Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 3

LESIiÖK MOIÍGUNBLAÐSINS - MENNING USTIR
37. TÖLUBIAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Svo nefnir Iialldór Þorsteinsson endurminn-
ingar frá námsárum í París á árunum eftir
stríðið, þegar listamenn töldu nauðsynlegan
þátt í menntun sinni að dvelja þar um skeið.
Á þessum tíma var þar álitlegur hópur
ungra myndlistarmanna en Halldór segir
líka frá Parísarför Þórbergs Þórðarsonar
og Margrétar konu hans og kostulegu kaffi-
boði á veitingastaðnum Coupole, þar sem
Halldór Kiljan Laxness og Auður kona hans
buðu íslenskum námsmönnum til veislu.
Péter Nádas
ungverska rithöfundin-
um hefur stundum verið
líkt við Proust, Mann og
Musil. Gagnrýnendur
lofa hann og hann hefur
slegið í gegn í Banda-
ríkjunum. Talið er lík-
legt, að hann verði út-
nefndur til Nóbelsverð-
launa í bókmenntum,
skrifar Tone Myklebost.
„Leikstjóri djöfulsins"
Leni Riefensthal var
fyrst dansari, síðan leik-
kona, en sneri sér loks
að kvikmyndagerð og
braut þar allar reglur.
Hún hafði samt mikið til
brunns að bera og
skipti sköpum fyrir
hana að Hitler hreifst af
myndum hennar. Hún
gerði öflugustu áróð-
ursmynd þess tíma, Sig-
ur viljans, árið 1935,
þar sem sögusviðið er
flokksþing nasista í Nurnberg. Enginn kvik-
myndamaður í sögunni hefur fengið önnur
eins mannaforráð, segir Jónas Knútsson í
þessari síðustu grein sinni um sögu þýskra
kvikmynda.
Katla og Kötlugos
Nú er Katla í gjörgæslu vísindamanna og
búist við gosi einhverntíma áður en langt
líður. Ari Trausti Guðmundsson riljar upp
gossögu Kötlu, en gos þar hafa haft í för
með sér miklar hafmfarir, bæði öskufall og
ofsaflóð.
FORSÍÐUMYNDIN
Á forsíðunni er hluti málverksins Átök efnis og anda - Nótt í Hvalfjarðargöngum eftir
Benedikt Gunnarsson, en í Lesbók er samtal við listamanninn í tilefni sýningar á verkum
hans, sem verður opnuð í Gerðarsafni í dag.
ÞORSTEINN ERLINGSSON
FOSSANIÐUR
Þá væri, Sjáland, sælla hér
sumaiið þitt og blómin,
ef þú gætir gefið mér
gamla fossaróminn.
Hefði allur auður þinn
eitthvað slíkt að bjóða,
léti ég fyrir lækinn minn
leikhússaunginn góða.
Þó að vanti þennan nið,
þér fínnst ekki saka;
aungvir hérna, utan við,
eftirþessu taka.
Heima blítt við blómin sín
brekkurnar allar súngu,
þvífínnst okkur eingin þín
eins og vanti túngu.
Okkai- sælu sumartíð
sama létta braginn
súngu þeir upp’ um alla hlíð
endilánga n daginn.
Þó þeir ættu einga sál
eða skiptu hljómi,
súngu þeii• heilagt hjartansmál
hver með sínum rómi.
Hárra fjalla frægðaróð
fossarnir mínir súngu;
það hefur einginn þeirra ljóð
þýtt á danska túngu.
Þorsteinn Erlingsson, 1858-1914, var frá Hlíðarendakoti í Fljótshlíð og þjóSkunnur sem
rómantískt skáld, sem síðar gerðist jafnaðarmaður og orti í anda raunsæis þar sem deilt
er á ójöfnuð og auðvald. Ekki mátti hann heldur til þess hugsa að fossum væri fórnað
fyrir orku. Kvæði hans voru mörg sungin og enn er börnum kennt að fara með og
syngja Fyrr var oft í koti kúlí... Kvæðasafn Þorsteins, Þyrnar, kom fyrst út 1897. Honum
hefurverið reistur minnisvarði í fallegum garði í Hlíðarendakoti.
