Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 15

VÍNLAND ER ELDRA EN ÍSLANPS BYGGD II
VÍNLAND
í ÍRSKUM
FORNRITUM
EFTIR HERMANN PÁLSSON
Sæför Brandans segir á þessa lund: „Á meðan hafði Brandan fundið sex uppsprettur inni á
frjóvum velli, þétt vöxnum grænum grösum og gróðursprotum. Hann kom til baka með fangið
fullt af nýjum aldinum [...] Myndlýsingin er úr forn-írsku handriti.
Merkasti umróður íra er kenndur við Meldún og
talinn vera saminn á áttundu eða níundu öld, en hann
stendur djúpum rótum í ævafornum jarðvegi írskrar
menningar. Kristnu efni er þar stillt í hóf. Skemmtilegt
er til þess að vita að Umróður Meldúns var orðinn
lesefni með írum áður en íslensk þjóð varð til.
ÓTT fornírskur skáldskapur í
óbundnu máli þyki síst vera jarð-
bundinn og fjalli oft á tíðum um
heim hugarburðar var listrænum
sagnahöfundum þar í landsuðri
mikil virkt á mannlegum örlög-
um. Slíkan áhuga má jafnvel ráða
af heitum margra sagna, en þær
eru einatt kenndar mannlegar athafnir; yfir-
leitt eru fornsögur íra stuttar, einfaldar að
gerð og varða einkum tiltekinn atburð. I íi’sk-
um sagnaheitum eru nefndar orrustur, rán,
veislur, ástir, árásir, innrásir, bónorð, draum-
ar, aldurlög, getnaðir o.s.frv.10 Nú skal nefna
tvö dæmi til skýringar. í fornsögunni Fled
Bricrenn er lýst mikilli og örlögríki’i veislu sem
Bricriu hélt, enda merkti fled ‘veislu. Orðið
compert táknaði ‘getnað, fang og í þættinum
Compert Con Culainn segir einmitt frá því
hvernig garpurinn Cú Chulainn kom undir.
Slíkt þykir ekkert tiltökumál, enda gætir hisp-
ursleysis víða í írskum fornsögum.
Tveir írskir sagnaflokkar skipta einkum máli
þegar verið er að glíma við sögur af farmönn-
um, sem kynnast fjarlægum löndum eða jafn-
vel annarlegum heimi handan við úthafið. Hér
verða slíkar sögur kallaðar titferðir og Um-
róðrar. Hinar fyrrnefndu heita á írsku echtraí,
í eintölu echtrae; þetta orð er skylt sögninni
echtraid sem merkir „fer út, leggur af stað í
ferðalag“. Og með því að hér er um að ræða
hugmynd sem minnir á Útferðarsögu Sigurðar
Jórsalafara og Útfarardrápu Halldórs
skvaldra um sömu ævintýri, þá hefur mér helst
dottið í hug að þýða írska orðið með útferð.11
Svo er hermt í Morkinskinnu að Islendingur
einn skemmti hirð Haralds harðráða með sög-
um og þegar dregur að jólum á hann ekki
nema eina ósagða, en það var einmitt Útferðar-
saga Haralds, sem gæti víslega verið kölluð
echtrae á írsku, enda lýsir hún ævintýrum
hans í Miklagarði.12 Þó mun þá frásögn hafa
skort allan þann skáldskap og þá miklu fegurð
sem er aðal hinna írsku echtraí. Rétt er einnig
að rifja það upp að Önnur Mósebók var áður
fyrr kölluð Útferðarbók (þ.e. Exodus).
í upphafi titferða birtist jafnan dularfull og
undra fögur kona sem heillar garp til að koma
til Munarheims,13 en sá heimur getur verið á
ýmsum stöðum: neðanjarðar eða neðansjávar;
oft í álfaborg. Stundum liggur hann langt vest-
ur í hafi og minnir að því leyti á Vínland og
Hvítramannaland. En hvar sem hann er, þá
ríkir þar mikil fegurð, sæla og unaður; hvergi
bólar á elli, dauða né sóttum; dýrleg angan,
heilindi og friður ríkja þar: fögur hljómlist,
litaskrúðug náttúra. Sögur þær sem ganga
undir heitinu Útferðir segja frá kynlegum at-
vikum, undrum og töfrum. Ferðalag til annar-
legs heims er samkenni slíkra sagna.
I elstu útferðarsögunni, sem enn er til og var
skráð á sjöundu eða áttundu öld og kennd er
við Bran, er talað um hundrað og fimmtíu fjar-
lægar eyjar sem liggi vestur í hafi; hver þeirra
er helmingi eða jafnvel þrisvar sinnum stærri
en írland, enda kemur það fáum á óvart að
Hvítramannaland í þættinum af Ara á Reyk-
hólum er einnig kallað frland hið mikla.
