Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Síða 5

þolandinn af svefnleysi og óseðjandi matarlyst.
Þeir sem lifa af geta orðið andlega skertir. Báð-
um þessum ergot-einkennum geta fylgt of-
skynjanir.
Faraldrar af völdum ergot-eitrana voru mjög
algengir í Norður-Evrópu á síðmiðöldum þó hér
hafi ekki borið mikið á þeim fyrr en á 17. öld.
Sigurjón Jónsson læknir leitar skýringa á þess-
um faröldrum í bókinni Sóttarfar og sjúkdómar
á íslandi 1400-1800. Sigurjón hefúr lagt mikla
vinnu í að kanna annála og aðrar heimildir til að
afla upplýsinga um sjúkdóma og veltir mjög fyr-
ir sér þessu fyrirbæri 17. aldar sem hann nefnir
sálsýkisfaraldra. Hann aðgreinir þá frá geðveiki
þar sem þeir voru í flestum tilfellum tímabundn-
ir.
Jón Magnússon var ekki einn um að upplifa
þessi veikindi og ofskynjanir, það gerði einnig
heimilisfólk hans og gestir á meðan þeir höfðu
viðdvöl á heimilinu eins og Jón Olafssson Indía-
fari, einkennin hurfu þegar hann hafði yfirgefið
heimilið. Pétur Einarsson, höfundur Ballar-
annáls,veiktist tvisvar af þessari undarlegu
veiki árin 1640-54. Næstu áratugina var fólk að
upplifa titring, veikleika fyiir brjósti, í fótum og
margskonar aðra vanlíðan. Það sá sýnir, eld-
hnetti og blóð renna niður veggi.
I bók Sigurjóns eru einnig lýsingar á öðrum
sjúkdómum sem gætu bent til að ergot-eitranir
hafi verið talsvert algengar hér á landi á seinni-
hluta 16. aldar.
Lýsingar hans á sáraveiki (sem ekki var talin
vera franzós) sem braust út í fúin, viðurstyggi-
leg kaun, skyrbjúg og í einhveijum tilfellum
holdsveiki sem lýst er sem holdfúa og limafallli,
gætu bent til þess að ergot-eitranir hafi verið
talsvert víðtækar hér á landi.
Einnig kemur fram að bráðdauði hefur verið
talsvert algengur hér á landi á 17. öld.
Ergot-faraldrar voiu algengir í Rússlandi. I
Perspeetíves er lýsing á sýkingu sem olli dauða
20 þúsund manna úr herdeild Péturs mikla
Rússakeisara í júlí 1722 þegar þeir voru í her-
ferð til að vinna land af Persum við Kaspíahaf.
Læknar töldu fyrst að þetta væri plágan en er
þeim varð ljóst að veikin var ekki smitandi
kenndu þeir um lélegu komi. Strax og fólkið
hafði borðað brauð fékk það svima og sterkan
herping í taugar og þeir sem ekki voru látnir
innan eins dags misstu hendur og fætur eins og
gerist þegar útlimir hafa frosið. Aðeins þeir sem
borðuðu gott brauð sluppu, skrifaði franski am-
bassadorinn Campredon.
Um aldamótin 1600 urðu hér miklar breyt-
ingar í viðskiptaháttum er danski kóngurinn
veitir dönskum kaupmönnum einkaleyfi á allri
verslun á íslandi til 12 ár, árið 1602. Einokunin
sem átti að bæta hag fólksins í landinu leiddi af
sér margskonar hörmungar. Vörur eins og rúg-
ur ekki aðeins hækkaði í verði, iðulega var
kvartað vegna formengaðs mjöls með myglu og
hrati. Þrátt fyrir að kaupmönnum væru settar
ákveðnar reglur að fara eftir um sanngjama
viðskiptahætti vom þær þverbrotnar. Kaup-
menn bára við viðskiptahagsmunum. Þrátt fyrir
að margbrotið væri á Islendingum var leyfi
kaupmanna endumýjað.
Á þeim tíma sem galdrafárið var sem mest
vora siglingar til landsins mjög stijálar og um
tíma var verslunin í höndum leiguskipa sem öfl-
uðu vörannar sjálfir. Þá var einnig talsvert um
launverslun bæði við Hollendinga og Englend-
inga. Má ætla að rúgur hafi verið meðal sölu-
vöra og ekki alitaf ómengaður, en galdrafár
vora landlæg á Englandi á þessum tíma.