LOFTSLAGS-
BREYTINGAR
OG GRÓÐUR
RABB
ARIÐ 1988 voru gefnar út í
tveimur bindum niður-
stöður af viðamikilli at-
hugun á áhrifum loftslags
á landbúnað. Það var
stofnun á vegum Samein-
uðu þjóðanna til rann-
sókna á nytjastarfsemi
(International Institute for Applied Systems
Analysis) sem hóf þetta verk árið 1982 undir
forustu Martins L. Parrys. Vissulega er
nokkuð um liðið frá þessari rannsókn, en
samt tel ég ástæðu til að rifja hana upp því
að frá henni var lítið sagt á sínum tíma og
mér sýnist hún hafa staðist allvel tímans
tönn. Hitabreytingar sem síðan hafa orðið á
jörðinni sýnast í góðu samræmi við tölvu-
spárnar sem þá var byggt á en samkvæmt
þeim á að hlýna mest á heimskautasvæðum.
Alls tóku meira en 70 rannsóknamenn þátt
í þessu verkefni, þar af sex frá Islandi. Ritin
bera yfirskriftina The Impact of Climatic
Variations on Agriculture og voru gefin út af
Kluwer Academic Publishers, en ritstjórar
voru Martin L. Parry, T. R. Carter og N. T.
Konijn.
Rannsókninni var skipt í tvennt. Fyrra
bindið fjallaði um áhrif íoftslagsbreytinga í
kaldtempruðum og köldum löndum, en hið
síðara um loftslagsáhrif á hálfþurrum land-
svæðum. þessi skipting var ekki gerð að
ófyrirsynju, því að mikill eðlismunur áhrif-
anna reyndist vera á þessum tveimur beltum
jarðar. I kaldari löndum voru það langvinnar
hitabreytingar sem skiptu langmestu máli.
En það kom líka í ljós að í þessum löndum
með svalt loftslag var tækni í landbúnaði
miklu meiri og henni mátti beita til að bregð-
ast við þessum loftslagsbreytingum að ýmsu
leyti. A þurru og heitu svæðunum voru hins
vegar skammvinnar breytingar úrkomu
mjög afdrifaríkar þar sem þurrkar einstakra
ára geta bókstaflega eyðilagt alla uppskeru,
og fyrir kemur uppskerubrestur fleiri en eitt
ár í röð, en breytingar úrkomu eru miklu
óreglulegri en hitans. Þar eru því vandamál-
in önnur, og í flestum þessum þurru löndum
er líka fátæktin meiri og fátt til bjargar þeg-
ar illa árar. Allir sem fylgjast með almennum
fréttum þekkja um þetta hörmuleg dæmi,
einkanlega frá Afríku.
Eins og lesandann grunar er athyglinni
beint að þessum tveimur veðurbeltum jarðar
vegna þess að þar eru afleiðingar hitabreyt-
inga og úrkomubrigða meiri en annars staðar.
Þær verða þar skýrari og skiljanlegri en ella.
Eitt af því sem vakti fyrir mönnum var að
meta hvað svonefnd gróðurhúsaáhrif yrðu
mikil á landbúnaðinn. Sérfræðingar í tölvu-
reiknuðum loftslagsspám gerðu áætlun um
hversu mikið mundi hlýna á jörðinni ef gróð-
urhúsalofttegundir tvöfölduðust frá því sem
þá var, en margir telja að það geti orðið á
næstu öld. En nú er rétt að snúa sér að því
hvað við íslendingarnir höfðum til málanna
að leggja í þessari rannsókn. I yfirliti sem ég
gerði um loftslag á Islandi var greint frá
miklum þrengingum sem þjóðin hefur gengið
í gegnum á liðnum öldum, að öllum líkindum
vegna loftslagsbreytinga sem lýst var eftir
föngum, ekki síst hafísnum og tengslum hans
við lofthitann. Landslaginu og nútímabúskap
var lýst og gerð grein fyrir hvaða breytinga
væri að vænta á hita og úrkomu ef tölvu-
reiknaðar loftslagsspár rættust á næstu öld.
Hitinn átti að hækka um ein fjögur stig á Is-
landi ef gróðurhúsalofttegundir tvöfölduðust
og úi-koman átti að aukast talsvert í öllum
mánuðum ársins. Það landsvæði sem trjá-
gróður gæti þrifist á samkvæmt sérstakri
loftslagsskilgreiningu Köppens ætti þá að
fjórfaldast. Sú aðlögun mundi þó taka marg-
falt lengri tíma en hitabreytingin sjálf.
Hólmgeir Björnsson og Áslaug Helgadótt-
ir gerðu grein fyi'ir áhrifum hitans á gras-
vöxt samkvæmt mælingum á tilraunastöðv-
um. Hlýnun um eina gráðu taldist hafa aukið
vöxtinn um 6-7 hestburði á hektai-a, einkum
vegna vetrarhlýinda. Þau gerðu síðan grein
fyrir því hvernig kólnun mundi auka kostnað
við mjólkurframleiðslu en hlýnun mundi gera
hana ódýrari.
