Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 5

Honum lék nefnilega forvitni á því að fá að
vita hvað mál við værum að tala. I’annig byrj-
aði það allt saman. Upp frá þessu áttum við þó
nokkrum sinnum tal saman um ýmis óskyld
efni þarna á Bar Norland. Meðal annars var
ánægjulegt að heyra að þau voru bæði kunnug
fornbókmenntum okkar og vissu deili á Hall-
dóri Kiljan Laxness. Fundum okkar Sartre
bai- síðast saman á flugvellinum á Melgerðis-
melum fram í Eyjafírði, sem ég hafði reyndar
tekið þátt í að byggja á stríðsárunum. Sartre
hafði verið boðið til Islands í tilefni af sýningu
Þjóðleikhússins á Flekkuðum löndum (Les
mains sales) eða Skítverkinu, titli sem mér
hefði þótt betur hæfa efni og anda verksins, en
það er önnur saga. Þótt alltof djúpt í árinni
væri tekið að segja að þetta hafi verið fagnað-
arfundur gamalla vina, kannaðist samt franski
heimspekingurinn við íslenska námsmanninn,
sem hann hafði kynnst af tilviljun á danskri öl-
ki'á í París endur fyrir löngu.
Frægir listamenn eru eins misjafnir og þeir
eiu margir. Sumir eru viðkunnanlegir, aðrir
fráhrindandi. Einhverju sinni vorum við Agn-
ar Þórðarson, leikskáld og skáldsagnahöfund-
ur, á gangi í Faubourg St.-Honoré í París í
kringum 1960 að mig minnir, þegar við mætt-
um engri annarri en þokkagyðjunni, Brigitte
Bardot. Osjálfrátt beindum við sjónum okkar
að henni, enda ekki á hverjum degi sem svona
kona verður á vegi manns. Henni hefur eflaust
þótt við stara á sig eins og naut á nývirki og
brást hin versta við og hvessti á okkur augun.
Ut úr svip hennar skein mikilmennska og
mannfyrirlitning. Síðan höfum við ekki séð
hana á förnum vegi og í sannleika sagt erum
við ekki sérlega sólgnir í neina endurfundi við
þessa þóttafullu fegurðardrottningu.
Sartre á Melgerðismelum
Tilviljunin réð því að ég rakst á Sartre á
flugvellinum á Melgerðismelum í Eyjafirði
hérna um árið og varla verður annað sagt en
að hún ráði oft á tíðum furðulegustu hlutum.
Árið 1954 var ég staddur í stórversluninni
Samaritain með þrjátíu manna hópi íslenskra
ferðamanna á vegum ferðaskrifstofunnar Or-
lofs, er hafði þá nýlega verið stofnuð af As-
mundi Magnússyni. Þarna vai' margskonar
varningur, sem gekk greinilega mjög í augun
á íslenska ferðafólkinu. Þar sem það var í óða
önn að tæma pyngjurnar sínar og peninga-
veski kom að máli við mig kona nokkur, sem
reyndist vera deildarstjóri og vildi fá að vita
hvort ég væri fyrirliði þessara kaupglöðu við-
skiptavina. Eg jánkaði því. Kom þá í ljós að
henni var miklu meiri forvitni á að vita allt
annað og skýrir eftirfarandi spurning hennar
það fullkomlega, en hún hljóðaði svona á
frönsku: „Est-ce que vous connaissez par
hasard Monsieur Bæi en Islande?" eða á ís-
lensku :“Þekkið þér kannski Monsieur Bæi á
íslandi?" (Gælunafn mannsins birtist hér í ör-
lítið breyttri mynd af tillitssemi vð viðkom-
andi.) Og viti menn, ég þekkti þennan náunga,
Monsieur Bæi, heima á Islandi. Hann átti í
æsku heima á Akureyri og sem ég stóð þarna
frammi fyrir þessari frönsku konu gat ég ekki
með nokkru móti komið fyrir mig hinu raun-
verulega nafni hans. Svo bað hún mig um að
gera sér þann greiða að færa Monsieur Bæi
bréf, sem hún trúði mér fyrir að væri rukkun-
arbréf og varð ég vitanlega við bón hennar.
Veslings konan vissi ekki meira um þennan
furðufugl en að hann hét Monsieur Bæi og bjó
á Islandi.
Margar undarlegar tilviljanir hafa hent mig
á lífsleiðinni, en ég hygg að þessi kóróni þær
allar saman. Aður en heim var komið rifjaðist
upp fyrir mér hið rétta nafn mannsins, svo ég
átti ekki í neinum vandræðum með að koma
bréfinu í hendur rétts aðila.