Hinn flokkur írskra fornsagna sem vert er
að minnast í sambandi við Vínlandssögur kall-
ast immrama og ég leyfi mér að kalla þær um-
róðra á íslensku sem má teljast nákvæm þýð-
ing. I slíkum sögum leita menn að eyjum í út-
hafinu og gera það af engu minni áhuga en þeir
Leifur og Karlsefni sýndu í landaleit forðum. I
írsku umróðrunum er mikill skáldskapur fólg-
inn, enda er langtum örðugra að henda reiður
á landafræði þeirra og sagnfræði en hægt er í
Vínlandssögum. Þó leikur enginn vafi á að
írsku umróðrarnir styðjist við raunverulegar
sjóferðir; í slíku sambandi má benda á Papana
sem sigldu hingað, reru eða létu berast fyrir
vindi og straumi á áttundu og níundu öld.14
Þess skal snögglega getið að einn umróðurinn
írski sem er í bundnu máli og var ortur á tí-
undu öld, fjallar um tvo munka frá Eynni helgu
í Suðureyjum; þeir róa á haf út og hitta þá átta
eyjar. Skáldið drepur á þá nýstárlegu kenn-
ingu að með hryðjuverkum norrænna víkinga
sé guð að refsa Irum fyrir syndsamlegt athæfi.
Merkasti umróður Ira er kenndur við
Meldún og talinn vera saminn á áttundu eða ní-
undu öld, en hann stendur djúpum rótum í
ævafornum jarðvegi írskrar menningar.
Rristnu efni er þar stillt í hóf. Skemmtilegt er
til þess að vita að Umróður Meldúns var orðinn
lesefni með Inim áður en íslensk þjóð varð
til.15 En frægastur allra írskra sæfara að fornu
var Brandan hinn helgi, sem er talinn vera
fæddur seint á fimmtu öld. Um hann eru til tvö
rit, sem eru þó nokkuð skyld hvört öðru: Lífs-
saga Brandans og Sæför Brandans, sem er tal-
in vera skrifuð seint á níundu öld eða snemma
á hinni tíundu, rétt um það leyti sem land-
námsöld gengur yfir hér um slóðir. Hvort
tveggja ritið er til bæði á írsku og latínu.
5. Vfnland i frskum fornritum
Vín og vínber teljast til þeirra gæða náttúr-
unnar sem prýða Fyi’irheitna landið í írskum
frásögnum. Löngu áður en íslendingar og
Grænlendingar fóru að kynnast vínberjum
vestan hafs höfðu írar skrifað um slíka hluti í
titferðum sínum og Umróðrum. Einna eftir-
minnilegasta frásögnin af vínberjum sem ég
kannast við í írskum letrum er í Sæför Brand-
ans: „Að kveldi hins þriðja dags kom gríðar-
stór fugl fljúgandi að bátnum og bar í goggi sér
kvist af ókenndu tré. Á öðrum enda kvistsins
hékk stór köngull af hárauðum vínberjum.
Fuglinn lét kvistinn detta niður í kjöltuna á
Brandan. Hann kallaði á munka að koma nú til
sín og hvatti þá til að taka til matar síns: ‘Lítið
nú á þetta og snæðið matinn sem guð hefur
gefið oss. Hvert vínber var jafn stórt og epli.
Brandan skammtaði þeim vínberin, eitt í senn,
og þau entust þeim tólf daga.“ Annars staðar í
Sæför Brandans segir á þessa lund: „Á meðan
hafði Brandan fundið sex uppsprettur inni á
frjóvum velli, þétt vöxnum grænum grösum og
gróðursprotum. Hann kom til baka með fangið
fullt af nýjum aldinum [...] Fjörutíu daga nærð-
ust þeh’ á vínberjum, káli og sprotum. Síðan
sigldu þeir brott og höfðu með sér eins mikið
og báturinn gat tekið.“
í Umróðri Meldúns er eyja þar sem tré bera
indæl aldini með ágætum og áfengum berjum.
