Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1999, Blaðsíða 13

Hin stríðandi fjöld. Úr Sigri viljans.
Úr myndinni Olympia. Riefenstahl var dans-
ari og kunni að kvikmynda mannslíkamann.
una. Halda mætti að ung kona sem verður fyr-
ir slíkum skakkaföllum væri meira eða minna
upptefld. Því fór fjarri. Leni Riefenstahl lék í
kvikmyndum og gerði garðinn frægan í svo-
nefndum fjallamyndum (Bergfilme). Þessar
myndir skipa nokkra sérstöðu í kvikmyndasög-
unni þar sem þær voru í raun eina sérþýska
kvikmyndategundin. Riefenstahl var hvatvís,
einþykk og hafði erfiða lund. Orð Bismarcks að
hlutverk konunnar væri fólgið í káunum þrem-
ur - Kinder, Kirche und Kiiche - börnum,
kirkju og eldhúsi, voru henni lítt að skapi. Ri-
efenstahl braut allar reglur í kvikmyndaheim-
inum og gerðist leikstjóri. í ofanálag sýndi hún
og sannaði með fyrstu mynd sinni, Bláa Ijósinu
(Das Blaue Licht) að hún hafði meira til
brunns að bera á þessu sviði en flestir starfs-
bræður hennar. Einn af þeim sem lét heillast
af myndinni var Adolf Hitler. Foringinn kom
að máli við hana og vildi að hún gerði heimild-
armyndir fyrir sig. Hugur Riefenstahl stóð til
leikinna mynda en hún lét tilleiðast. Frægð
hennar og fall voru falin í þessari ákvörðun.
Sigur viljans
Myndin Sigur viljans (Das Triumph des Wil-
lens) frá árinu 1935 er öflugasta áróðursverk
samtímans og best gerða heimildarmynd sög-
Riefenstahl að störfum í Súdan.
unnar. Sögusvið er flokksþing nasista í Nurn-
berg árið 1934. Albert Speer skipulagði hátíða-
höldin. Sigur viljans er samsafn ólíkra kafla
sem tengjast í persónu foringjans. Riefenstahl
tókst að gera nasista goðumlíka í myndinni.
Frægast er atriðið þar sem Adolf Hitler svífur
á flugvél niður á jörðu og ber við himin. Annað
skot úr myndinni sem lengi verður í minnum
haft sýnir foringjann þar sem hann stendur
uppréttur í bifreið og líður meðal fjöldans eins
og eitthvert óskilgreint goðmagn beri hann á
höndum sér. Enginn kvikmyndamaður í sög-
unni hefur fengið þvílík mannaforráð upp í
hendurnar til að gera heimildarmynd. Myndin
var tekin á sex dögum og Riefenstahl hafði á að
skipa 120 manna tökuliði, þar af 40 tökumönn-
um. Sigur viljans var liður í að efla persónu-
dýrkun á Hitler og sýna þjóðinni fram á að allt
væri með kyrrum kjörum eftir nótt hinna
löngu hnífa þegar útsendarar Hitlers myrtu
Ernst Röhm og lærisveina hans. Josef
Goebbels var þegar hér er komið sögu einvald-
ur í kvikmyndaheiminum þýska og hafði veg og
vanda að kvikmyndagerð í Þriðja ríkinu. Sigur
viljans vai- á hinn bóginn gerð að tilstuðlan for-
ingjans og Riefenstahl var skjólstæðingur rík-
iskanslarans. Ái-óðursmálaráðherranum hefur
eflaust þótt sem Hitler tæki fram fyrir hend-
Riefenstahl að störfum.
Riefenstahl við tökur á Sigri viljans.
urnai- á sér enda andaði köldu milli Riefenstahl
og Goebbels.
Ólympíuskeið
Olympia er af sama toga spunnin og Sigur
viljans. Að þessu sinni hæfðu mikilfengleg efn-
istök Riefenstahl yrkisefninu betur. Myndin er
ógleymanleg heimild um Ólympíuleikana í
Berlín árið 1936. Verkið er tvímynd og hefst á
loftsýn líkt og Sigur viljans. Atriði sem situr
eftir líkt og greypt í vitund áhorfandans er sig-
ur bandaríska blökkumannsins
Jessie Owens þar sem hann
hleypur eins og svartur storm-
sveipm- og hreppir gullið fyrir
framan nefið á þúsundum manna
sem trúðu því að þeir væru
þeldökkum æðri að upplagi.
