Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 6

AÐ er enginn hægðarleikur að
rata réttu leiðina heim til ung-
verska rithöfundarins Péter Ná-
das. Eftir fjögurra klukkustunda
akstur í skröltandi langferðabfl
þvert yfir Ungverjaland er kom-
ið í bæinn Zalaegerség þar sem
leigubílstjóri bíður mín. Hann
flytur mig síðan síðasta spölinn, að litlu þorpi
í 30 km fjarlægð frá slóvensku landamærun-
um þar sem Nádas tekur á móti mér.
I litla þorpinu, Gombosszeg, búa aðeins um
40 manns og hér settust þau að, Nádas og
Magda, kona hans, fyrir 10 árum. Greinar
eplatrjánna svigna undan ávextinum og rósa-
angan fyllir loftið. Hér andar allt af ró og friði,
ysinn og þysinn í Búdapest eru víðsfjarri.
Hafi það verið erfitt að finna Nádas sjálfan,
þá er það ekki minna verk að nálgast skrifin
hans. Fáorður er hann ekki og hann hefur allt
að því ástríðufullan áhuga á smáatriðum. I
„Minningabókinni" sinni lýsir hann út í æsar
hugrenningum sínum og tOfinningum og fyllir
um leið vit lesandans af angan liðinna daga.
Ein einasta setning getur teygt sig yfir fjórar
síður og tungutakið stundum svo safaríkt, að
lesendur standa næstum því á öndinni.
Péter Nádas fæddist á stríðsárunum og er
af gyðingum kominn. Svo er hins vegar fyrir
að þakka, að móðir hans var ljóshærð og blá-
eyg og með hjálp falskra skilríkja tókst henni
að bjarga fjölskyldunni frá því að lenda í klóm
nasista. Nádas var skírður til mótmælenda-
trúar og vissi ekki um gyðinglegan uppruna
sinn fyrr en hann var orðinn átta ára gamall.
„Okkur voru kennd kristin fræði í skólan-
um og þegar ég var kominn heim einn daginn
lýsti ég því yfir formálalaust, að ég hataði
gyðinga. „Hvers vegna gerirðu það?“ spurði
mamma. „Vegna þess, að þeir krossfestu litla
Jesúbamið," svaraði ég. „Hefurðu nokkum
tíma séð gyðing?" spurði hún. „Viltu sjá
einn?“ Síðan lagði hún hönd á höfuð mér og
leiddi mig í gegnum húsið að stóm spegli í
eikaramgjörð. „Þarna sérðu gyðing. Þú mátt
hata hann ef þú v0t.“ í speglinum sá ég gyð-
ing og gyðingahatara.
Nádas var 15 ára er móðir hans lést eftir
langvarandi vanheOsu og tveimur áram síðar
svipti faðir hans sig lífi.
„Mamma var vön að koma sér beint að efn-
inu og gat verið dálítið miskunnarlaus. Hún
gat líka verið kímin og hlý. Hún var mjög fé-
lagslega meðvituð og sanntrúaður kommún-
isti. Eg held, að hreinskilni hennar og hrein-
skiptni hafi ekki fallið fólki vel í geð og gert
henni lífið erfiðara. Þess vegna dó hún fyrir
aldur fram.“
Kettimir Rózsi og Kinti gjóa augunum upp
á fólkið, manneskjurnar þrjár, sem eiga í
hrókasamræðum í mildu lampaljósinu. „Jafn-
vel kettimir ókyrrast ef eitthvað er öðruvísi
en venjulega. Hér líður tíminn eins og lygnt
fljót," segir Nádas brosandi um leið og hann
þrykkir húfunni á höfuðið. Hann ætlar að fara
að sinna kvöldverkunum, höggva í eldinn fyrir
morgundaginn.
Vinnustofan hans Nádas er í uppgerðu
gripahúsi. Þar er hann með tölvuna sína en
um tölvupóstinn hefur hann samband við um-
heiminn. Ljósmyndavélin hans er á sínum
stað en hann starfaði lengi sem ljósmyndari.
Það átti þátt í að skerpa athyglisgáfuna og
kenndi honum að ráða í hin mörgu svipbrigði
mannsandlitsins.
Það vakti mikla athygli 1968 er Nádas
ákvað að yfirgefa Búdapest. Sem blaðamaður
var hann orðinn þreyttur á glímunni við rit-
skoðarana og segja má, að hann hafi „flúíð
land“ í nokkram skilningi. Þetta var hans að-
ferð við að láta ekki bugast.