Nú á tímum er erfitt að skilja þær hörmungar
sem gengu yíir landið á 17. öld. Náttúrahamfar-
ir og hallæri vora tíð og þegar síðan bætist við
líkamleg og andleg kvöl fólksins var ekki óeðli-
legt það leitaði skýringa og hafi viljað afmá vá-
gestinn. Ef til er skýringu á galdrafárinu að
finna í efni í Vísnabókinni sem gefin var út á
Hólum árið 1612. í kafla um Syndir og aðra
ósiðu lýsir höfundur þjáningu og kvölum for-
dæmra og hvað bíði þeirra þegar djöfullinn hef-
ur náð tökum á þeim. Þeirra beið eilíft bál með
miklum kvölum sem brennir og steikir ... menn
frjósa og stikna... djöflar kremja kropp með
hrömmum, kreista, þiýsta, hrista og nísta. Er
að undra þó að menn hafi óttast um sáfuhjálp
sína eftir að hafa sjálfir upplifað sömu hremm-
ingar eins og koma fram í kvæðinu.
Myrkrahöfðinginn var ekki aðeins ógnvaldur
á miðöldum. Myrkrahöfðingjar nútímans era
margir og koma víða við. Þeir leggja snörar fyr-
ir ungar sálir sem vart kunna fótum sínum for-
ráð. Þeir egna og tæla og halda að ungu fólki
skaðlegum efnum sem þeir vita að geta eyðifagt
fíf þeirra. Myrkrahöfðingjar nútímans era ekki
síður athafnasamir en forverar þeirra og er
engu líkara en að þeir hafi selt sína eigin sál og
leiki nú lausum hala sem aldrei fyrr.
Heimildir.
J.W.Bennet and Ronald BentJey. The Story of ergot.
Perspectives in Biologi and Medicine. 1999.
Páll Eggert Ólafsson, Saga fslendinga. Verslun á 16. öld.
1942.
Salomon H.Snyder. Drugs and the Brain. 1986.
Sigurjón Jónsson. Sálsýki og andlegir faraldrar. Sóttar-
far og sjúkdómar á íslandi. 1944.
Jón Aðils. Einokunarverslun Dana á íslandi. 1971.
Öldin sautjánda, 1601-1700.
Höfundurinn er blaðamaður
Möðrudalur á Fjöllum.
ÍSLENSK VEÐURMET 2
Ljósmynd/Snorri Snorrason
LAGMÖRKIN A GRIMSSTÖÐ-
UM OG MÖÐRUDAL 1918
EFTIR
TRAUSTA JÓNSSON
Janúar 1918 er kaldasti mánuður á
íslandi á öldinni sem nú er nærri
liðin.
Vitað er um fáeina ámóta eða
kaldari mánuði á 19. öld. Mikill
hafís var í þessum mánuði fyrir
Norðurlandi, en hann entist ekki
lengi því febrúarvindar reyndust
honum erfiðir. Mikil hæð var við landið í
upphafl mánaðarins og var hún í áföngum
að mjaka sér frá því að hafa verið fyrir
sunnan land í lok desember og til Græn-
lands. Aðalkuldakastið hófst um þrettánd-
ann og stóð í innan við 3 vikur á Suðurlandi,
en út mánuðinn fyrir norðan. Framan af var
heldur hvassviðrasamt, en um 20. var vind-
ur orðinn hægur og þá urðu mestu kuldarn-
ir á flestum stöðvum. Lágmarksmælar sömu
gerðar og enn eru notaðir voru á allmörgum
stöðvum á þessum árum og m.a. á Gríms-
stöðum. Þessir mælar innihalda vínanda en
hann þolir frost betur en kvikasilfursmælar
því kvikasilfur frýs við 39 stiga frost. Þó
lesa megi með allmikilli nákvæmni af mæl-
unum var algengast að lágmarkið væri lesið
í heilum og stundum hálfum gráðum.
Ekki er vitað betur en að meginmælar
(þurrir mæfar) á bæði Grímsstöðum og í
Möðrudal hafi verið kvikasilfursmælar. Þeir
voru því niðri undir frostmarki kvikasilfurs
þegar kaldast var. I lágmarksmælum er
spritt (vínandi) og því er ekki hætta á að
þeir frjósi. Hægt er samtímis að lesa hita og
lágmarkshita af lágmarksmælum. Svo er
fyrir mælt að það skuli gert þegar lágmark-
ið er lesið. Hiti á lágmarksmælinum á at-
hugunartíma er kallaður „sprittstaða" mæl-
isins. Sprittmælar eru að jafnaði taldir
ónákvæmari en kvikasilfursmælar og því er
mismunur á mælunum ætíð túlkaður sem
skekkja á lágmarksmælinum. Ekki er víst
að þessi regla eigi við þegar komið er niður
undir frostmark kvikasilfurs.
