsi er ljóst að
það þarf mikið til að komast af glæpabrautinni.
Leikritið fjallar um leikskáldið John, sem
kemur í fangelsi til að vinna leikrit með þremur
föngum. Umhverfíð er skólastofa fangelsisins,
þar sem fangarnir lesa til stúdentsprófs. John
er leikinn af sænska leikaranum Reine Bryni-
olfsson, sem bráðum birtist á íslensku kvik-
myndatjaldi, því hann leikur í væntanlegri
mynd Guðnýjar Halldórsdóttur, Ungfrúin góða
og húsið.
Norén hefur sagt frá því að fangarnir eigi
sjálfir 3/4 hluta þess, sem sagt er í leikritinu,
svo sjálfur leggi hann í raun aðeins fjórðung til.
Tilgangur hans með verkinu sé annars vegar að
gefa fóngunum sýn á sjálfa sig og hjálpa þeim
til að átta sig á verknaði sínum, en hins vegar
sýna umheiminum fólk, sem sé umkringt hatri í
andi, þegar allt er falt og markmiðin réttlæta
aðferðirnar: listform sem ekki er hægt að
eigna sér er í eðli sínu í andstöðu.
* * *
I listgrein sem hefur verið svona lengi að
þróast er einnig rökrétt að hlutverk dans-
skáldsins hafi hlotið viðurkenningu jafn seint
og raun ber vitni. Jafnframt því sem nútíma-
dansskáldið hefur brotist til sjálfstæðis sem
höfundur hefur það fengið meiri athygli.
En nýr dans krefst líka nýrra túlkenda; ef
við biðjum dansarann að spinna, þróa hug-
myndir sínar og vinna mjög náið með öðrum,
verður hann aðalsöguhetjan í öllu sköpunar-
ferlinu. Það hefur verið mikil þrautaganga að
afla nútímadansaranum viðurkenningar sem
listamanni sem á skilið virðingu; hvernig er
annað hægt í samfélagi sem varðveitir jafn aft-
urhaldssama ímynd af líkamanum? Það er mun
auðveldara að viðurkenna hinn listilega sýning-
argrip með tæknilega yfirburði sem líkami
ballettdansarans er, því það sem er utan seil-
ingar okkar öðlast sérstöðu í hugum okkar sem
hlutur á leiksviði og jafnvel sem átrúnaðargoð.
Ennþá er dansmenntun sums staðar hálf-
gert eyðiland þar sem margt er ógert. Hvern-
ig eigum við að þróa sterkan, tæknilegan
grunn sem byggir ekki á stöðluðum ímyndum,
og efla jafnframt opna og skapandi hugsun?
Hvernig er það hægt á skömmum tíma, að því
gefnu að starfsævi dansarans er yfirleitt svo
skömm? Til þess að færa dansmenntun á hátt
stig þarf að virkja líkama og huga í þjálfunar-
ferlinu, gera þegar í upphafi ráð fyrir að lík-
aminn sé samþættur og starfsemi hans og
foim séu í jafnvægi og spili saman. Ennþá eig-
um við langan veg ófarinn. Heiðarleg íhugun
er afar biýn ef við eigum að geta lagað okkur
að þeim ögrandi viðfangsefnum sem við stönd-
um frammi fyrir.
Um leið og við íhugum byrjum við að breyt-
ast, þannig að e.t.v. mun draga úr margvísleg-
um ótta okkar og við hefja samskipti innbyrðis
í okkar fagi. Um leið og við látum af gömlum
vana, gerum við landamæri okkar óljósari, og
við munum skynja líkama okkar á nýjan hátt;
líkama sem vonandi verður nálægt okkur
sjálfum, og í nánu sambandi við huga okkar.
Höfundur er danshöfundur og var ó íslandi í sam-
bandi við sýningar íslenzka dansflokksins ó verkum
hans.
Þýð.: Ámi Ibsen.
fangelsi, gróðrarstíu hugmyndafræði er byggist
á hatri.
Leiklist eða áróður?
Það er í þessu hatursumhverfi, sem nýnas-
isminn stingur upp kollinum. Verjendur
Noréns segja að setningarnar, sem deilunum
valdi, séu aðeins örfáar í hinni fjögurra stunda
löngu sýningu. Þeir, sem ofbýður leikritið,
benda hins vegar á að þeir leikarar, sem séu
öfgafullir, ausi af hugmyndum sínum án þess
þeim sé mótmælt eða hugmyndunum vísað á
bug. Höfundurinn John reynist aumur málsvari
frelsis og umburðarlyndis og jafnvel látið skína
í að hann gæti sjálfur verið nasisti, ef hann
kæmi úr sama umhverfi og fangarnir. Hann
reyni að höfða til sálkönnuða eins og Freud og
Jung og goðsagnapersóna eins og Ódipusar og
Orestesar, en allt komi fyrir ekki. Leikritið endi
í hálfgerðri uppgjöf. Það hefur einnig farið fyrir
brjóstið á mörgum, kannski ekki síst fjölmiðla-
fólki, að fjölmiðlum er í verkinu óspart kennt
um allt sem aflaga fer í þjóðfélaginu. Sumum
finnst þetta kannski rétt, en mörgum finnst
myndin býsna einfolduð.
Það var Erik Sidenbladh, blaðamaður við
Svenska Dagbladet, sem var svo ofboðið á sýn-
ingunni að hann ákærði tvo leikaranna fyrir
kynþáttahatur. í Svíþjóð eru lög, er banna að
ráðist sé að þjóðarbrotum, og þau lög telur
hann brotin í sýningunni. í grein í blaðinu 23.
febrúar segir hann að vissulega einkenni það
alla list að túlka megi hana á margvíslegan
hátt. f leikhúsi geti áhorfendur brugðist við
með því að hlæja, klappa eða þegja. Leikari geti
haft þær skoðanir, sem honum sýnist, en á sviði
geti hann ekki látið sem hann hvetji til að ráðist
sé á þjóðarbrot án þess því sé svarað. Akæiuna
leggur hann fram til að láta reyna á hvort við-
komandi lög geti stöðvað þennan áróður á svið-
inu. Hann velm- að ákæra leikarana, en segir
vissulega álitamál hver ábyrgð höfundar/leik-
stjóra sé.
Málinu hefur nú verið vísað frá, en deilan um
verk Noréns á eflaust eftir að geisa enn um
hríð og stinga sér upp víðar, eftir því sem leik-
ritið verður fært upp á nýjum stöðum.
NÝTT LEIKRIT NORÉNS
VELDUR HÁVÆRUM DEILUM
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. MARZ 1999 7