Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Side 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
1 1 . TÖLUBLAÐ • 75. ÁRGANGUR
EFNI
Myrkrahöfðingjar
Séra Jón Magnússon sem uppi var á galdra-
brennuöldinni var ekki einn um að upplifa
ofskynjanir með hræðilegum afleiðingum.
Þesskonar faraldrar voru algengir á þess-
um timum, en nú er margt sem bendir til
þess að þessi ósköp hafi stafað af eitrunar-
áhrifum ergots, en það vex á korni við
ákvcðin skilyrði.
Útmánaðasport
Hér er gluggað í nýja myndabók, 4x4 á há-
lendi Islands. Þar eru ljósmyndir sem
Kjartan Sigurðsson og fleiri hafa tekið í
jeppaferðum á hálendinu, en nú er einmitt
óskati'mi slíkra ferða þegar hægt er að aka
jeppum hvar sem er utan slóða og vega, en
hámarkið fínnst mörgum að sé að aka
fjallabílum sínum upp á jökla.
FORSÍÐUMYNDIN
EyÖibyggÖ
við alfaraleið
Hér er annar þáttur Gísla Sigurðssonar um
byggð og náttúru í Hraunum, vestan
Straumsvíkur. Nú er komið að því að líta á
einstakar jarðir, fyrst Lónakot, sem nú er
rústir einar, og Straum, sem hefur fengið
nýtt hlutverk og hýsir Listamiðstöð Hafn-
arfjarðar.
Félag íslenskra
tónlistarmanna
fagnar sextíu ára afmæli sínu með hátíðar-
tónleikum í Salnum í Kópavogi í kvöld kl.
20.30. Af því tilefni fjallar einn meðlima fé-
lagsins, Ingvar Jónasson, um félagið. Segir
hann það ekki hafa látið mikið á sér bera en
komið þó nokkuð við sögu tónlistar hér á
landi og þeirrar ótnílegu þróunar sem átt
hefur sér stað einmitt á þessu timabili.
er portret af stúlku eftir bandaríska mólarann Chuck Close, f. 1967. Hann mál-
ar andlitsmyndir í risastærðum og á afar sérkennilegan hátt eins og hér sést.
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
í UNUHÚSI
Upp þetta dimma sund: þar lá mín leið
mart liðið kvöld;
og sæi eg ljós, þá var sem vanda og neyð
væri nú lyft af heilli öld.
Hér beið mín eftir amstur dags og önn
- eða utanför -
sú fyllíngvona erfæstum verður sönn,
að fá af vini örugg svör,
svo létti vafa og öllum ugg afþér
sem átt þar hlé:
hverþögn fær óm; hvert orð ber epli ísér.
Ymur hið forna saungna tré.
Þar drífa guðir og gamlir prestar inn
og gyðjur lands,
afbrotamenn og börn fá bolla sinn
afbesta vini sérhvers manns.
Og Steinar Steinn sem ljóðin las mérfyr
án lífsfögnuðs,
kom handkaldur upp sundið, drap á dyr
og drakk úr kaffibolla Guðs.
Ó mildu vitru augu, augna hnoss,
umliðna stund
þess ljóss er brann, sjá ennþá lýsirðu oss
upp þetta dimma sund.
LjóðiS í Urmhúsi birtist fyrst i Tímariti Máls og menningar árið 1958 og síðar í
Sjömeistarasögunni (1978). „Það kvæði varort um glugga Erlendar í Unuhúsi.
Til skýringar skal þess getið að það var siður Erlendar að setja fram einu bolla-
pari Heira en gestirnir voru við borðið, „bolla guðs" sem við kölluðum", segir
Halldór Laxness í eftirmála við Kvæðakverið í ársbyrjun 1992.
