Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 4

/
Ifyrri grein minni um gömlu Parísarárin
var þess meðal annars getið að nokkur
hluti af íslensku náms- og listamönnun-
um hefði búið í grennd við Breteuiel-
torgið og var það eflaust mest fyrir til-
stilli leikarans Ducrocq, sem hafði einu
sinni verið franskur sendikennari við
Háskóla íslands og átti einmitt sjálfur
heima í þessu hverfi. Skömmu eftir að kynni
tókust með okkur komumst við að því að við
áttum sameiginlegt eitt mál, sem við höfðum
báðir brennandi áhuga á, þar sem var leiklist-
in. Honum voru stundum falin misstór hlut-
verk í sýningum í Vieux Colombier-leikhúsinu,
auk þess lék hann í kvikmyndinni: Dieu créa la
femme (Guð skapaði konuna) með Brigitte
Bardot, þar sem fór að vísu nokkuð minna fyr-
ir honum en leikkonunni lostfögru. Eg undir-
ritaður hafði aftur á móti verið við leiklistar-
nám í Pasadena Playhousee, en það er önnur
saga, sem ekki verður rakin hér.
Eg man ekki gjörla hvernig það atvikaðist,
en Ducrocq hafði einhvern veginn fengið þá
flugu í höfuðið að forvitnilegt gæti verið að
gera kvikmynd með frönskum leikurum heima
á Islandi. Islensk náttúra eða landslag væri í
raun og sanni gjörsamlega óplægður akur,
ónumið land fyrir kvikmyndagerðarmenn. Fá-
gætur fjársjóður sem vert væri að kynna fyrir
umheiminum. Efni myndarinnar skyldi skil-
yrðislaust sótt í íslenskar bókmenntir, helst
góðan sjónleik, annað þótti Ducrocq ekki
koma til greina, enda sjálfur leikhúsmenntað-
ur. Ég benti honum á Fjalla-Eyvind eftir Jó-
hann Sigurjónsson sem hugsanlegt viðfangs-
efni og eftir að ég hafði rakið íyrir honum efn-
isþráðinn í stórum dráttum og jafnframt skýrt
honum frá því að leikritið væri að vissu marki
byggt á sannsögulegum atburðum og örlögum
ógæfufólks á átjánduöld, þá féll þetta í svo
góðan jarðveg hjá Ducrocq að mér var brátt
falið það vandasama verk að þýða Fjalla-Ey-
vind á frönsku. Síðan sat ég með sveittan
skallann yfir þessari þýðingarþraut ýmist með
Ducrocq eða starfsfélaga hans mér við hlið.
Þótt þeir skildu ekki stakt orð í móðurmáli
mínu, lásu þeir þýðinguna yfir til að fjarlægja
þjalarför, fága stílinn og ljá honum þannig
EFTIR HALLDÓR ÞORSTEINSSON
Greinarhöfundurinn var í
París um og eftir miðja öldina
1 þegar hópur íslenskra mynd-
listarmanna var | þar við
nám, en auk þeirra komu í
heimsókn Þórbergur Þórðar-
son og Margrét kona hans
og sagt er frá kaffiboði
Halldórs Laxness og Auðar
konu hans á Coupole.
eins franskt yfirbragð og nokkur kostur var.
Við þá félaga stend ég í ævarandi þakkarskuld
fyrir stuðninginn og ekki orð meira um það
nema þá raunalegu staðreynd að ég hef ekki
minnstu hugmynd um hvar þessi gamla þýð-
ing mín er nú niðurkomin.
Ducrocq og félagar hans fóru brátt á stúfana
að leita að fjárfestum bæði í heimalandi sínu
svo og hérlendis og gekk það satt best að segja
eins og í lygasögu. Aðalstuðningsmaður þessa
djarfa fýrirtækis heima á Islandi var Pétur
Gunnarsson, sálugi, stórkaupmaður og Frakk-
landsvinur. Guðlaugur Rósinkrans, þjóleikhús-
stjóri, var líka með í spilinu, ef mér bregst ekki
minni og í beinu framhaldi af þessu var kvik-
myndafélagið Saga Film stofnað að ég best
veit.
Sumarið 1950 kom Ducrocq ásamt leikstjóra
og kvikmyndatökumanni til Islands í því skyni
að kynna sér aðstæður og gera ítarlega vett-
vangskönnun, þar sem þeir höfðu haft óljósar
spumir af dvalarstað Fjalla-Eyvindar og
Höllu í Herðubreiðarlindum. Lagt var upp í
leiðangur þangað frá Mývatni með staðkunn-
ugum leiðsögumanni í jeppa ásamt Frökkun-
um þremur og undirrituðum. Ekkert var yfír
veðrinu að kvarta, sói, hiti og blíða alla leiðina.