Sigurður Kristjánsson á Grímsstöðum var
samviskusamur athugunarmaður, þó hann
læsi oftast af mælunum með aðeins 1 gráðu
nákvæmni. Nafni hans Haraldsson í Möðru-
dal rækti einnig starf sitt af kostgæfni, en
hafði ekki lágmarksmæli. Hann las líka und-
antekningalítið af með aðeins 1 gráðu ná-
kvæmni. Reglulegur samanburður mælanna
á Grímsstöðum gefur til kynna að lágmarks-
mælirinn hafi að jafnaði sýnt 1,0 gráðu of
lágan hita. Töflur dönsku veðurstofunnar
Á Möðrudalsöræfum í vetrarbyrjun.
sýna að þurri mælirinn hafi verið 0,1 stigi of
lágur.
Klukkan 8 að morgni þess 21. gerði Sig-
urður á Grímsstöðum eftirfarandi mælingu:
Þurri mælirinn sýndi 36,0 stiga frost,
sprittstaða lágmarksmælisins var 38 stiga
frost og lágmarkið 38 stig. I árbók dönsku
veðurstofunnar, „Meteorologisk Aarbog
1918“, eru þessar mælingar birtar leiðrétt-
ar: Þurr hitamælir: -35,9°C, lágmark:
-37,0°C. Mismunur á sprittstöðu lágmarks-
mælis og þurrum hita var 2,0 stig þennan
morgun eins og sjá má. Rými er fyrir leið-
réttingu allt að tveimur stigum. Klukkan 14
var hitinn kominn niður í -36,5° (prentað
sem -36,4° í árbókinni) og kl. 21 var hitinn
aftur -36,0. Morguninn eftir var hitinn kom-
inn upp í -22,0°, en sprittstaða lágmar-
ksmælis var -23,5°. Mismunurinn er 1,5°.
Sigurður skynjaði mikilvægi augnabliksins
og las hann því lágmarkið með óvenju ná-
kvæmni sem -38,9°C. Danska veðurstofan
bætir síðan hinni venjulegu 1 gráðu við og
fær út -37,9°C og það hefur lengst af staðið
sem íslenskt lágmarksmet. Vel má vera að
það sé nákvæmlega rétt. Dálítið erfitt er að
segja hvað klukkan hefur verið þegar metið
var sett en af athugunartímunum var hitinn
lægstur klukkan 14.
Víkur nú sögu að Sigurði í Möðrudal.
Hann hafði ekki lágmarksmæli og las oftast
með 1 gráðu nákvæmni af sínum mæli. Mæl-
ir hans sýndi 38 stiga frost kl. 8 að morgni
þ. 21. þegar hitinn á Grímsstöðum var -36
stig. Hitinn kl. 14 var einnig -38 stig og
-37,5° (takið eftir nákvæmninni) kl. 21.
Danska veðurstofan birti aldrei lægsta hita
á stöðvum þar sem ekki voru lágmarksmæl-
ar. Möðrudalsathugunina er því ekki að
finna í árbókunum. Hún duldist því mönnum
þar til danska veðurstofan af rausn gaf Veð-
urstofu Islands frumritin. I þessum frum-
gögnum má sjá að hitamælirinn í Möðrudal
var talinn réttur. Það er dálítið klaufalegt
að telja Islandsmet -37,9° þegar mæling upp
á -38,0° er til (og það á tveimur athugunar-
tímum).
Þykir því rétt að telja metið frá báðum
stöðvum sem -38,0° (kannski ætti að sleppa
kommunni). Því er hins vegar ekki að neita
að það er auðvitað hugsanlegt að lágmark í
Möðrudal hafi verið lítillega lægra, en jafn-
líklegt er að þessi 38 stig hafi kannski í
raun verið t.d. 37,8 eða 38,2 (rúnnuð af í 38).
Metið er því talið -38 stig á báðum stöðvum.
Er hægt að treysta samanburði á spritt-
stöðu og kvikasilfuraflesturs niðri undir
frostmarki kvikasilfurs?
Höfundurinn er veðurfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. MARS 2000 5