AF TVENNUM
HEIMUM
RABB
Nýlega barst mér í
hendur greinakorn
sem fjallaði um þau
vandamál sem búin
eru skólum í stór-
borgum Banda-
ríkjanna, en þar hafa
menn áhyggjur af
hræðilegum raunveruleika stéttskipts
þjóðfélags. Greinin vísaði í sögu Charles
Dickens A Tale of Two Cities en upphaf
hennar er svona (í lauslegri þýðingu);
„Þetta voru bestu tímar, þetta voru verstu
tímar, þetta var tími vísdóms, þetta var
tími heimsku, þetta var árstið ljóssins,
þetta var árstíð myrkursins, þetta var vor
vonarinnar, þetta var vetur örvæntingar,
við höfðum allt fyrir framan okkur, við
höfðum ekkert fyrir framan okkur...“
Þegar svo fréttir bárust í, hér á landi,
af hugsanlega þúsundum einstaklinga sem
búa við ömurleg skilyrði, fátækt, ein-
angrun og íleira, þá kom mér þessi setn-
ing Dickens í hug. Það er nú einu sinni
fremur ömurleg tilhugsun að í þessu sam-
félagi þar sem alltaf er lögð áhersla á
gæði velferðar, háar þjóðartekjur og góð-
æri þá skuli þessi staða vera uppi.
Ég man þegar ég var við nám í Bret-
landi á áttunda áratugnum þá þótti okkur
íslenskum stúdentum sem þar vomm
merkilegt að við hér á landi hefðum nán-
ast náð að útrýma fátæktinni, ekki síst í
samanburði við Breta og þær auðlindir
sem það land á. Þar var það tölfræðileg
staðreynd að tugir þúsunda gamalmenna
myndu látast úr kulda á meðalvetri.
Þessi undarlega staðreynd sem nú blas-
ir við segir okkur margt um þann ein-
staklingsheim sem búið er að sveifla okk-
ur inn í frá forræðishyggjunni fyrr á
öldinni. Undanfarin ár hefur helst ekki
mátt banna neitt af ótta við að það væri
forræðishyggja. _
Rannsókn RKÍ sem birtist fyrr á árinu
er einungis staðfesting á því hve víða
menn þurfa að líta í kringum sig þegar
þeim líður vel. Sjálfumgleði efnahagslífs-
ins og viðskipta verður að huga að því að
hin ósýnilega hönd markaðarins kann að
tryggja bestu viðskipti og mikil viðskipti
en þegar upp er staðið þá gagnast hún
þeim minnihluta sem eignirnar á betur en
hinum skuldugu og eignalausu. Það sem
vakti athygli mína, sem skólamanns, var
sá dómur sem fulltrúar rannsóknarinnar
felldu yfir skólakerfinu. Það var ekki síst
vegna þess að ég hef alltaf talið skóla
vera samfélagslegt tæki sem tryggja á
jafnan rétt að menntun, sem aftur tryggir
lýðræði og jafnrétti í mínum huga.
Ef það er rétt að foreldrar geti ekki
heimilað börnum sínum að taka að fullu
þátt í skólastarfi, afþreyingu eða félagslífi,
geta ekki keypt með þeim skólagögn þá
er mikilvægt að huga að því hvort ekki sé
búið að velta of miklu á sum heirmlin.
Hvort ekki sé búið að velta of mikilli
kostnaðarhlutdeild yfir á þegnanna.
Þá var ekki síður óhugnanlegt að lesa
um einangrun sjúklinga og fatlaðra ekki
síst þegar verið er að hagræða, skera nið-
ur eða á annan hátt tryggja það að kostn-
aðarvitund þegnanna sé nógu styrk.
Þegar ég les um svona hluti þá fer ég
að velta fyrir mér hættumerkjunum sem
uppi eru. I miðjum Hrunadansinum eykst
viðskiptahallinn við útlönd, sjálfsmorð eru
í hámarki, fíkniefni flæða yfir landið og
félagsleg vandamál, sem skólakerfið þarf
að glíma við virðast aldrei fleíri.
Sannarlega vísbending um stórfenglega
jákvætt þjóðfélagsástand.
Og hvað er þá til úrlausnar? Líklega
væri best að efla sameiginlega velferðar-
kerfið. Sú úrlausn er afar augljós, enda
sýnir það sig að í þeim löndum þar sem
slíkt er rekið þá eru samfélagsleg vanda-
mál minni. í þeim löndum þar sem slík
kerfi eru skorin niður þá eru þau ómæld
og í þeim löndum þar sem þau eru alls
ekki til staðar vaða vandamálin uppi.