„Dásamleg eyja og í henni var stór lundur af
einstakri fegurð, höfugur með eplum, gullnum
að lit og angandi. Tær vínlækur rann um miðj-
an lundinn, og þegar vindur lék um trén þaut í
þeim fagurlegar en í nokkru söngfæri. Þeir
bergðu dálitlu af eplum og dreyptu á víni úr
læknum; urðu þá saddir þegar í stað. Og þaðan
frá angraði þá hvorki sótt né sár.“
Um aðra ey segir að á henni miðri „var
stöðuvatn, og það var rétt eins og sætt vín á
bragðið". írskum ritum verður yfirleitt langt-
um tíðræddara en íslenskum bókum um ilm og
keim og kemur því lítt á óvart svofelld lýsing í
Útferð Brans: „Skógur með blómum og aldin-
um, unaðsleg angan af vínviði: skógur þar sem
ekkert hrörnar og lauf eru gullin að lit.“
Svo mætti lengi telja. Þótt ég hafi ekki rek-
ist á heitið Vínland í írskum ritum,16 þá er vín
svo áberandi þáttur í lýsingum þeirra á eylönd-
um í vestri að þau geta sannlega kallast vín-
lönd og þangað mun réttast að leita að fyrir-
myndum að örnefninu Vínland í íslenskum
fornritum.
Þótt Vínlandssögurnar geri ráð fyrir því að
þeir Bjarni Herjólfsson og Leifur heppni hafi
ekki vitað til þeirra landa í vestri sem þeir
hröktust til, þá er engan veginn ósennilegt að
fróðir Islendingar á fyrstu öldum landsbyggð-
ar hafi þekkt hugmyndir Ira um annarleg og
ókunn lönd í vestri, handan við mikið haf. Slík
vitneskja hefur verið hluti af þeim skerfi ’.
menningar sem vestrænir landnámsmenn
hlutu í arf frá írskum forfeðrum sínum.
í þessu sambandi er vert að minnast þess að
þau Þorfinnur karlsefni, Guðríður kona hans,
Leifur heppni,17 Ari Másson og Ari fróði áttu
öll kyn sitt að rekja til írskra forfeðra. Og með
því að farmennsku gætir töluvert í ættum
þessa fólks er engan veginn ósennilegt að
minningin um írska umróðra hafi hjarað hér-
lendis þangað til hin annarlegu lönd komu í ljós
þegar siglt var nógu langt í útsuður. Hvað sem
slíku líður þá ættum vér ekki að státa af fundi
Vínlands án þess að láta Ira njóta sannmælis.
Fátt þykir öllu argara ógæfumerki en að eigna
sjálfum sér afrek annarra, ekki síst þegar
löngu gleymdir forfeður eiga í hlut.
1 Um sérstakan hugmyndaheim Grænlendinga að fornu
er nauðalítið vitað. Um Norðmenn er það í skemmstu
máli að segja að þeir virðast ekki hafa vitað neitt um
Vínland fyrr en þeir fóru að rýna í íslenskar skræður
löngu eftir að Noregur og ísland komust undir dönsk yf-
irráð. Á þrettándu öld töldu þeir Grænland liggja á ysta
hjara veraldar og voru alis ófróðir um Helluland,
Markland og önnur lönd sem íslendingum varð tíðrætt
um forðum. Eitthvert helsta afrek danskra konunga á
þessu sviði um langan aldur var að týna Grænlandi,
stærstu ey heimsins. Til allrar bölvunar þeim sem nú
byggja hið svala land fundu Danir það aftur. Fundur
lands hefur löngum reynst þeim harla lítill snúður eða
gæfa sem þar eiga heima.
2 Orðið skröksaga er notað hér í fomri merkingu: ‘goð-
sögn, tíðindi af atburði sem aldrei hefur gerst í raun og
veru.
3 Glöggum lesendum Eiríks sögu rauða þykir kynlegt
að útlent fólk er áberandi í föruneyti Leifs í Vínlandsfór. -
Þjóðverjinn sem fóstraði hann er ekki eina hræðan þar
af annarlegum uppruna. „Ólafur konungur Tryggvason
hafði gefið Leifi tvo menn skoska; hét karlmaðurinn
Haki en konan Hekja. Þau vora dýram skjótari." Orðið
skoskur merkir annaðhvort „írskur“ eða „frá Vestur-
Skotlandi". Um fráleika fra er getið i nokkram íslensk-
um ritum. Sjá Carl J .S. Marstrander, Bidrag til det nor-
ske sprogs historie i Iriand (Kristiania 1915), bls. 146,
Bo Almquist, ‘Gaelic/Norse folklore contacts. Iriand and
Europe in the early Middle Ages. Útg. Próinséas Ní
Chatháin & Micheal Richter (Klett-Cotta 1996), bls,
159-60. Helgi Guðmundsson, Um haf innan. Vestrænir
menn og íslenzk menning á miðöidum (Reykjavík 1997),
bls. 322-25.