Ólafur R. Dýrmundsson og Jón Viðar Jón-
mundsson rannsökuðu áhrif loftslagsbreyt-
inga á fallþunga lamba og töldu að hlýnun
um eina gráðu yki hann um hálft til eitt kíló-
gramm, og vegna meiri grasvaxtar mundi
landið þá bera 10-20% meiri fjárstofn en ella,
með öllum fyrirvörum.
I annarri grein sem ég skrifaði í þetta rit
fjallaði ég um áhrif hitabreytinga á grasvöxt
á öllu landinu samkvæmt búnaðarskýrslum
og veðurathugunum og taldi að hlýnun um
eina gráðu yki sprettuna um ein 15%, eða svo
sem 7 hestburði á hektara árin 1951-1980.
Vegna tvöföldunar gróðurhúsalofttegunda
ætti sprettan þá að aukast um ein 65%. Mér
taldist svo til að vetrarhitinn hefði svo rík
áhrif, meðal annars vegna kalskemmda, að
strax að vorinu væri hægt að bregðast við
óvenjulegu hitafari og ná meðalheyfeng með
því að nota meiri eða minni tilbúinn áburð en
venjulega, ef hann væri sparaður í meðalári
með því að hafa túnin stór. Eg þekki reyndar
bændur sem segjast hafa fylgt þessu ráði
með góðum árangri. Þá taldist mér að vetr-
arfóður búpenings mundi minnka mikið
vegna mildari vetra og lengra beitartímabils
svo að munaði um 15% fyrir hverja gráðu.
Afleiðingin af meiri grasvexti og minna vetr-
arfóðri væri að sama túnstærð og áður
mundi bera 30% stærra bú fyrir hverja
gráðu sem hlýnaði. En ef gróðurhúsaloftteg-
undir tvöfölduðust ættu kýr að þurfa 15%
minna vetrarfóður, en sauðfé og hross helm-
ingi minna en nú. Hver hektari beitilands
mundi þá bera 67% fleira sauðfé en áður, auk
þess sem beitilandið ætti að geta stækkað
mikið vegna loftslagsbreytingarinnar. í stað
þess að bygg nær nú ekki þroska á nema til-
tölulega fáum stöðum á landinu ætti það að
geta þroskast á öllum byggðum bólum. Birki
þrífst nú sennilega í þriðjungi byggðanna, en
gæti vaxið alls staðar eftir tvöföldun gróður-
húsalofttegunda. Þá athugaði ég hvernig
mætti bregðast við kaldara loftslagi með
breytilegum áburði, votheysverkun og nægi-
legu ræktuðu beitilandi, en þess yi'ði að gæta
að loftslagið mundi enn verða breytilegt þó
að það hlýnaði til lengdar.
Bjarni Guðmundsson skrifaði svo yfirlits-
grein þar sem hann lagði áherslu á að land-
búnaðurinn þyrfti að vera sjálfbær að sem
mestu leyti, bæði með því að eiga nógar fóð-
urbirgðir og jafna og bæta árlegan heyfeng
með ýmsum ráðum. Einnig ræddi hann
hvernig bændur gætu nýtt sér hlýrra loftslag
með því að taka nýjar tegundir til ræktunar,
með gætni þó. Hann taldi líka að mikil þörf
væri á að halda áfram rannsóknum á áhrifum
loftslags á landbúnaðinn, meðal annars með
því að draga lærdóma af kuldaskeiðinu á ár-
unum 1965-1970.
Síðan þetta gerðist hefur það komið fram í
rannsókn Jóns Jónssonar fiskifræðings og
samanburði við áætlun um lofthita fyrr á tím-
um, að sjávarafli hér við land hefur síðustu
aldir farið mikið eftir hitanum, breytist jafn-
vel um ein 30-40% fyrh’ hverja hitagráðu, líkt
og afurðh- búpenings. Margt bendir til að
hlýnun loftslags, einkum sjávar norðui- und-
an, sé nú að auka verulega aflabrögð á miðun-
um kringum landið. Eins og grasið er for-
senda kvikfjárræktarinnai- eru plönturnar í
sjónum, aragrúi þörunganna, frumfóður
dýi’alífs í hafinu. Það ætti því ekki að koma á
óvart að hitinn orki á þennan sjávargróður og
þar með fiskaflann með svipuðum hætti og á
grösin og afkomu bændanna á þurru landi.
PÁLL BERGÞÓRSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999 3