Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Page 7

theory, eða raðfræði. Meira máli skiptir þó að
mörg fögur tónverk hafa verið samin með
þessari aðferð. Má þar minnast, auk verka
Schönbergs sjálfs, t.d. ýmissa verka nemanda
hans Albans Bergs og Antons Webems.
Raðtækni
Sá góði árangur sem virtist náanlegur með
því að nota fasta röð tóna varð mönnum hvatn-
ing til þess að athuga hvort ekki mætti nota að-
ferð raðarinnar um annan efnivið tónsmíða,
eins og t.d. hljóðfall, styrkleika, túlkun og
hljóðfæralit. Nefnist sú aðferð serialismi, eða
raðtækni, og naut töluverðrar hylli einkum á
árunum eftir síðari heimstyrjöldina. Áður en
haldið verður áfram um þau fræði er þó rétt að
hyggja nánar að hljóðfalli í tónlist fyrri tíma og
hvemig meðferð þess þróaðist í tímans rás.
Nákvæm nótnaskrift fyrir hljóðfall kom síð-
ar til sögunnar en nótnaskiift fyrir tóna.
Hljómfall varð því síðar efniviður tónskálda en
tónarnir. Á fyrri hluta miðalda var tónlist fyrst
og fremst sungin og var hljóðfall þá látið ráð-
ast einkum af textanum. Er líða tók á miðaldir
fundu menn aðferð til að rita svonefnda hljóð-
fallshætti, sem vom í fyrstu einföld hljóðfalls-
mynstur, en urðu síðar til í ýmsum tilbrigðum.
Fljótt komust menn upp á lagið með að tengja
saman hljóðfallshættina og spratt upp af því
tónsmíðaaðferð sem nefnd er isoritmi. Megin-
atriði hennar era, að valin er röð lengdargilda,
sem nefndist talea, og röð tóna, sem nefndist
color. Þess er gætt að lengdargildin og tónarn-
ir séu ekki jafnmörg til þess að tónarnir falli
ekki á sömu lengdargildi þegar röðin er endur-
tekin. í dæmi 7 má sjá taleu eftir franska fjór-
tándualdar tónskáldið Philippe de Vitry úr
verki hans „Garrit gallus - In nova fert“. í
þessu verki birtist talean 6 sinnum á meðan
colorinn birtist tvisvar. Hin symmetríska
bygging taleunnar er athyglisverð. Hugsunai'-
hátturinn hér er augljóslega náskyldur rað-
tækni Schönbergs og serialismans með þeim
mun þó að ekkert blátt bann við endurtekn-
ingu tóna eða lengdargilda gilti um isoritma.
Isoritmi varð grandvöllur ríkulegra tón-
smíða á fjórtándu öld og má vísa til verka hins
mikla tónsnillings og skálds Guillaumes
Machauts, sem uppi var í Frakklandi á þeim
tíma, til vitnis um það. Eitt megineinkenni
þessarar göfugu og háþróuðu tónlistar er
hljóðfallsleg fjölbreytni og dýpt. Fjölröddun-
artónlist endurreisnartímans byggir á þeim
grunni.
Stefræn vinnubrögð
Eftir að dásemdir dúr og moll kerfísins tóku
að verða mönnum ljósari dróst áhugi á mögu-
leikum hljóðfallsins í skuggann. Hljóðfallið
fékk það hlutverk fyrst og fremst að draga
fram lagræna mynd tóna í stefjum og mótív-
um. Fúgustef Bachs era gott dæmi um þetta.
Slík stefræn vinnubrögð héldust langt fram á
tuttugustu öld og eru t.d. ráðandi í verkum
Schönbergs. Mesti stefjakarl sögunnai' er trú-
lega Beethoven. Hjá honum era stefin því
áhrifameii’i sem þau era einfaldari. I fimmtu
sinfóníunni notar hann þrjá stutta tóna og einn
langan. I strengjakvartettinum í cís-moll op.
131, sem fyrir mörgum er hápunktur verka
hans, er hann kominn niður í tvö lengdargildi,
eitt stutt og eitt langt.
Svo að aftur sé vikið að serialismanum má
sjá af þessu sögulega innskoti að hugsun rað-
tækninnar er ekki ný. Hins vegar gengu ser-
ialistar lengra í notkun hennar en áður hafði
verið gert. Einn helsti forgöngumaður serial-
ista á árunum eftir heimstyrjöldina var
franska tónskáldið Pierre Boulez. I einu af
verkum sínum „Stractures" notaði hann þá röð
lengdargilda sem sjá má í dæmi 8. Boulez not-
aði með svipuðum hætti röð styrkleikatákna
og túlkunartákna í þessu verki.