I ágúst árið 1947 var efnt til alþjóðlegs
skátamóts í Frakklandi, svonefndrar , jambor-
ee“-samkomu eða heimsþings. Það sóttu skát-
ar hvaðanæva úr heiminum, meira að segja úr
fjarlægustu hornum hans og auðvitað létu ís-
lenskir skátar sig ekki vanta í þennan fjölþjóð-
lega fagnað. Mótstaðurinn hét Moisson, smá-
bær ekki ýkjalangt frá París. Um svipað leyti
voru staddir nokkrir góðir gestir frá Islandi í
París, sem nú verða nafngreindir: Þórbergur
Þórðarson, rithöfundur, og konan hans Mar-
grét, Guðbrandur Jónsson, prófessor, og þý-
skættaða konan hans, Davíð Olafsson, fiski-
málastjóri, síðar seðlabankastjóri, og konan
hans og Gunnar Norland, menntaskólakenn-
ari. Eg man ekki lengur glöggt hver stakk upp
á því við þetta fólk að gaman gæti verið að
heilsa upp á íslensku skátana í Moisson, en ég
er ekki frá því að það hafi verið Kristján Al-
bertsson, sendiráðsfulltrúi. Þótt hann væri
óumdeildur fyrirliði hópsins, vai' ég honum
engu að síður til halds og trausts, sem var
reyndar hreinn óþarfi. Ferðin gekk tíðinda-
laust að heita, nema eftir að skipt var um lest
og við flutt síðasta spölinn í hálfgerðri stór-
gripalest, sem var fjarri því að vera boðleg
virðulegum sendiráðsfulltrúa og hans fríða
föruneyti. Menn létu það þó ekki á sig fá og
skemmtu sér hið besta þrátt fyrir þennan lítil-
fjörlega farkost. Þegar á áfangastað var komið
hittum við öll einhvern skáta sem við könnuð-
umst við eða vissum deili á ættfólki hans. Eg
rakst t.d. á gamlan bernskuvin og leikbróður
frá Akureyi'i, Kristján Hallgrímsson, ljós-
myndara, og nýlega komst ég að því að þarna
meðal íslensku skátanna hefði verið enginn
annar en Páll Gíslason, skátahöfðingi, læknir
og formaður Eldri borgara, sem nú hefur látið
af störfum.
Þórbergur og Margrét
i heimsborginni
Á meðan Þórbergur Þórðarson og Margrét
höfðu viðdvöl í heimsborginni París voi'um við
Hörður Ágústsson þeim hjónum stundum inn-
an handar, leiðbeindum þeim eftir bestu getu,
sýndum þeim sögufræga staði og ýmiskonar
söfn eins og t.d. Louvre-safnið, sem hefur svo
margar og fágætar gersemar að geyma. Þarna
var Hörður, vinur minn, á heimavelli, enda
allra manna fróðastur í listsögu og satt best að
segja var hann í essinu sínu allan tímann sem
við vorum þarna með þeim hjónum. í einum
sal nam hann staðar fyrir framan stærðarmál-
verk (6x4 m á að giska) eftir flæmska meistar-
ann Rubens og byrjaði að flytja langt og fróð-
legt erindi um æviferil hans og listsköpun og
átti í rauninni ekki nógu sterk orð til að lýsa
hrifningu sinni og aðdáun á Rubens svo og á
flæmsku listbræðrum hans. Að lofræðu hans
lokinni kom brátt í ljós að Margrét var ekki
jafnbergnumin af snilld Rubens eins og Hörð-
ur og maldaði því í móinn með þessum orðum:
„Mér finnst ekkert varið í þetta flannastóra
málverk. Hvernig í ósköpunum ætti ég t.d. að
fara að því að hengja það upp á vegg í íbúðinni
Kristján Albertsson, Þórbergur og Margrét
kona hans á góðri stund í París.
okkar við Hringbrautina?11 Það er ekki ofmælt
að þessi óvænta athugasemd hafi komið sem
köld gusa framan í listmálarann og fræði-
manninn, Hörð Ágústsson. Já, auðsætt er að
æðimisjafn getur mælikvarði fólks á myndlist
verið eins og þetta dæmi sannar best.
