Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Síða 6

Austurrísk-ungverska tónskáldið Arnold Schönberg á efri árum.
Franska tónskáldið, hljómsveitarstjórinn ogfræðimaðurinn Pierre Boulez árið 1979.
ÞROUN
TILHINS
BETRA?
Tónlist ó tuttugustu öld II
$

* I*
Dæmi 1. Krómatískur tónstigi, öll skref lítil.
Dæmi 2. Tólftónaröð úr „Tilbrigðum fyrir hljómsveit" eftir Schönberg.
Tölur sýna hvaðan úr röðinni tónar koma.
Ath. hinn óheppilega d moll hljóm sem myndast í öðrum takti.
1—h— r--tr |=
—h*— —ir ¥ :
Dæmi 6. Samhæfni. í efri línu upphaflega röðin. I neðri línu er röðin á hvolfi og tónflutt til að ná samhæfni.
Dæmi 7. Talea úr „Garrit gallus - In nova fert“
eftir Philipp de Vitry.
ii íi
Dæmi 8. Röð 12 lengdargilda úr verki Pierres Boulzs, „Structures“.
_______EFTIR _________________
FINN TORFA STEFÁNSSON
ALDAMÓTAÁRIÐ 1600
kom út í Þýskalandi ritið
De origine et progressu
musices. Höfundurinn var
Sethus Calvisíus kantor
við Tómasarkirkjuna í
Leipzig og fyrirrennari Jó-
hanns Sebastian Bachs á
þeim stóli. Calvisíus var trúmaður, eins og
raunar virðist algengt um tónskáld, og efaðist
ekki um að tónlistin væri að uppruna til gjöf
Guðs til mannanna. Hins vegar taldi hann sig
einnig sanna með riti síni að „frá upphafi vega
til okkar daga hefur tónlistin þróast smátt og
smátt fyirr atbeina starfsamra manna, úr lág-
um sess í upphafi til þeirrar fullkomnunar sem
við þekkjum í dag“ svo notuð sé hans eigin orð
í lauslegri þýðingu.
Calvisíus var þannig sömu skoðunar og nítj-
ándualdarmaðurinn Georg Kiesewetter, sá
sem vitnað var til hér í fyrri grein, um að tón-
listin hefði stöðugt þróast með tímanum til
hins betra. Menn hafa verið misjafnlega trúað-
ir á svo bjartsýnt viðhorf. Á okkar dögum
mundi að líkindum sýnast sitt hverjum um þá
staðhæfingu að betri tónlist væri samin á Vest-
urlöndum í dag en var á t.d. átjándu öld eða
þeirri fimmtándu.
Umbrotatímar
Calvisíus var uppi á tímum sem um margt
svipar til síðustu aldamóta hvað stöðu tónlistar
varðar. Hin háþróaða fjölröddunarlist meist-
ara á borð við Josquin og Lassus var að víkja
fyrir nýjum straumum í tísku og smekks þar
sem hin hreina laglína var sett á oddinn. Þar er
upphaf barrokktónlistarinnar og þá blómstr-
aði dúr og moll kerfið, sem fyrr hefur verið
rætt um. Þessi breyting var ekki síður mikil-
væg en þær breytingar sem urðu um síðustu
aldamót þegar menn tóku að leggja af dúr og
moll kerfið. Að einu leyti urðu þó viðbrögðin
ólík. í upphafi sautjándu aldar sameinuðust
menn smátt og smátt um hinn nýja stíl. Á okk-
ar öld varð þróunin sú að tónskáld fóru hvert í
sína áttina í leit að nýju tónamáli. Fram til þess
höfðu tónskáld á Vesturlöndum alla tíð haft
sameiginlegt tónamál. Nú urðu ekki aðeins
tónverkin að vera persónuleg sköpun heldur
einnig tjáningaraðferðirnar, tungumálið.
Ekki leið á löngu áður en menn tóku að finna
ókosti þessa ástands. Tónskáld neyddust til að
verja tíma og atgervi í þreytandi fræðilegar
vangaveltur og glímu við eðli hljóðsins, sem
þau voru misjafnlega undirbúin til, í stað þess
að semja tónlist. Áheyrendur vissu sjaldnast
hvaðan á sig stóð veðrið. Urðu ýmsir til að leita
úrbóta í þessu máli, en enginn gerði það með
áhrifameiri hætti en Vínarbúinn Amold
Schönberg.
Tólftónaaðferðin
Það mátti sýnast nokkur ofdirfska að ætla
sér það verk einn á báti að búa til nýtt tónamál
fyrir heiminn, sem komið gæti í staðinn fyrir
dúr og moll kerfið sem hafði tekið þúsund ár að
þróast. Schönberg, sem helgaði sig þessu
starfi á árunum 1917 til 1923, taldi sig hins veg-
ar ekki vera búa neitt til heldur aðeins að
draga fram í dagsljósið hið næsta og eðlilega
skref í þróun tónlistarinnar. Naut hann í þessu
viðhorfi stuðnings virtra þýskra heimspek-
inga, þar á meðal Theodors Adomos, sem taldi
að tungumál tónlistarinnar þróaðist eftir sögu-
legum lögmálum og Schönberg væri hinn rétti
maður á réttum stað og tíma og aðferð hans
sögulega rétt. Er óhjákvæmilegt að verja
nokkm rúmi í aðferð Schönbergs, svo áhrifarík
varð hún í tónlist tuttugustu aldar að þeirra
áhrifa gætir enn í dag.