Þar sem það var með öllu útilokað að komast
alveg að dvalarstað Fjalla-Eyvindar í jeppan-
um, áttum við ekki annars úrkosti en að fara
fótgangandi síðasta spölinn og tók það hvorki
meira né minna en um það bil fjóra tíma fram
og til baka. Þegar Frakkarnir sáu loks gjót-
una, sem Eyvindur hafði hafst við í sögðu þeir
ekki neitt, en ég þóttist geta lesið vonbrigði úr
svip þeirra. Hugsanlega gat það verið mistúlk-
un af minni hálfu og þó. Hitt þori ég hins veg-
ar að fullyrða að þeir voru allir þrír
bergnumdir af þeirri náttúrufegurð, sem þeim
fannst hvarvetna blasa við sjónum sínum á
þessum norðlægu slóðum.
Meira en hálfu ári fyrir heimsókn Frakk-
anna til Islands var þegar búið að velja leikara
í aðalhlutverkin í væntanlegri kvikmynd, en
það voru þau Roger Pigaut og Maria Casarés.
Aður en gerð verður grein fyrir leikferli henn-
ar, má ef til vill geta þess hér að við þremenn-
ingarnir, þ.e.a.s. Ducrocq, leikstjórinn og ég
sóttum hana einu sinni heim í íbúð hennar við
Vaugirard-götu. Eftir að við höfðum hringt
dyrabjöllunni og opnað hafði verið fyrir okkur,
var okkur ekki vísað til stofu, eins og við
bjuggumst við heldur til svefnherbergis
leikkonunnar. Auk hennar var líka fyrir Roger
Pigaut. Við vorum varla sestir fyrr en okkur
var boðið upp á koníak. Þótt ég væri veraldar-
vanur, þótti mér full snemmt að fara að skála í
þeim eðaldrykk kl. 11 f.h. og þakkaði gott boð,
sem félagar mínir þáðu það aftur á móti.
Á þessum fundi okkar voru allir fullir eftir-
væntingar og tilhlökkunar að takast á við
verkefni, sem virtist heillandi og krefjandi í
senn. En tæpu ári síðar vöknuðum við upp við
vondan draum, þegar frönsku fjárfestarnir
kipptu að sér hendinni öllum að óvörum. Ég er
ekki frá því að íslensku fjárfestarnir og þó
einkum Pétur Gunnarsson hafí orðið fyrir þó
nokkrum skakkaföllum við þetta. Þeir höfðu
m.a. kostað för Frakkanna til Islands svo og
uppihald og ferðalög hérlendis. Hér mætti líka
skjóta því inn að mér var aldrei greiddur
hvorki grænn túskildingur né svört „sentima"
fyrir þýðinguna, en það er annað mál, sem
ekki verður frekar rætt hér.
Forvitnilegt hefði verið að sjá Maríu Casa-
rés glíma við hlutverk Höllu í kvikmynd. Þessi
spænskættaða leikkona lét enga næma sál
ósnortna, slíkur var hennar innri eldur og út-
geislun. Hún var óskeikul að heita, enda var
henni einkar lagið að tjá bæði hug og tilfinn-
ingar þeirra leikpersóna, er henni var falið að
túlka hverju sinni og það með hárréttum og
hnitmiðuðum radd- og svipbrigðum. Það má
með sanni segja að bæði of og van hafi verið
henni fjarri skapi. Hún gerði garðinn frægan
jafnt á fjölunum sem frammi fyrir kvikmynda-
vélinni. Frammistaða hennar í sjónleikjum
eins og Hinum réttlátu eftir Camus, Djöflinum
og drottni eftir Sartre og Sex persónum í leit
að höfundi eftir Pirandello þótti með miklum
ágætum. Engu síðri var hún í kvikmyndum
eins og t.d. La Chartreuse de Panne (Karþús-
anunnan í Parma), byggð á önduvegissögu
Stendhals og í snilldarverki Marcels Carnés,
Les Enfants Du Parradis eða Leikhúsgestun-
um á efstu svölum.