Ég man nú ekki lengur hvort það var þenn-
an sama dag eða daginn eftir sem við fjór-
menningarnir fórum saman út að borða, en
hitt man ég aftur á móti glöggt að veitingahús-
ið var við Breteuil-torg. Eftir að hafa grann-
skoðað hvað var á boðstólum og þýtt fyrir
Margréti og Þórberg heitin á réttunum og at-
hugað verðið á þeim, auk þess að umreikna
það í íslenskar krónur, æxlaðist það einhvern-
veginn þannig til að Þórbergur fór að tala um
minni konu sinnar, sem hann kvað vera ótrú-
lega traust, einkum á tölur. Að vísu væri hún
ekki alveg óskeikul í ártölum, en hins vegar
myndi hún ekki aðeins öll símanúmer heldur
alla prísa frá því að hún fermdist og það þótti
honum annálsvert þrekvirki. Einhver kynni að
ætla að með þessum orðum væri Þórbergur að
stríða konunni sinni eða draga af henni dár, en
það er af og frá, enda voru þau mæld af heilum
huga og einlægri aðdáun.
Kaffiboð Laxness á Coupole
Síðsumars eða í haustbyrjun kom svo sam-
herji Þórbergs og skáldbróðir Halldór Kiljan
Laxness ásamt konu sinni Auði í heimsókn til
Parísar. Við það tækifæri buðu þau hjónin
nokkrum íslenskum Parísarstúdentum til
kaffidrykkju á Coupole, þeim sögufræga veit-
ingastað á Montparnasse. Ég hafði ekki hug-
mynd um þetta boð fyrr en „Svendemand“,
vingjarnlegi þjónninn á Bar Norland fékk mér
miða með skilaboðum frá þeim Thor Vil-
hjálmssyni og Herði Ágústssyni um að skunda
undireins upp á Coupole, þai' sem Halldór
Laxness og frú byðu okkur uppá kaffi og kök-
ur. Síðustu orðin sem stóðu á miðanum munu
seint hverfa mér úr minni, en þau hljóðuðu
svona: „Taktu Örlyg ekki með.“ Mér er enn
ráðgáta hvað þeim gekk eiginlega til, en það
er ekki að orðlengja það, ég hafði þessi fyrir-
mæli að engu og við Örlygur drifum okkur af
stað.
Gestgjafarnir tóku okkur með kostum og
kynjum og kaffiboðið fór hið besta fram. Við
áttum þarna yndislega stund saman. Skáldið
lék á als oddi og var hið skrafhreifasta. Margt
og misjafnlega merkilegt bar þarna á góma.
Við sögðum Laxness meðal annars frá Hví-
trússa nokkrum, Boris að nafni. Þessi ógæfu-
sami flóttamaður hafði lagst í svo mikinn
drykkjuskap og óreglu að hann var svo að
segja hættur að hirða sig, enda kominn með
geitur.
Nokkrum vikum eftir þetta skemmtilega
kaffiboð á Coupole birtist svo gi-ein, einskonar
fréttapistill, eftir Halldór Laxness í Þjóðvilj-
anum og fjallaði hún um heimsókn þeirra
hjóna til Parísar og í henni var m.a. gerður
samanburður á fyrstu og síðustu kynnum
greinarhöfundar af heimsborginni. Af honum
mátti greinilega ráða að þau fyrstu tóku þeim
síðustu talsvert mikið fram. Með öðrum orðum
hafði París ásamt íbúunum og menningu
þeirra fallið í áliti hjá Halldóri Kiljan Laxness.
Máli sínu til sönnunar benti hann t.d. á þá
skelfilegu staðreynd að annar hver maður á
Montparnasse væri með geitur. Maður er ekki
skáld fyrir ekki neitt. Okkur Parísarstúdent-
unum þótti þessi lýsing allævintýraleg, þótt
ekki sé meira sagt, þar sem við könnuðumst
aðeins við einn mann, sem gekk með þennan
lítt aðlaðandi húðsjúkdóm, þ.e.a.s. örlagabytt-
una Boris.
Við heimildarmennirnir vorum í stuttu máli
sagt orðlausir af undrun út af þessum ummæl-
um um heilsufar íbúanna á Montparnasse. Það
mun á fárra manna færi að hafa svona enda-
skipti á hlutunum, en hvað varðar þá um sann-
leikann er Sultungamjöðinn teyga?