„Eg þurfti að fá frið og hann fann ég ekki í
Búdapest, þessari háværa borg á krossgötum
milli austurs og vesturs. Það hefur lítið gerst í
ungversku menningarlífi frá 1968 og raunar
má segja, að það sé í rúst. Aftur á móti er það
kapitalisminn í sinni verstu mynd, sem ræður
hér ríkjum. Þegar sósíalisminn var og hét
beittu menn ýmsum brögðum til að komast af
og þeim má kannski líka beita gegn kapital-
ismanum. Menningarlífið er fjárhagslega
gjaldþrota og hefur raunar verið það lengi.
Hér áður voru það aðeins ríkisskáldin, sem
komust sæmilega af.
Við gerðum okkar miklar vonir 1989. Vinir
mínir töldu, að listinni yrði gert hærra undir
höfði á tímum lýðræðis og kapitalisma en það
hefur því miður ekki gengið eftir. Þessir nýju
tímar gera þó meiri kröfur til mín en áður.
Andstæðumar hafa aukist og ég á auðveldara
með að lýsa þeim. Það er ætlast til, að ég tjái
mig en mér virðist sem á Vesturlöndum sé
það keppikeflið að vita ekki of mikið. Vit-
neskjan á að vera kerfisbundin og afmörkuð
en samt eiga menn að vera frumlegir. Þeir,
sem falla ekki inn í þennan ramma, lenda bara
utangarðs.
Þetta er hættulegur leikur og miklu flókn-
ari en var undir sósíalismanum. Þá vissi ég
nákvæmlega hver var vinur og hver óvinur.
Ungverska rithöfundinum Péter
Nádas hefur stundum verið líkt
við Proust, Mann og Musil.
Gagnrýnendur lofa hann og
hann hefur slegið í gegn í
Bandaríkjunum. Talið er lík-
legt, að hann verði útnefndur
til Nóbelsverðlauna í bók-
menntum, skrifar TONE
MYKLEBOST . Með .EndaloÍT
um fjölskyldusögunnar", sem
út kom 1977, komst hann í
hóp mestu rithöfunda Ung-
verjalands en að höfuðverki
sínu, „Minningabókinni", vann
hann í 11 ár. Telja margir
hana með mestu ritverkum
þessarar aldar. Er nú verið að
vinna að útgáfu hennar á ýms-
um tungumálum.
Nú veit ég það ekki lengur. Ekki vegna þess,
að ég sé svo reynslulaus, heldur vegna þess,
að aðstæðurnar heimta, að ég lagi mig að
þeim og láti berast með straumnum. Erum
við þá neydd til að svamla með? Nei, alls ekki.
Eg reyni að brjótast gegn straumnum en það
er áhættusamt."
Nádas þagnar og horfir út í kyrrðina áður
en hann tekur aftur til máls.
„Það er áhættusamt vegna þess, að það er
svo slítandi að vera sjálfstæður og standa
jafnframt undir væntingum. Þetta er eins og
að vera í rússíbana, sem stoppar aldrei. Gjald-
ið, sem menn verða að greiða, er heilsan, jafnt
á líkama sem sál.“
Þarftu alltaf að vera svona heiðarlegur
gagnvart sjálfum þér. Alltaf að leita eftir því,
sem þér finnst rétt?
„Já, ég verð að reyna það. Það er mér eins
og hver önnur ástríða eða árátta."
Lýgurðu aldrei?
„Jú, það geri ég,“ segir hann og hlær. „Þeg-
ar leikurinn krefst þess, annars ekki. Ég þarf
að fá minn tíma til að velta því fyrir mér hvort
ég hafi breytt rangt eða rétt, hvort lygin hafi
verið í réttu samhengi, hvort hún var góð eða
slæm. Kommúnisminn ól af sér sína sérstöku
lygi en hún samt þrífst alls staðar í einhverri
mynd, hvert sem kerfið er. Við ljúgum þó að-
allega að okkur sjálfum."
Er eitthvert pláss fyrir smámunasaman
graflara eins og þig nú á þessum tímum yfir-
borðs- og æsifréttamennsku?
„Það er kannski réttara að spyrja hvort
nokkur þörf sé fyrir bókmenntir. Hverjir lesa
bækur? Hvers vegna eru menn að skrifa sög-
ur, sem fáir lesa? Skipta fortíð og framtíð ein-
hverju máli? Er nóg að lifa í samtíðinni, frá
degi til dags? Mitt svar er að setjast við skrif-
borðið dag hvem og fást við texta, spyrja
spuminga. Með aldrinum velti ég hlutunum æ
meira fyrir mér. Það á sínar rætur í evrópskri
menningu en yfirborðsmennskan reynir að
útrýma því.“
Nádas segir, að bókin og rithöfundurinn
séu að verða eins og hver önnur verksmiðju-
framleiðsla.