Sá sem þessar línur ritar, varð einu sinni
þeirra ánægju aðnjótandi að sjá þennan fjöl-
hæfa listamann leika Hamlet Danapris í Le
Théatre Marigny við Champs Elysés, leikhúsi
í eigu hans og eiginkonunnar, Madeleine
Renaud, sem var fullkominn jafnoki manns
síns í leiklistinni. Túlkun Barraults á titilhlut-
verkinu var í senn frumleg og rammfrönsk
með tilheyrandi skaphita og ólgu, en enda þótt
tök hans á viðfangsefninu hefðu kannski þótt
framandi í Englandi, var hann samt alltaf trúr
jafnt anda verksins sem texta höfundar. Önn-
ur vinnubrögð voru viðhöfð eða réttara sagt
annað viðhorf haft til „handrits" Shakespeares
af sama sjónleik, þegar hann var settur á svið í
Þjóðleikhúsi íslendinga hérna um árið. Guð
má vita hvernig leikstjórinn og hjálparhella
hans, leikfræðingurinn, fóru að því að verða
sér út um þetta kolfágæta „handrit". Þeir fé-
lagar sátu með sveittan skallann og hófust
handa við að stytta, strika út og sníða af helstu
agnúana. Þeir renndu ekki blint í sjóinn með
eitt einasta atriði, en það er meira en sagt
verður um enska leikskáldið, Shakespeare.
Þeim rann sérstaklega til rifja hversu glám-
skyggn hann var á eðli vináttunnar. Hann vissi
greinilega ekki að vináttan er blind rétt eins
og ástin. Þær eru í vissum skilningi tvíbura-
systur. Listræn nauðsyn krafðist þess því skil-
yrðislaust að Hóratió, besti vinur Hamlets,
væri blindur, já, raunverulega blindur, en ekki
aðeins í sálu sinni. Allir heilvita menn hljóta að
sjá þetta og skilja. Vonandi felur þjóðleikhús-
stjóri Baltasar Kormáki og leikfræðingunum,
þessum stórhuga og stórtæku umbótamönn-
um, fleiri sjónleiki Shakespeares til lagfæring-
ar. Framtak sem yrði áreiðanlega metið að
verðleikum meðal allra helstu menningarþjóða
í heiminum.
Með magister Birni á Bar Norland
Þar sem leiklist er meira bundin stund og
stað en aðrar listgreinar vilja nöfn þeirra leik-
ara, sem hafa haft fjalir undir fótum allan sinn
starfsaldur, gleymast furðu fljótt. Öðrum lista-
mönnum eins og t.d. skáldum, rithöfundum og
listmálurum reynist því ólíkt hægara að
höndla ódauðleikann en þessum listamönnum
augnabliksins. Ég undirritaður verð forsjón-
inni eilíflega þakklátur að hafa fengið tækifæri
til að njóta listsköpunar þeirra í París á eftir-
stríðsárunum, leikara á borð við Louis Jouvet,
Madeleine Renaud, Gérard Philip auk þeirra
sem þegar hafa verið tilgreindir. Mér er mjög
til efs að yngri kynslóðin kunni nokkur deili á
þessu látna listafólki. Öðru máli, já, allt öðru
máli gegnir um rithöfunda og heimspekinga
eins og Jean-Paul Sartre og Simone de
Beauvoir. Þar sem ritverk þeirrar síðarnefndu
voru nýlega til umfjöllunar á málþingi
menntakvenna hér í höfuðborginni má skjóta
því hér inn í, þótt það komi ekki kvennafræð-
um beinlínis við, að Högna Sigurðardóttir,
arkitekt, var um árabil andbýlingur Simone de
Beauvoir á sama gangi á fyrstu hæð í Rue
Schoelcher í 14. hverfinu í París. Sýnir þetta
ekki og sannar að heimurinn er miklu minni
en við höldum. Eftir þennan útúrdúr er ef til
vill ekki úr vegi að geta þess, að ég komst í
kynni við þetta víðfræga fólk á námsárum
mínum í París. Það vildi þannig til að vinur
minn, magister Björn Bjarnason frá Steinnesi,
hafði fyrir tilviljun haft spurnir af dönskum
vínbar, sem hét Bar Norland og varð hann
fyrr en varði mjög vinsæll meðal landanna á
Montparnasse. Kvöld nokkurt þar sem við
magisterinn sátum saman við barinn, spurði
ég hvort hann hefði nokkuð tekið eftir skötu-
hjúunum sitjandi inni í básnum næst snyrting-
unni og þar eð hann hafði ekki veitt þeim
neina sérstaka athygli, fræddi ég hann á því
að þarna sætu heimspekingarnir umtöluðu,
Sartre og de Beauvoir, og væru eflaust að
brjóta hin merkustu mál til mergjar. Þótt
hann vildi ekki trúa mér í fyrstu, sannfærðist
hann samt von bráðar.
Þar sem við höfðum það báðir á tilfinning-
unni, að þau hefðu valið þennan líttþekkta stað
til að fá frið fyrir forvitnu fólki og ágengum
aðdáendum, rak okkur í rauninni í rogastans
þegar Sartre ávarpaði okkur á leiðinni út.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999