Sumarið sem Halldór Laxness dvaldi á
Hótel Goðafossi á Akureyri og vai' að semja
Hið ljósa man bar fundum okkar aftur saman í
kaffiboði á heimili Eiríks Kristjánssonar, kaup-
Greinarhöfundurinn t.v. og Gunnar Noriand
njóta biíðunnar í garði í París.
manns, og konu hans, frú Maríu Þorvalds-
dóttur, við Eyrarlandsveg 26. Þetta gamla og
glæsilega timburhús hafði lengstum verið í
eigu Brynleifs Tobíassonar, menntaskólakenn-
ara, en eftir að hann flutti suður eignuðust þau
hjónin, Eiríkur og María, það. Aður en þau
fluttu svo á sínum tíma búferlum til höfuð-
borgarinnar festu kaþólskir kaup á fasteign-
inni og breyttu henni brátt í guðshús, sem ber
nú hið virðulega heiti, Péturskirkjan, jafnvel
þótt hún sé fjarri því að vera jafnhátimbruð og
nafna hennar í Rómaborg. Það hlýtur að hafa
glatt hið kaþólska hjarta Brynleifs, að gamla
heimilið hans skyldi verða gert að opinberum
vettvangi páfadóms norðan heiða. Sennilega
mætti segja hið sama um Halldór Laxness,
þrátt fyrir að hann ætti það stundum til að
vera nokkuð reikull jafnt í kaþólskunni sem
kommúnismanum.
Gestgjafi okkar, María Þorvaldsdóttir, vai'
systir Rannveigar Smith, sem samdi bók um
mannasiði fyrir meira en hálfri öld og hét hún
einfaldlega Kurteisi. Eftir almennum um-
gengnisvenjum mörlandans að dæma hefur
siðalærdómur hennar ekki fest ýkjadjúpar
rætur í íslenskri þjóðarsál. Rannveigu hafði
Halldór kynnst 1928 í San Francisco, þar sem
hún starfaði í danska sendiráðinu. Hvort hún
greiddi götu hans þar á einhvern hátt er mér
alls ókunnugt um, en hitt veit ég að hann gaf
henni að skilnaði einu bókina sem hann átti,
þ.e.a.s. Vefai-ann mikla frá Kasmír og þannig
er tileinkun skáldsins á titilblaðinu einmitt
orðuð.
Víkjum nú aftur að kaffiboðinu, sem Bryn-
dís Pétursdóttir, leikkona og tengdadóttir
Maríu, sat líka. Þetta kvöld vai' rætt um menn
og málefni bæði í alvöru og gamni og sögur
sagðar af náunganum eins og gengur og ger-
ist, m.a. greindi ég frá lygilegu ævintýri, sem
hafði þá nýlega hent í næsta húsi. Þar bjó
embættismaður nokkur, sem þótti í meira lagi
svallsamur og kenjóttur. Konan hans reyndi
að hafa taumhald á honum, en því miður með
litlum árangi'i. Einhverju sinni brá hún sér
austur í Suður-Þingeyjarsýslu í nokkurra
daga heimsókn til ættingja sinna. Slíkt tæki-
færi lætur enginn sannur svallari sér úr greip-
um ganga. Hann birgir sig upp af vínfongum
og býður heim til sín vinum og drykkjufélög-
um. Sumir staldra við skamma stund og
hverfa svo á brott eftir að hafa svalað þorsta
sínum, aðrir eru þaulsetnari eins og t.d. einn
skólabróðir minn. Um miðja nótt var hann
orðinn einn eftir hjá embættismanninum lífs-
glaða. Þegai' ölteitið stóð sem hæst vildi gest-
gjafinn endilega sýna skólabróður mínum for-
láta kaststöng, sem hann hafði nýlega eignast
og byrjaði þá ballið fyrir alvöru. Það skipti
engum togum, hann fór að sýna skólabróður
mínum listir sínai’ og tók til við að kasta eins
og óður maður þarna inní miðri stássstofunni.
Önglarnir festust allsstaðar í plussinu, á sófan-
um, í gólfteppinu, í gluggatjöldunum og í púð-
unum. Fyrir utan önglana voru tóm glös, fullir
öskubakkai’ og vindlastubbar eins og hráviði
út um allt. Það var ekki beinlínis neinn stáss-
bragur á stofunni lengur og von á konunni
heim úr sveitinni eftir tvo daga. Jæja, nú voru
góð ráð dýr. Daginn eftir fær embættismaður-
inn góða konu til að þrífa húsið og fjarlægja
alla önglana og ekki nóg með það, hann fer
sjálfur fyrst í sundlaugina og síðan beinustu
leið til rakarans og er því bæði fínn og strok-
inn þegar hann tekur á móti konunni á um-
ferðarmiðstöðinni. En hvað gerist þegar þau
eru komin heim og stíga yfir þröskuldinn inn í
stássstofuna? Undur og stórmerki! Þar blasir
nefnilega við þeim heldur ófögur sjón, allt á
tjá og tundri. Það var eitthvað alvarlega bogið
við þetta allt saman. Það kom nefnilega á dag-
inn að embættismanninn lífsglaða hafði bara
dreymt að hann hefði fengið konu til að taka
til hjá sér. Maður getur rétt ímyndað sér við-
brögð eiginkonunnar, en um þau verður ekki
fjölyrt hér.