„Ég hef skrifað í 30 ár og niðurstaða mín er
sú, að orðin og setningamar öðlist ekki líf
bara vegna þess hvaða hugmynd býr að baki
þeim, hvort hún er rétt eða röng, heldur
vegna þeirrar vinnu, sem í þau eru lögð. Setn-
ingin er ekki fullkomin fyrr en búið er að fín-
pússa hana og hugsa í gegn. Bestu dæmin um
það eru hjá Kafka og Beckett þar sem lesand-
inn áttar sig ekki á erfiði höfundarins. Þetta
eru bókmenntir, annað framleiðsla.
í „Minningabókinni“ samsvai-ar einn kafli
einni setningu, jafnvel þótt hann sé á einni
eða fjóram síðum. Slíkri setningu má líkja við
andardráttinn. Ég hef ekki áður verið með
svo langar setningar í bókum mínum en
vegna þess hve samskipti persónanna era ná-
in, fannst mér ég þurfa þess. Ég var að leita
eftir núinu, tímalausri upplifun. Það er árátta
mín að lýsa þessum punkti í samskiptum
manna, munúðinni, sem allir hafa reynt.“
Þurfa menn að þjást til að geta skrifað?
„Já. Ég þjáðist í mörg ár sem rithöfundur.
Ég gat ekki tjáð eða komið orðum að þjáning-
unni og skildi ekki, að leitin sjálf er ígildi tján-
ingarinnar. Þegar ég áttaði mig á því, var sem
fargi væri af mér létt og vinnan varð auðveld-
ari.“
Nádas er kunnur víða um lönd. Fyrir
skömmu kom „Minningabókin" út í Banda-
ríkjunum þar sem hún fékk góða dóma. Er
önnur útgáfa komin út og nú sem pappírs-
kilja.
Sagan gerist á þremur tímaskeiðum en sög-
urnar tengjast innbyrðis. Þungamiðjan er ást
milli tveggja manna, ungverska rithöfundar-
ins og Austur-Þjóðverjans Melchiors. Rithöf-
undurinn dvelur um tíma í Austur-Berlín þar
sem hann safnar saman í sögu, sem á að ger-
ast á heilsuhæli við Eystrasalt um aldamótin
síðustu. Inn í söguna fléttast síðan þroski
sögumannsins og uppvöxtur, frá barni í full-
orðinn rnann í Búdapest á sjötta ái'atugnum
þegar ógnaræði stalínismans var í hámarki.
„Fólk vill fá að vita hvort maður hafi í raun
upplifað það, sem í sögunni segir. Það vill fá
já eða nei en það er ekki hægt. Samt verður
að gefa einhver svör og hafi maður skáldað
þetta allt saman, þá er spurt. Hvers vegna?
Hvað býr að baki?“
Nádas á stundum erfitt með að greina að
veraleikann og ímyndunina. Þegar hann hitti
konuna, sem hann notaði sem fyrirmynd í
„Minningabókinni“, kom í ljós, að öll þeirra
upplifun, sögurnar þeirra, vora af gjörólíkum
toga. Það, sem hann hélt vera veruleiki, var
hrein ímyndun og öfugt.
„Það getur líka verið gaman að velta fyrir
sér orðróminum og fylgjast með því hvernig
hann vinnur sitt verk. Ég hef lengi reynt að
leiðrétta alls konar vitleysu, sem um mig
gengur, en hef nú gefist upp á því. Það er
stórkostlegt að sjá hvernig nýtt líf, ný tilvera
verður til, hvernig hún er tengd jiafni mínu
þótt ég hafi hvergi komið nærri. I ensku út-
gáfunni af verkum mínum er ég kynntur sem
sonur embættismanns og alinn upp á bama-
heimili. Því fer fjarri. I bókarkynningunni er
mér líkt við Proust, Mann, MusO og jafnvel
James Joyce,“ segir Nádas hlæjandi og dreg-
ur fram stórt plakat. „Kannski einum of langt
gengið," segir hann en viðurkennir þó, að svo
sé Musil fyrir að þakka, að bókin hafði ein-
hvern endi.
Bækur Nádas seljast yfirleitt ekki mikið.
„Það er einnig tímanna tákn, að orðstírinn er
miklu stærri en maðurinn sjálfur. Fólk hleyp-
ur tfl hliðar við veraleikann, ekki með honum.
Það les ekki bækur, heldur um bækur, gagn-
rýnina, viðtölin. Nýlega skrifaði gagnrýnandi
nokkur tóma vitleysu um eina af bókum mín-
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999