Owens vann fern gullverðlaun á
leikunum. Riefenstahl braut blað
í kvikmyndasögunni þegar hún
sýndi Ólympiukappana stinga sér
og svífa um í lausu lofti þar sem
þeir keppa í dýfingum. Þykir
þessi snilldarlega útfærsla á
keppninni enn magnaðasta
íþróttaefni sem fest hefur verið á
filmu. Aðferðirnar sem Ri-
efenstahl beitti við gerð Olympia
voru lyginni líkastar. Sérstakir
turnai- og vagnar vora smíðaðir til
að ná hreyfingum íþróttagarp-
anna frá réttu sjónarhorni. Allur
þessi undirbúningur skilaði sér svo að um
munaði. Riefensthal notaði ekki einu sinni
þriðjung af því efni sem kvikmyndað var. Hún
eyddi alls 400 km af filmu til að ski-á Ólympíu-
leikana í Berlín árið 1936 á spjöld sögunnar.
Riefenstahl lagði gríðarlega vinnu í Olympia og
var á annað ár að klippa myndina og hljóðsetja
en hún varði fjórtán mánuðunum í að klippa
Sigur viljans. Segja má að hver klukkustund
hafi skilað sér á breiðtjaldið. Fullkomnunar-
árátta Riefenstahl skín í gegn og höfundur
leggur alúð við hvern myndramma.
Brátt skarst í odda með Goebbels og Ri-
efenstahl en áróðursmálaráðherranum fannst
skörangurinn þjóðinni dýr. Goebbels lýsti
þessum erjum í dagbók sinni sjötta nóvember
árið 1936:
„Fraulein Riefenstahl fékk móðursýkiskast
þegar ég reyndi að koma vitinu fyrir hana. Það
er ekki á nokkurn mann ieggjandi að vinna
með þessari óhemju. Nú heimtar hún hálfa
miljón marka til viðbótai' ... Hún grætur en
tárin eru lokaúrræði konunnar. Harmkvælin
hrífa hins vegar ekki lengur á mig.“
Riefenstahl leitaði á náðir foringjans og hót-
aði að flytja úr landi. Hitler leysti Riefenstahl
undan samstai'fi við Goebbels og lét hana svara
til Rudolfs Hess. Sigur viljans og Olympia eftir
Riefenstahl eru epískar heimildarmyndir.
Enginn annai' kvikmyndamaður hefur náð því-
líku valdi á forminu og Riefenstahl. Eftir á að
hyggja hefði enginn annai' en Riefenstahl get-
að gert Olympia. Hún var dansari, íþróttakona
og listamaður en var að auki
fæddur leiðtogi, hafði til að bera
óvenjulega skipulagsgáfu og gat
verið uppivöðslusöm þegar því var
að skipta. Þessi ólíku eigindi er
sjaldan að finna í einum einstak-
lingi. Er þetta ef til vill skýringin
á því hvers vegna glæstar heimild-
armyndir efth' Riefenstahl eiga
engan sinn líka.
Riefenstahl í Hollywood
Riefenstahl hélt til Bandaríkj-
anna árið 1938 með Olympia í
farteskinu og hugðist vinna lönd í
álfunni. Aðför nasista að gyðing-
um nóttina sem nefnd hefur verið
Kristallsnacht eða kristalsnóttin
var þá í brennidepli um allar jarð-
ir. Aðfaranótt 10. nóvember árið
1938 braut Hitlersæskan rúður í
búðum og á heimilum gyðinga um
gervallt Þýskaland. Þessh- æskumenn myrtu
91 gyðing og 20.000 manns af ættkvísl Abra-
hams var vai-pað í fangabúðir. Ameríkumönn-
um hryllti við þessum atburðum. jl Andstæð-
ingar nasista í Kaliforníu sáu til þess að Ri-
efenstahl kom alls staðar að luktum dyrum.
Menn á borð við Walt Disney hittu Riefenstahl
nánast á laun. Þeir fáu Ameríkumenn sem sáu
Ólympíumyndina voni yfir sig hrifnir enda
hafði einhver vit á því að fella öll skotin af
Hitler úr kynningareintakinu.
Grimmdarverk í Póllandi
Riefenstahl lagði nú drög að leikinni mynd
um drottninguna Peneþesileu efth- leikriti eftir
Heinrich von Kleist. Þessi litmynd átti að sýna
Amasónur og Forn-Grikki takast á. Ef til vill
þótti Riefenstahl sem hún hefði barist í þessari
orrustu milli karla og kvenna frá blautu barns-
beini. Svo kom stríðið. Riefenstahl sá þann
kost vænstan að snúa sér aftur að gerð heim-
ildarmynda. Hún hélt í þessum erindagjörð-
Riefenstahl í Bláa Ijós-
inu. Myndin var frum-
raun hennar sem leik-
stjóri.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. SEPTEMBER 1999 1 3