Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 14
Riefenstahl verður vitni að ódæðisverki í pólska bænum Kronskie.
um til pólska smábæjarins Kronskie. Par höfðu
Þjóðverjar fallið fyrir hendi pólskra frelsis-
sinna. Um morguninn varð Riefenstahl vitni að
því að þýskir dátar skutu 30 óbreytta borgara.
Riefenstahl sá í hendi sér að hún væri ekki efni
í stríðsfréttaritara. Hún sneri sér að leikinni
mynd, Tiefland, en lauk ekki við hana fyrr en
árið 1944. Til er fræg ljósmynd þar sem Ri-
efenstahl öskrar í dauðans ofboði þegar skor-
hríðin í Konskie hefst. Einhverra hluta vegna
var þessi ljósmynd notuð sem sönnunargagn
gegn henni allt fram á níunda áratuginn.
„Leikstjóri djöfulsins"
Riefenstahl giftist marskálknum og stríðs-
hetjunni Peter Jacob árið 1944. Sama ár lést
faðir Riefenstahl og bróðir hennar lét lífið á
austurvígstöðvunum. Eftir stríðslok var Ri-
efenstahl þurrkuð út af spjöldum kvikmynda-
sögunnar og henni allar bjargir bannaðar. Þó
hafði hún verið sýknuð og margur dyggur
stuðningsmaður þjóðernisjafnaðarmanna verið
tekinn aftur í sátt. Ef til vill var það gæfa þess-
ara manna að vera síðri listamenn en Ri-
efenstahl. Nú snerust þeir gegn henni sem síst
skyldu. Riefenstahl gekk í ábyrgð fyrir fjölda
manns sem hún forðaði frá fangabúðum eða
þeim dauðadómi að vera sendir í fi-emstu víg-
línu. Ekki héldu allir þessir skjólstæðingar
tryggð við hana eftir stríð þótt þeir ættu henni
lífið að launa. Riefenstahl sætti stofufangelsi í
þrjú ár án þess að réttað væri í máli hennar.
Fjölmiðlar í löndum sigurvegaranna höfðu
hana að háði og spotti. Hjónaband hennar og
Jacobs leystist upp undir álaginu. Myndin Ti-
efland var tekin eignarnámi áður en Ri-
efenstahl gat klárað hana. Blaðaeigandi einn
sem Riefenstahl höfðaði meiðyrðamál gegn
sagði í réttarsalnum: „Myndina Tiefland má
aldrei sýna því að þér eruð leikstjóri djöfuls-
ins.“ Eignir hennar voru gerðar upptækar og
hún hafði glatað mannorði. Riefenstahl gat
ekki um frjálst höfuð strokið fyrr en hún fékk
aftur starfsleyfi árið 1952. Hún var fjörutíu og
tveggja ára gömul þegar stríðinu lauk. For-
sjónin hagaði þvi til að henni gáfust tækifæri á
sviði sem konur áttu að jafnaði engan aðgang
að. Hún var undantekningarfyrirbæri. Nú
hafði lífið sinn vanagang og æðstu stöður í
kvikmyndaheiminum eingöngu skipaðar körl-
um. Afrek einu konunnar sem einhvers mátti
sín í þessum iðnaði í meira en hálfa öld frá fæð-
ingu miðilsins voru þöguð í hel.
Skömmu eftir seinni heimsstyrjöld komu út
„dagbækur“ Evu Braun í Frakklandi. Þar lýsir
„höfundur" Riefenstahl tæpitungulaust. Þess-
ar falsanir komu í veg fyrir að Riefenstahl gæti
heimt eigur sínar aftur og risið úr öskustónni í
bráð. Jafnvel kom til tals að Mariene Dietrieh
léki Riefenstahl í mynd sem gera átti eftir
„dagbókunum". Orðrómurinn um að Ri-
efenstahl hefði verið frilla Hitlers fékk byr
undir báða vængi. Þessi kvittur á rætur sínar
að rekja til þessara skjala og öfundar starfs-
bræðra hennar. Arið 1948 var réttað yfír Ri-
efenstahl í Villingen. Úrskurðurinn var sá að
Riefehnstal hefði aldrei verið félagi í þjóðernis-
jafnaðarflokknum eða viðlíkri hreyfingu.
Nokkurs 'yfirdrepsskapar gætir í þeirri með-
ferð sem Riefenstahl mátti sæta af hendi
Frakka eftir seinni heimsstyrjöld. Hún hlaut á
sínum tíma verðlaun í París fyrir Sigur viljans
en Fransmennirnir gengu hve harðast fram í
því að Riefenstahl yrði refsað eftir stríð, vænt-
anlega fyrir að gera sömu mynd og þeir sjálfir
7 höfðu veitt verðlaun.
„Ég var aldrei nasisti"
Riefenstahl sást oft í fylgd með foringjanum.