Skipulag og tilviljun
Með serialismanum vai' því stigi náð í tón-
smíðum að nánast allir þættír tónverksins voru
ákveðnir fyrirfram áður en sest var niður við
að skrifa sjálft verkið. Af þessu leiddi margt
athyglisvert. Má meðal annars nefna að nú
gátu allir orðið tónskáld, sem lögðu á sig það
tiltölulega litla erfiði sem þurfti til að læra að-
ferðirnar og fylgja þeim. I kjölfarið fjölgaði
tónskáldum mjög á Vesturlöndum. Flytjendm-
tónlistar upplifðu þá einkennilegu reynslu að
tónskáldin virtust oft fyrirfram aðeins hafa
óljósan grun um hvernig verk þeirra hljómuðu.
Þá fundu menn fljótt að serialísk verk höfðu
tilhneigingu til þess að hljóma meira og minna
eins. Stöðugt erfiðara var að gera sér grein
fyrir hvaða tónverk vora góð og hver vond. Sá
vandi hefur reynst illur viðureignar allan síð-
ari hluta aldarinnar og á sér fjölþættari rætur
en rekjanlegar era til tónsmíðaaðferða einna.
Merkilegast virtist þó að ná mátti mjög hlið-
stæðri útkomu og fékkst út úr fyrirframgerðri
þrautskipulagningu serialismans með því að
dreifa efnivið tónsmíðarinnar með tilviljunar-
kenndum hætti. Um þessi efni og fleira skylt
verður fjallað nánar í næstu gi'ein.
Höfundur er tónskáld.
LEIT BORGES
AÐ FULLKOMNUN
Skáldið og
gggn-
rýnandi
inn
ENRIQUE
MOYA f rá
Venesúela
fjallar hér um
argentínska
skáldið Jorge
Luis Borges í
tilefni af
aldarafmæli
hans.
ÞEIR, sem leggja
stund á bók-
menntir Róm-
önsku Ameríku,
kynnast því fljótt að
þar er um að ræða tvær
þungamiðjur. Annars
vegar argentínskar
bókmenntir eða
kannski öllu heldur frá
Rio de la Plata-svæð-
inu, sem tekur einnig til
Uruguay, og hins vegar
Chile, Perú, Kólombíu,
Venesúela, Kúbu,
Guatemala og Mexíkó.
Þegar horft er til mikil-
vægis Jorge Luis Borges í argentínskum
bókmenntum verður líka ljóst að hann er
sjálfur eins og ein af meginstoðunum. Hitt
verður að viðurkenna að athygli umheimsins
hefur lengi beinst fyrst og fremst að skáldun-
um í norðanverðri Suður-Ameríku.
Að mínu viti má skipta yngri rithöfundun-
um í Rómönsku Ameríku í tvo flokka. I þeim
fyrri eru þeir sem eru að reyna að endurnýja
hina dulúðugu raunsæisstefnu með því að
laga hana að hinni nýju borgarmenningu og
öðrum aðstæðum sem sífellt era að verða til.
Þeir tileinka sér orðfæri fjölmiðlanna, sápu-
óperanna í sjónvarpi og annað slíkt og leita
líka fanga í Norður-Ameríku. Hinn hópurinn,
tiltölulega smár, leitast við að ná sem mestri
fullkomnun í textanum.
Mér finnst síðarnefndi hópurinn sérstak-
lega áhugaverður vegna þess að menn setja
sér ekki slíkt markmið fyrr en þeir hafa losað
sig frá dulhyggjunni sem einkennir bók-
menntirnar í hitabeltislöndum suðurálfunn-
ar. Þeir hafa uppgötvað að það er hinn full-
komni texti fremur en uppáfinningasemi,
sem sker úr um bókmenntagildið.
Vissulega er það svo að þær bækur, sem
seljast best, eru þær sem segja sögu, ekki
þær, sem takast á við stílinn, málið, bók-
menntirnar sjálfar og grundvallarspurningar
um manninn og vanda hans. Með öðrum orð-
um: Þá list og mennsku, sem finna má í verk-
um Jorge Luis Borges.
Trúnaðurinn við sjálfan sig
Borges taldi að ekki væri unnt að ráðast í
mikið verk nema leysa fyrst þau vandamál
sem tengdust forminu og stílnum. Með öðr-
um hætti gætu menn ekki verið trúir sjálfum
sér. Það er því dálítið þversagnakennt að
þessi trúnaður hans við sjálfan sig náði
mestri fullkomnun í stórbrotnum sögum um
svik, ofbeldi og óheiðarleika.
