Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 9

Hin klassíska Kötlumynd Ijósmyndarans Kjartans Guðmundssonar í Vík. Gosið 1918 var
væntanlega meðalstórt í röð um 20 Kötlugosa á sögulegum tíma.
Björnssonar eru þrjú vatnasvið í öskjunni.
Hún sjálf er 110 ferkílómetra sigdæld, talin
að stórum hluta mynduð í hamfaragosi fyrir
tæpum 11.000 árum við landsig. Vatnasviðin
veita hlaupvatni (og þekktum ám) um Entu-
jökul, Kötlujökul (norðaustan Víkur) og Sól-
heimajökul. Ræður lega gossprungu því
undan hverjum þessara jökla sérhvert hlaup
æðir. A sögulegum tíma hafa öll Kötluhlaup-
in, hugsanlega að 1-2 undanskildum, komið
úr Kötlujökli. Á undantekningunum leikur
vafi en þau hlaup hafa verið tengd við Sól-
heimajökul.
Kötluhlaup hafa flæmst um allan Mýrdals-
sand og skapað hann í tímans rás. Vatnið óg
eðjan ryðjast oft beggja vegna Hafurseyjar
og umlykja líka Hjörleifshöfða frammi við
ströndina. Hlaupin hafa rofið gróðurlendi
og kaffært, hrakið fólk úr fornum byggðum,
étið af landi j Álftaveri og hlaðið upp set-
bunkum, t.d. austan Víkur (Höfðabrekku-
jökull, 1755) og miklu af sandströndinni við
Vík. Ekki er vitað um manntjón beinlínis af
þeirra völdum.
Öskjusigið í Kötlu ber þess vitni að undir
eldstöðinni sé kvikuhólf, líkt og hefðbundið
er í megineldstöðvum. Þak þess sígur. At-
huganir Bryndísar Brandsdóttur og fleiri
benda til þess að þykkt þaksins sé aðeins 1-2
km og að undir því sé linsulaga kvikugeymir,
allt að 2 km djúpur og 3 km langur og ef til
vill stórt, storkið innskot þar undir.
Vafalaust eru gamlar gossprungur utan í
fjallinu sem umlykur öskjuna, en þó undir
jökli. Utan jökuls sjást gígaraðir norðvestan,
norðan og norðaustan jökulsins. Með Kötlu
mynda þær eldstöðvakerfi þar sem hafa
samtals orðið allt að 100 eldgos á sl. 10.000
árum. I heild er þetta kerfi framleiðnasta
eldstöðvakerfi landsins. Ur gossprungunum
utan jökuls hafa runnið hraun, og sum stór
eins og Hólmsárhraun (rúml. 6.000 ára). Til-
komumest er sambland gossprungu og
sigdals, sjálf Eldgjá, sem síðast bærði á sér
934 og má líkja því gosi við Skaftárelda um
margt. Ummerki stórgossins sjást m.a. í ís-
kjörnum úr Grænlandsjökli. Fátt ef nokkuð
bendir til eldsumbrota í Kötlukerfinu á ís-
lausu landi, á sögulegum tíma.
Eyjafjallajökull er megineldstöð, nánast
áföst við Kötlukerfið. Fjallið er 1666 m há
eldkeila. Hún gaus síðast 1821-1823 og hófst
Kötlugos um það bil er eldsumbrotunum í
Eyjafjallajökli lauk. Einnig eru vísbendingar
og til Hafnar í Hornafirði næstu daga. Frek-
ari jarðhræringar fundust og fleiri
hlaupgusur komu, 14. október, 26. október og
10. nóvember (eftir goslok). Um hríð sást að
gos kom upp út tveimur gígum en síðari tíma
athuganir og staðsetning gosstöðvanna leiða í
ljós að jökullinn er um 400 m þykkur þarna í
austanverðum jöklinum, ekki fjarri jökulkoll-
unum er varða þengslin þar sem Kötlujökull
fellur fram úr öskjunni. Dagana 22. og 23.
október herti gosið. Féll þá aska m.a. í Vík og
þann 26. náði askan til Akureyrar.
Talið er að gosinu hafi lokið 4. eða 5. nóv-
ember. Gosefnamagn er áætlað um 700 millj-
ónir rúmmetra (0,7 rúmkílómetrar) af nýfall-
inni gjósku. Meta þurfti skemmdir á 42 jörð-
um en bátar og geymslur skemmdust að auki
í Vík.
Gos í vaendum?
Margoft hefur jörð skolfið undir Mýr-
dalsjökli á síðari helmingi 20. aldarinnar.