4 Hér er um útlent minni að ræða. í írskri fomsögu er
lýst öldraðum íra, gráum fyrir hærum, sem sæfarar
rekast á úti á eyju einni og neitar tvívegis að segja til
nafns síns, þegar hann er spurður um það, rétt eins og
kappinn úr Breiðuvík í Eyrbyggju.
5 Sagan telur að þetta hafi borið við „ofarlega á dögum
Ólafs hins helga“, en hann féll árið 1030.
6 Sama orðtak er notað í Eiríks sögu rauða um þá Leif
Eiríksson og félaga hans: „En er Leifur sigldi af Græn-
landi um sumarið urðu þeir sæhafa til Suðureyja" (fs-
lenzk fornrit IV: 209).
7 Sturlubók, 122. kap. í Hauksbók stendur Reyknes-
ingakyn sem kann að vera upphaflegra og einnig mun
það hafa verið nafn á ættfræðiriti frá tólftu öld sem fjall-
aði um niðja Úlfs skjálga landnámsmanns. Til saman-
burðar verður Ölfyssingakyn, sem nefnt er í Landnámu.
Hugsanlegt er að frásögnin af Ari Mássyni á Hvítra-
mannalandi hafi verið skrásett i *Reyknesingakyni. Þá
hefði mannfræði verið blandað við ættfræði, rétt eins og
ber við í öðrum ritum. Vert er að minnast þess að út-
legðar Ai'a Mássonar er ekki getið í Melabók. Fóst-
bræðra saga birtir fróðleik úr *Reyknesingakyni.
8 Sjá íslenzk fornrit I: 162, nmgr. 2 (Jakob Benedikts-
son).
9 Sjá Edmund Hogan S.J., Onomasticon Goedelicum
(Dublin 1910), bls. 638. Ýmis önnur írsk landfræðiheiti í
fornsögum eru samsett á sömu lund og Hvítramanna-
land, svo sem þessi tvö í orðréttri þýðingu: Sterkra-
mannaey og Blárramannaland (=Marokkó), sem forfeð-
ur vorir kölluðu raunar Bláland.
10 írsk handrit frá miðöldum varðveita tvær ítarlegar
sagnaskrár sem flokka þeim eftir atburðum. Sjá Rudolf
Thurneysen, Die irische Helden- und Königsage bis zum
siebzehnten Jahrhundert (Halle [Saale] 1921), bls.
21-24.
11 Tvær ‘útferðir eru birtar í lrskum fornsögum
(Reykjavík 1953), þar sem þær eru kallaðar Ævintýri
Nera og Ævintýri Kormaks.
12 Sögumanni farast orð á þessa lund um heimildar-
mann sinn: „Það var vandi minn úti á landinu að eg fór
hvert sumar til þings og nam eg hvert sumar af sögunni
nokkuð að Halldóri Snorrasyni." Morkinskinna. Útg.
Finnur Jónsson (Kh. 1932), bls. 200. Með því að Halldór
tók sjálfur þátt í ævintýram Haralds þar syðra, má ætla
að hann hafí farið með rétt mál. Hér hagar til rétt eins
og í Grænlendinga sögu þar sem Karlsefni er talinn hafa •
rakið frásagnir af Vínlandsferðum, en í þeim gegndi
hann vitaskuld mikilvægu hlutverki sjálfur.
13 Þórgunna í Eiríks sögu rauða minnir dálítið á hlut-
verk slíkra kvenna í írskum útferðum, enda hittir Leifur
á Vínland eftir fund þeirra. Þó fer höfundur sögunnar
sínar eigin götur og hún hefur annars konar hliðstæður í
íslenskum sögum.
14 Nýjustu ritin um Papa sem mér eru kunn eru kver
mitt Keltar á íslandi (Reykjavík 1977) og bók Helga
Guðmundssonar sem getið er í 3. nmgr. hér að framan.
15 Kafli úr Umróðri Meldúns birtist í Tímariti Máls og
menningar árið 1952, en þar er sagan kölluð „Sigling
Meldúns". Þess skal getið til gamans að nafni hans
bregður fyrir hérlendis. Þorgeir meidún landnámsmað-
ur bjó á Tungufelli í Lundarreykjadal.
16 Örnefninu Þrúgnaey bregður þó fyrir.
17 Ekkert er vitað um írskan upprana Bjai-na Herjólfs- 7
sonar. Hins er þó vert að minnast að með Herjólfl föður
hans var á skipi til Grænlands „suðureyskur maður
kristinn, sá er orti Hafgerðingadrápu“.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor við Edinborgar-
hóskólo.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999 1 5