Margir hafa velt því fyrir sér hvort leikstjórinn
hafi verið í tygjum við Hitler. Sjálf hefur Ri-
efenstahl ætíð þvertekið fyrir það þótt hún hafi
aldrei leynt því að hún dáðist að honum sem
persónu og leiðtoga. Riefenstahl gekk aldrei í
nasistaflokkinn. Sem listamaður stóð hún í
þakkarskuld við Adolf Hitler og við því hefur
hún gengist. Eigi að síður fær hún sig enn vart
til þess að trúa því að foringinn hafi gerst sek-
ur um grimmdarverk á við helför gyðinga.
Sekur varinn, saklaus barinn?
Sigur viljans og Olympia höfðu tvímælalaust
áhrif á hverning íþróttaviðburðir eru festir á
filmu og myndirnar marka formbyltingu þar
sem höfundur brúar bilið milli leikinna mynda
og fréttamynda. Því hefur Riefenstahl ekki
einungis verið legið á hálsi fyrir að hafa verið í
slagtogi með nasistum. Henni hefur einnig ver-
ið gert að sök að skrumskæla raunveruleikann
umfram það sem tíðkast í heimildarmyndum.
Riefenstahl skipar þá sérstöðu að hún er ekki
einvörðungu höfundur einna merkustu heim-
ildarmynda sem gerðar hafa verið heldur eru
einu menningarverðmæti sem þriðja ríkið
skildi eftir sig undan hennar rifjum runnin.
Margir samstarfsmenn Riefenstahl voru
flokknum lítt þóknanlegir en fengu að vera óá-
reittir í skjóli hennar. Riefenstahl var talið til
tekna eftir stríð að hún starfaði fúslega með
gyðingum og mönnum sem ekki voru af arísku
bergi brotnir. Sigur viljans var gerð áður en
lög til höfuðs gyðingum höfðu verið sett. Auk
þess var Riefenstahl ekki svo spámannlega
vaxin að hún gæti séð fyrir að Hitler ætti fyrir
höndum að heyja seinni heimsstyrjöld. Arið
1956 hóf Riefenstahl gerð myndarinnar Black
Cargo um þrælahald í Afríku en myndin eyði-
lagðist í framköllun. Hún sneri sér að Ijós-
myndun og dvaldi um áraraðir í Afríku enda
kemur næmt myndauga hennar fram í öllum
myndum sem hún hefur gert.
Só yðar sem syndlaus er . . .
Engum blöðum er um það að fletta að Ri-
efenstahl var á mála hjá nasistum. Nafn henn-
ar tengist mestu grimmdarverkum sögunnar.
En hvers eðlis voru þessi tengsl? Örlög mynda
á borð við Sigur viljans vekja spurningar sem
ekki er auðsvarað, um ábyrgð höfundar á lista-
verki og saknæmi einstaklings á ófriðartímum.
Hvað má segja um frábært listaverk sem unnið
er í þágu vonds málstaðar? Er Olympia fasísk
mynd? Er upphafning mannslíkamans fasísk í
eðli sínu? Er unnt að verja Olympia á þeim for-
sendum að verkið sé lofsöngur til þýsku þjóð-
arinnar og Ólympíuleikanna en ekki flokksins?
Tvær kynslóðir hafa nú vaxið úr grasi á friðar-
tímum í Vestur-Evrópu og vita vart hvílíka af-
arkosti stríð og harðstjórar setja mönnum. Að
hve miklu leyti ber áhorfandinn sjálfur ábyrgð
á því að vega og meta sannleiksgildi þess sem
fyrir hann er borið? Dómur sögunnar hefur
enn ekki verið kveðinn upp.
Sjálfsævisaga Riefenstahl, Minningar, er
það sem Rómverjar kölluðu aplogia pro vita
sua eða varnarræða í sjálfsævisöguformi. Gat
nokkur maður komist af í þriðja ríkinu eða lif-
að heimsstyrjöldina af án þess að misbjóða
sæmd sinni? Var Riefenstahl tækifærissinni
eða fórnarlamb? Sjálf telur þessi mikla kvik-
myndakona að líf hennar hafi verið ein alls-
herjar tímaskekkja. Hvað sem öðru líður hefur
hún lifað í hartnær heila öld og enginn hefur
sýnt fram á að hún hafi nokkru sinni gert öðr-
um mein að yfirlögðu ráði. Kvikmyndakonan
lagði nasistum ekki lið sem áróðursmeistari á
stríðsárunum þótt alþjóð vissi hvers hún var
megnug í þeirri grein. Skinhelgi og sleggju-
dómar síðari kynslóða hafa verið með ólíkind-
um. Leni Riefenstahl var 91 árs þegar merk
heimildarmynd var gerð um hana og stundaði
þá köfun af miklum eldmóð. Riefenstahl var
mikil fjallgöngukona enda komst hún í efstu
hæðir á sviði heimildarmynda. Hún hefur trón-
að á þessum tindi nánast alla öldina þótt oft
hafi svo sannarlega væst um hana.