Þau eru falleg velferðar- og góðæris-
merkin. Menn kaupa og selja verðbréf,
græða og tapa en gleyma því ærið oft að
bak við verðbréfin eru fyrirtæki og í þeim
starfar fólk, við þau skiptir fólk og ef hluti
borgaranna getur ekki staðið í viðskiptum
við þau þá er einungis tímaspursmál hve-
nær hringrásin snýst við og fer í öfuga
átt. Það hefur margsinnis sýnt sig að hag-
vöxtur er ekki einföld lína upp á við held-
ur ærið sveiflukennd þó svo að hún sé upp
þegar Htið er á heHa öld í einu.
Kannski var það þó atvik í Kringlunni
sem fékk mig tU að átta mig á þeim eðlis-
mun sem er á því að vera velmegandi í
dag og því sem var fyrir um t.d. 200 ár-
um. Þá voru þeir velmegandi sem réðu
framleiðslutækjunum, matvælabirgðunum.
Fátæklingur hafði næsta lítið að gera með
að eignast ríkra manna skó, fot eða aðrar
eigur. Það var einfaldlega of augljóst.
I dag er það ekki maturinn sem barist
er um heldur neyslan,- sem er í sjálfu sér
ágætt, en gerir okkur veikari gagnvart
auglýsingum.
A dögunum horfði ég á eftir smápatta,-
10-12 ára hverfa inn í fjöldann í Kringl-
unni með DVD spilara. Hann var að stela.
Til hvers hann ætlaði sér að nýta þetta
tæki er vonlaust að átta sig á. Skyldu for-
eldrarnir verða varir við peninga hjá hon-
um eða tækið? Skyldu þeir skila því? Var
hann að láta undan þrúgandi þrýstingi
auglýsinganna? Það að verja stuld með
skorti er rangt. Heiðarleiki er upp-
eldisatriði og þjófar þekkjast meðal ríkra
manna. Hins vegar er það tímanna tákn
að pjakkurinn var ekki að stela sér til
matar og af fötum hans mátti ráða að
hann bjó tæpast við skort.
Vissulega er frelsið gott. Vissulega ber
að ala fólk upp við frelsi. En eru menn
búnir að gleyma því að frelsi fylgir
ábyrgð? Eg er viss um að sá sem nýtur
frelsis lántökunnar finnur heldur betur
fyrir klafa skuldabyrðinnar síðar. Og ber
bankinn sem lánaði ábyrgð þegar hann
sópar saman reitum viðkomandi upp í
vangreiddar skuldir? Ég hef það ærið oft
á tilfinningunni að íslendingar séu að
geggjast á þessu frelsi öllu saman. Sjálf-
sagt hefðum við gott af örlítilli for-
ræðishyggju svona áður en við seljum allt
ofan af okkur sem skiptir máli til útlanda.
Það er sannarlega sorglegt að svo sé
komið í þessu litla samfélagi sem hefur
einhverjar hæstu þjóðartekjur á mann
skuli mismunun aukast með auknu frelsi.
Það er í mínum huga afskaplega vond
stefna ef sátt er um það að vissir hópar
samfélagsins eru einangraðir eða eru búin
vond skilyrði vegna heilsu sinnar eða að-
stæðna sem kunna að vera í fjölskyldum
þeirra.
Orð Dickens lýsa kannski vel því sem
við sem vel erum stödd gleymum ærið oft.
Nefnilega að það eru tvær hliðar á málun-
um. Fyrir fólkið sem ekur um í bílum sem
kosta nokkur árslaun þeirra lægst laun-
uðu og gengur um í merkjavöru eða finnst
lítið mál að fara út að borða fyrir tug eða
tugi þúsunda ætti að íhuga hvort ekki sé
búið að skekkja efnahagskerfið fullmikið.
Það var mat Þorgeirs Ljósvetningagoða
að það yrði til að rjúfa friðinn ef menn
hefðu ekki einn sið og ein lög í landinu.
Nú kann það að vera rétt að margt hafi
breyst en sumt breytist aldrei og allra
síst í mannlegu eðli. Frelsi er af hinu góða
en ef græðgin fær að stýra frelsinu þá
rjúfum við friðinn og kyndum undir órétt-
lætið. Það þarf að finna meðalveginn hér
sem víðar.
MAGNÚS ÞORKELSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. MARS 2000 3