Þaðan hafa líka komið fram snörp smáhlaup
og tilheyrandi ketilsig sést í yfirborði jökuls-
ins. Vitað eru um jarðhita undir ísnum. Iðu-
lega hafa orðið umræður um yfirvofandi
Kötlugos og oft hafa fjölmiðlar jafnt sem sér-
fræðingar og almannavarnarnefndir tekið
við sér vegna umbrota eða skjálfta. Nú er
goshlé Kötlu orðið eitt hið lengsta á söguleg-
um tíma.
Þegar litið er yfir gossögu Kötlu er auðvit-
að næsta víst að eldstöðin gýs á næstu ára-
tugum. Afar litlar líkur eru á að jafn virk
megineldstöð og Katla þagni öldum saman.
Löng goshlé geta boðað stærri gos en orðið
hafa um hríð. Nú sem stendur eru þrenns
konar merki um óróa í Kötlu og nágrenni,
sem ber að taka alvarlega:
1. Skjálftavirkni er töluverð í Mýrdalsjökli
og einnig, en þó miklu minni, í Eyjafjalla-
jökli. Hefur svo verið í sumar þannig að ekki
er eingöngu um hefðbundna haustskjálfta
Kötlu að ræða (er verða að lokinni sumar-
þynningu jökulsins, halda menn).
2. Jarðhiti hefur aukist verulega í jöðrum
öskjunnar í Kötlu-megineldstöðinni. Það sést
á um tug ketilsiga sem verða til við ísbráðun
yfir jarðhitasvæðunum. Nærtækt er að
skýra breytingarnar með kvikuinnskotum úr
kvikuhólfi og auknum þrýstingi á þak þess
og með hitun jarðskorpunnar. Mörg dæmi
eru til um aukna og breytta jarðhitavirkni
eldstöðva á undan eldgosum.
Ljósm. Kjartan Guömundsson
Horft yfir hluta af umbrota- og gossvæðinu í Mýrdaisjökli, 12. október 1919, rúmu ári eftir að
Kötlugosinu lauk (sjónlína líklega í norðaustur).
Ljósm. Sigurður Stefnisson
Eyjafjallajökull (1666 m). Fjallið er eldkeila og sést hér vel móta fyrir um 2,5 km breiðum topp-
gíg. Ur honum fellur Gígjökull til norðurs. Eldgosið 1821-1823 kom úr gossprungu vestan í há-
fjallinu, nálægt toppgígnum.
Ljósm. Kjartan Guðmundsson.
Gosmökkurinn 1918, tignarlegur að sjá frá brúnum ofan Víkur. Gjóskuna leggur í norðaustur.
Hæð makkarins er a.m.k. 10 km.
um samfallandi gos í báðum eldstöðvunum
1612.
Kötlugosið 1918
Þegar Katla bærði á sér 12. október 1918
höfðu snarpir jarðskjálftakippir fundist í ná-
grenni Mýrdalsjökuls. Gosmökkur braust
upp úr jöklinum um eittleytið og gjóskan
barst í austur. Síðdegis heyrðust dynkir
þegar hlaupið braust fram úr vestanverðum
Kötlujökli. Þar brotnaði upp hrikagjá í
jökuljaðarinn. Skömmu síðar kom einnig
fram hlaupvatn og -eðja austar, og mikið af
Mýrdalssandi hvarf undir flauminn. Fórst
þá nokkuð af hrossum og sauðfé. Daginn
eftir var hlaupið að mestu rénað og hafði þá
valdið t.d. tjóni á gróðurlendi í Álftaveri.
Nokkuð jafnfallin en þunn gjóska var í
Skaftártungu og aska barst til Síðu og eitt-
hvað þar ausur fyrir. Fjöldi ísjaka lá á sand-
inum og voru sumir á stærð við stór fjölbýl-
ishús, eftir myndum að dæma.
Breytileg vindátt bar ösku til Reykjavíkur
3. Um árabil hefur orðið vart við útstreymi
gastegunda í Gígjökli í Eyjafjallajökli; gas-
tegunda sem geta verið af kvikuætt.
Ekkert af þessu dugar til þess að spá
eldsumbrotum. En telja verður líkur á þeim
verulega meiri nú en á síðasta áratug eða
svo. Engin leið er að tímasetja atburði (gos,
hlaup ofl.) að svo komnu máli en jarðvísinda-
menn munu auðvitað reyna slíkt eftir því
sem gögn aflast, m.a. með nýjustu mæliað-
ferðum.
Vissulega getur atburðarásin endað í bili
með því að kyrrð færist yfir Kötlu eftir ein-
hver fleiri smáhlaup og minnkandi skjálfta-
virkni. Menn vona hið besta og kljást við
það sem að höndum ber. Það hefur eldgosa-
sagan kennt okkur; og það hefur þekking
og viðbúnaður tryggt okkur eftir því sem
unnt er í viðureign manns og ótaminnar
náttúru.
Höfundurinn er jaröeðlisfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999 9