Ekki er óhugsandi að viðleitni sumra
manna við að ná þessari fullkomnun muni að
lokum skera úr um hvað hafi verið „bók-
menntir" á ofanverðri síðustu öld.
Mestu skipti þó að sumir rithöfundar í
Rómönsku Ámeríku og á Spáni hafa lært
Jorge Louis Borges á íslandi í annarri heimsókn sinni árið 1976. Mynd tekin á Hótel Esju.
margt af Borges, ljóðum hans og sögum.
Sjálfur agaði Borges sig með því að lesa
Hómer, Biblíuna, Martin Fierro, Hinn guð-
dómlega gleðileik og margt annað, þar á með-
al minni spámenn eins og Stevenson og Kipl-
ing. Hann náði þeim tökum á list sinni sem
öðrum mun reynast erfitt að uppfylla. Rétt er
líka að hafa í huga, að hin fullkomna samsvör-
un forms og texta er yfirleitt ávöxtur langrar
hefðar. Victor Hugo og Mallarmé lærðu af
frönskum fyrirrennurum sínum og svo var
líka með þá Petrarca, Dante og Manzoni á
Italíu. Shakespeare, Donne eða Blake voru
stórmenni í enskum bókmenntum en þeir
sóttu sína næringu í söguna og hefðina. Á
Norðurlöndum eiga íslendinga sögurnar,
Edda, ritverk Swedenborgs, Strindbergs og
Ibsens sína rætur í urðarbrunni bókmennta-
hefðarinnar og Borges náði sinni fullkomnun
með því að svala sér við þessar lindir. Vegna
hans hafa aðrir rithöfundar í Rómönsku Am-
eríku getað sótt í þennan sama fjársjóð sem
þeim var áður ókunnur og framandi.
Áhrifin frá Borges
Mig langar að fjalla aðeins um áhrif Borges
á argentínska rithöfunda almennt og byggi í
því á athugunum mínum í Buenos Aires á ár-
unum 1995 og 1996.
Það kemur dálítið á óvart en meirihluti
argentínskra rithöfunda, einkum þeirra
yngri, segist ekki hafa orðið fyrir áhrifum frá
Borges. I þeirra augum er hann aðeins full-
trúi síns tíma, sem nú er liðinn, eins og Lug-
ones eða Sarmiento á undan honum. Þeir játa
hins vegar án þess að sjá mótsögnina í því, að
argentínskar bókmenntir síðustu 15 ára hafi
verið undir miklum áhrifum frá Cortazar og
Manuel Puig. Það er líka margt til í því.
Árið 1996 tók ég þátt í umræðum, sem efnt
var til á Bókastefnunni í Buenos Aires á 10
ára ártíð Borges. Yfirskriftin var „Hvernig
komumst við af án Borges?“ og það var dálít-
ið skondið að sjá að þarna voru aðallega sam-
ankomnir rithöfundar sem ekki vilja kannast
við að Borges hafi haft mikil áhrif á þá.
Samt er það svo að súrrealisminn í verkum
Cortazars, þessa mikla áhrifavalds í argent-
ínskum bókmenntum nú á dögum, er sóttur
beint í Borges. Hefur Cortazar sjálfur nefnt
það oftar en einu sinni.
Að lokum má nefna að margir líta á Borges
sem rithöfund liðinnar aldar en listsköpun
hans, leit hans að fullkomnun, getur hjálpað
rithöfundum í Rómönsku Ameríku við að
komast af í fjölmiðlaglaumnum nú á dögum.
Hann getur blásið þeim í brjóst þann lífsanda
sem að lokum mun standa uppi sem hinar
raunverulegu bókmenntir vorra tíma.
CARNEGIE
A R T
AWA R D
1999
N o r r æ n t
m á I v e r k
LISTASAFN
REYKJAVÍKUR
KJARVALSSTAÐIR
V/FLÓKAGÖTU,
REYKJAVÍK
SÝNINGIN VERÐUR OPIN
9. MARS-2. APRÍL 2000
ALLA DAGA K L. I0-l8
LEIÐSÖGN UM
SÝNINGUNA SUNNUDAGA
FREKARI LEIÐSAGNIR
SAMKVÆMT UMTALI
AÐGANGUR ÓKEYPIS
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. MARS 2000 7