Þess var áður getið að dúr og moll kerfið
byggðist á að nota í senn tónstiga með aðeins
sjö tónum. Slíkur tónstigi er nefndur diatón-
ískur. Heildarfjöldi tónanna, sem kerfið byggir
á, er hins vegar tólf. Tónstigi með öllum tólf
tónunum nefnist krómatískur. I sjö tóna tón-
stiganum em bæði stór og lítil skref. I tólf tóna
tónstiga em hins vegar öll skref lítil. Sjá dæmi
1. I dúr og moll kerfinu em allir tólf tónarnir
nýttir með því að flytja sjö tóna tónstigann til
og frá um tónsviðið.
Alkrómatík
Schönberg veitti því athygli, eins og fleiri, að
tónlistin, einkum frá tímum Mozarts, hafði
smátt og smátt orðið krómatískari. í verkum
Wagners var krómatík orðin svo ráðandi að oft
var ómögulegt við hlustun að fylgjast með ferli
tóntegunda. Það virtist blasa við að næsta eðli-
legt skref í þróuninni væri að gera tónmálið al-
krómatískt. Að því marki stefnir aðferð Schön-
bergs, sem hann kenndi við tólf tóna.
Grundvallaratriði tólftónyaðferðarinnar er
að búa til röð tóna. Sú röð er hinn hljómræni
grundvöllur verksins. Tónbilabygging raðar-
innar verður að haldast óbreytt út verkið.
Engan tón má endurtaka fyrr en allir tólf tón-
amir hafa birst. Markmiðið er að ná jafnræði
allra tónanna og forðast þá mismunun í mikil-
vægi tóna sem áberandi er í dúr og moll kerf-
inu. I dæmi 2 má sjá tólftónaröð sem Schön-
berg notaði í einu verka sinna „Tilbrigði fyrir
hljómsveit". Til þess að ná fjölbreytni er heim-
ilt að nota röðina í þremur tilbrigðum auk sinn-
ar upphaflegu myndar. I fyrsta lagi má nota
hana afturábak. Þá má hvolfa röðinni og nota
hana þannig. Það er gert með því að fara með
hvert tónbil í öfuga átt, upp eða niður, við það
sem var upphaflega. Ef í einhverjum punkti
raðarinnar er t.d. fallandi stór þríund, er við
hvolfun farið með þríundina upp. Með þessu
endurraðast tónar raðarinnar en tónbil eru í
hverjum punkti þau sömu, en það er hér aðal-
atriðið. Sjá dæmi 3. Að síðustu er heimilt að
nota röð á hvolfi afturábak. Þessu til viðbótar
er heimilt að tónflytja röð í heild sinni um
tónsviðið. Vinnubrögð þessu lík voru að sjálf-
sögðu ekki ný heldur alþekkt úr tónlist fyrri
tíma og var það í góðu samræmi við hugsunar-
hátt Schönbergs, sem taldi sig ekki vera að
gera byltingu heldur aðeins stuðla að eðlilegri
þróun listarinnar.
Þegar til þess kemur að semja verk með tólf-
tónaaðferðinni, t.d. að hljómsetja laglínu, er
einkum um tvær leiðir að velja. Unnt er að
nota aðeins eitt tilbrigði raðarinnar í senn og
taka tóna raðarinnar jafnharðan í laglínu og
hljóma. í dæmi 4 er þessi leið sýnd og tónarnir
númeraðir til að undirstrika hvaðan úr röðinni
þeir koma. Hin leiðin er sú að nota samtímis
fieiri en eitt tilbrigði raðarinnar. Er þá eitt til-
brigði t.d. notað í laglínu og annað í fylgirödd
eða hljóma. Þessi leið er sýnd í dæmi 5. Þar er
tveggja radda lag, þar sem efri röddin byggir á
röðinni í sinni upphaflegu mynd en neðri rödd-
in á sömu röð afturábak.
Fyrri leiðin hentar vel í einfaldar tónsmíðar,
en áhrif raðarinnar vilja tapast ef henni er
beitt í flóknum fjölrödduðum stíl. Síðari leiðin
hefur þann ókost að birst geta á tilviljunar-
kenndan hátt áttundir og önnur kraftmikil tón-
bil, sem raska jafnræði tónanna og vinna gegn
markmiðum aðferðarinnar. Þessi vandi er
leystur með því sem nefnt er á ensku com-
binatoriality, sem þýða má sem samhæfni. Er
þá röðinni skipt í jafna búta og geta verið 2,3,4
eða 6 tónar í hverjum. Þegar röðin og tilbrigði
hennar er skoðuð má jafnan finna búta, sem
innihalda sömu tóna en í mismunandi röð. Séu
slíkir bútar notaðir samtímis er unnt að halda
tónbilabyggingunni án þess að áttundir eða
aðrar tilvísanir í dúr og moll kerfið myndist. I
dæmi 6 er þetta sýnt. I efri rödd er röð Schön-
bergs úr dæmi 2 notuð í sinni upphaflegu
mynd. I neðri röddinni er röðin notuð á hvolfi
og tónflutt þannig að hún byrjar á nótunni G.
Við athugun má sjá að fyrri sex tóna búturinn í
efri rödd ásamt fyrstu sex tónunum í neðri
rödd nær yfir alla tólf tónana. Sama gildir um
síðari bút sex tóna í efri og neðri rödd. Þar
birtast einnig allir tólf tónarnir. Hvergi mynd-
ast áttundir eða endurteknir tónar. Tónbila-
bygging raðarinnar er skýr og ráðandi.
Raðfræði
Tólftónaaðferðin fékk góðan hljómgrunn
meðal tónskálda um miðbik aldarinnar. Strav-
insky, meðal annarra, tók að semja tólftóna-
verk undir lok ferils síns. Mikil vinna var lögð í
að grandskoða alla möguleika sem aðferðin
virtist bjóða upp á og spratt af því starfi hálf-
gildings vísindagrein er nefnist á ensku Set
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 18. MARS 2000