Skólabróðir minn og vinur, sem vai' sjónar-
vottur að þessu furðulega uppátæki, var Ör-
lygui' Sigurðsson, listmálari, og lýsti hann því
fyrir mér á ákaflega kjarnyrtu máli eins og
hans var von og vísa skömmu eftir að það bar
til. Seinna heyrðust aðrar útgáfur af þessu at-
viki, sem að mínum dómi orka tvímælis. En
hvað um það, þessi frásögn mín verður síðan
kveikjan að smásögunum: Veiðitúr í óbygðum
(svo!) og þar gerir höfundurinn sér mat úr efn-
inu á meistaralegan hátt. Orðsnilld, agað hug-
myndaflug, en einkum og sér í lagi leiftrandi
kímni eru helstu einkenni þessa litla og fágaða
gimsteins, sem þessi smásaga óneitanlega er.
Hér fatast honum hvergi tökin eins og í
fréttapistlinum eða Þjóðviljagreininni um
París, þar sem hann sá geitur á kolli annars
hvers manns á Montparnasse. Sá samsetning-
ur var vægast sagt misheppnaður, enda gjör-
sneyddur allri fyndni.
Nú virðist það ganga guðlasti næst að anda
á Nóbelsverðlaunaskáldið og gagnrýna það.
Það flokkast nánast undir argasta níð og van-
virðu. Nú skulu allir hrópa hósíanna í einum
kór og lofsyngja meistai'ann mikla eins og
Jesúm stórstjörnu. Það er ekki ofmælt að
Halldói' Kiljan Laxness hafi verið settur á svo
háan stall að hann sé með öllu hættur að vera
mennskur, sé eiginlega kominn í guða tölu.
Mér er spurn hvort honum sé í rauninni nokk-
ur greiði gerður með slíkri ofdýi'kun. Þetta
viðhorf kom svo berlega í ljós í sjónvarpsþátt-
um Halldórs Guðmundssonar skömmu eftir
andlát höfundar. Þetta var í stuttu máli sagt
ein endalaus lofrolla að heita og þarafleiðandi
ekki minnst einu einasta orði á hinai' stór-
merkilegu og fróðlegu rannsóknir Eiríks Jóns-
sonar, Aðföng Halldórs Laxness, sem Lesbók-
in birti á sínum tíma. Mai'kmiðið með þeim var
eingöngu það að leiða í ljós á algjörlega hlut-
lægan hátt hvaðan Halldór Laxness hafði viðað
að sér efni eða leitað fanga. I beinu framhaldi
af þessu er ekki úr vegi að minna á ummæli
Goethes um franska skáldsagnarithöfundinn
Stendhal í Viðtölum við Eckermann, en þau
hljóðuðu svona: „Þessi maður kann að nota
aðra af hreinni list og tileinka sér hugmyndir
þeirra.“ Rétt er að taka það fram að þýska
skáldinu þótti þrátt fyrir það mjög mikið til rit-
verka Frákkans koma. Og nú allt í einu rifjast
upp fyrir mér nokkuð sem Vilmundur, heitinn
Jónsson, landlæknir sagði mér frá inni á lestr-
arsal Landsbókasafnsins fyi-ir allmörgum ár-
um. Hann og Halldór Laxness sátu einhverju
sinni ásamt fleirum, sem vöndu komur sínar á
Ingólfskaffi og ræddu um landsins gagn og
nauðsynjar eins og svo oft áður. I þetta skiptið
barst talið m.a. að heimilda- og ritstuld og voru
nokkuð skiptar skoðanir um það mál eins og
gengur og gerist meðal lslendinga og við þetta
tækifæri lét Halldór eftirfai-andi orð falla og
það í meðvituðum hálfkæringi: „Það veit eng-
inn hvað ég er mikill rummungur." Svo hélt
Vilmundur áfram og bætti því við að enginn
þeirra hefðu trúað honum, enda tæplega ætlast
til þess.
Er ekki nokkur leið fyrir okkur íslendinga
að dá Halldór Laxness og meta verk hans að
verðleikum án þess að verða blindri aðdáun og
hreinustu öfgum að bráð? Ef til vill mætti gera
það með því að ljá honum aftur mannlegt eðli
með öllum sínum kostum og ágöllum eða með
öðrum orðum að endui'heimta hann úr heimi
guða og taka hann aftur í manna tölu.
Höfundurinn rak um áratuga skeiö málaskóla í
Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999 5