JÓN FRÁ PÁLMHOLTI
HUGARFLUG
Ég sé hvernig hafið bylgjast við blýgráan sandinn
og beittir hnífar klettanna rista í sundur
brimið hvítt af löðri í loga frá sól.
í landi er margur sem finnur sér hvergi skjól
og þar er líka á reiki óhreinn andinn
sem engu lífí þyrmir heims um ból.
Ég festar slít og fer á braut með vindum
flug mitt er draumur um lífán grimmdar og stríðs
um mannlega reisn hins snauða langhrakta lýðs
sem lifir í skugga frá gleðinnar vígreifu tindum.
Ég ferðast í huganum flýgyfir borgir og daga
ífrjósamri leit að umrótsins grófu myndum
en þeirri sögu mun aldrei haldið til haga.
Þið sem dansið í nótt eltið mig ekki.
Einn mun ég fljúga þá leið sem ég varla þekki.
HÖRÐUR GUNNARSSON
AU.Þ.H.BB.BH.
Syngur nafn hennar mjúkraddaður, titrandi í byrjun, þrisvar sinnum út um
glugga. Adidasklæddu löngunarhandleggirnir, handarbökin, hvfla volg undir
hökuljósinu sem færist upp leikmjúkan dapurleikann.
Veit af nærveru hennar hjá enn mýkri dapurleik.
Eyrun örlitlu, útstæðu, hlustandi á birtusögu, fyrir svefninn.
Hún stendur uppi á íkeakollinum og syngur blástúlkulega, um hann Óla sem
... syngur söngva ... minnið leitar ekki eftir textum ... það er leikur að læra ...
það er barnaleikur að læra ... situr við púsl með nokkrum börnum ... pabbi ...
ég ra púsla ... komdu ... hvar á þetta að vera ... þetta er pabbahundur ... bendir
á sanktibernharðs hund með hjálparbrúsa ... meðan faðirinn hugsar um úr-
ræðaleysið ... úrræðaleysið yfir þessari skondnu samlíkingu.
Hún þekkir alltaf snuðin sín, betur en fóstrurnar ... stundum verður ákveðni
hennar til gráts ... hún heldur kannski betur ... hugsar einhver, um hugsanir
raunreyndrar konu ... mjúkrödd sem heyrist hvergi ... nema hún heyrist ... í
söng... í ljósviðarkassa heima hjá mýksta dapurleikanum ... í laufinu ... engjun-
um ... þar sem stelpa gengur með bróður sínum í ljósinu ... eftir göngustíg ...
sem fáir skynja sem göngustíg... heldur margfarna leið sem ætti að malbika ...
meðan grjóthleðsla gefur til kynna fornan veg ... og sjávargrjótið minnir full-
orðinn föður ... móður ... eða ungmenni ... jafnvel barn ... á veru vatnsins yfir
öllu þessu saknaðarhverfi.
Höfundurinn er nemandi í Reykjavík.
ÖRSÖGUR
EFTIR ELÍSABETU JÖKULSDÓHUR
RÚMIÐ
Það var einu sinni hjá okkur mállaus stúlka. Við lögðum hana í rúmið
hjá lömuðu stúlkunni og lamaða stúlkan sagði henni sögur svo að einn dag-
inn fékk mállausa stúlkan röddina og söng fyrir lömuðu stúlkuna sem fékk
máttinn í fætuma og varð með tímanum frægur dansari. Þær fóru um víða
veröld, önnur söng en hin dansaði, en þær héldu alltaf tryggð við okkur og
komu stundum til okkar til að leggja sig í rúmið og ef þær gátu ekki komið
því við vegna tíðra bókana, létu þær þess getið í bréfum sínum, að þær
gerðu það í huganum. Það má gera ráð fyrir að það hafi verið þess vegna
sem við heyrðum oft andardrátt þeirra úr rúminu sem var, þegar grannt
var hlustað, einn og sami andardrátturinn. Ó já.
DÚKURINN
Einu sinni var töfraundrasnillingsvillings tötrum klætt og kurteist villi-
blóma lækjarfjallabarn, og þetta barn sem nú hefur verið sagt frá, átti þrjá
hluti í aleigu sinni, hryggjarlið, stein og ávöxt. Barnið í sögunni bjó á
ströndinni eins og öll svona börn, og þegar fjaraði út fann barnið borð sem
þakið var grænu þangi og þar lagði barnið sig. Eina sem barnið vantaði og
dreymdi um var hvítur dúkur. Og hvílíkur dúkur. í draumnum náði hann
um alia ströndina. Nema þetta hafi verið örlítill dúkur og bamið ljósið.
Höfundurinn er skáld í Reykjavík.
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999