Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2000, Qupperneq 8

1
„MITT ÚTIÁ DIMMBLÁU
DJÚPI" ER EYJAN KRÍT
EFTIR ÓLÍNU ÞORVARÐARDÓTTUR
Ljósmyndir/Ólína Þorvarðardóttir
Krítverjar eru trúað fólk. Lítil bænahús á borð við þetta hér standa meðfram vegum á Krít.
GRÆNIR trjábrúskar í
sefbleikum jarðvegi
teygja sig upp eftir
tvöþúsund metra háum
fjallshlíðum þar sem
tignarleg klettabelti
gnæfa við heiðbláan
himinn. Blágrænar rast-
ir liðast um dökkblátt hafdýpi meðfram gul-
hvítum ströndum, þar sem hvítfyssandi en ró-
lyndislegar öldur líða upp aðgrynningamar og
sleikja fætur sólþyrstra ferðamanna. Sólbrún-
ir handleggir út um opnar bílrúður þaðan sem
berast vingjarnleg en áköf köll milli bílstjóra í
iðandi umferð akandi og gangandi vegfarenda
eftir sólbökuðum, steinlögðum strætum.
Múskatkeimur. Flækingskettir. Horaðir
hundar. Þröngar götur og hvítölkuð hús ...
Þetta er Krít, hin fagra og frjósama eyja Mín-
osar konungs sem var sonur hins mikla Seifs.
Herská þjóð og hugrökk
„Mitt úti á hinu dimmbláa djúpi er land sem
heitir Krít“ segir í nítjánda þætti Odysseifs-
kviðu (Wilsters 1837). Eyjan liggur í Mið-
jarðarhafi niður af suðurodda Grikklands,
u.þ.b. tíu klukkustunda siglingu frá Aþenu.
Hún er stærsta eyja Grikklands og með
stærstu eyjum í Miðjarðarhafi, ríflega 8.300
ferkílómetrar og 257 kílómetra löng frá austri
til vesturs. Hún liggur jafnsunnarlega og Mar-
okkó og Túnis í vestri, og Sýrland í austri enda
ber veðurfar keim af legu þessa litla lands.
Sumrin, frá apríl fram í október, eru þurr og
heit, einkum við suðurströndina. A norður-
strönd eyjarinnar gætir hafvinda frá norðri
sem gera sumarhitana þægilegri en ella væri,
a.m.k. fyrir ferðamenn frá Norður-Evrópu.
Veturnir eru regntíð sem stendur frá nóvem-
ber fram í mars. Þá sest snjór í fjallstindana,
og tekur ekki upp fyrr en komið er fram í júní.
Það er einkennileg tilfinning að standa við
fjallsrætur í nálægt þrjátíu stiga hita og horfa
upp á snæviþakta fjallstinda, tveim kílómetr-
um ofar — en þannig er þessi suðlæga eyja í
Miðjarðarhafi heimur hrópandi andstæðna, og
að því leyti lík annarri norðlægari og kaldari
eyju sem kennd er við ís og elda.
Svo virðist sem Krít hafi frá örófi verið
ákjósanleg til búsetu. Fomleifarannsóknir
benda til þess að þar hafi verið byggð í sjö þús-
und ár og er talið að fyrstu íbúar eyjarinnar
hafi verið steinaldarmenn sem flæktust þang-
að frá Litlu-Asíu, jafnvel Norður-Afríku. Á
þriðja árþúsundi fyrir Krist var þetta eyland
vettvangur rismikillar menningar sem segja
má að hafi verið fyrsta evrópska siðmenningin.
í nítjánda þætti Odysseifskviðu kemur fram að
þá þegar hafi búið svo margir menn á Krít að
vart varð talið. Sagt er að þá hafi verið þar „níu
tigir borga, og skiptast þar tungumál ýmis-
lega, því þar eru Ákkear, þar eru hinir hug-
stóru Frumkríteyingar, þar eru Kýdónar og
hinir þrídeildu Dórar, og hinir ágætu Pela-
sgar.“ Nú eru bæirnir á Krít hátt á annað þús-
und talsins og íbúafjöldi er einhvers staðar ná-
lægt sex hundruð þúsundum manna. Eyjan
skiptist upp í fjögur meginhéruð sem hvert
hefur sinni borg að skarta. Það eru fjórar
stærstu borgir Krítar sem allar liggja við norð-
urströndina: Khanía vestast, þá Reþymnon,
Íraklíon (Heraklion) og loks Ágíós Nikólaos
austast.
Á sögulegum tíma hafa Krítverjar getið sér
orð fyrir hugprýði og dirfsku í hernaði enda
hafa þeir öldum saman barist af hörku gegn
ágangi annarra þjóða, þó að þeir hafi einnig
orðið að lúta í lægra haldi. Frá fyrstu öld f.kr.
og fram að lokum fjórðu aldar lutu þeir yfir-
ráðum Rómverja og voru eftir það hluti af
austrómverska ríkinu fram á þrettándu öld. Þá
voru þeir herteknir af Feneyingum, en undir
lok sautjándu aldar lutu þeir tyrkneskum yfir-
ráðum allt fram til ársis 1898. Rúmum áratug
síðar sameinuðust þeir Grikkjum og hefur svo
verið fram á þennan dag. Krítverjar eru sagðir
stoltir og þjóðemissinnaðir. Skaphita þeirra
og tilfinningaþunga er og við brugðið og ekki
margir áratugir síðan blóðhefndir lögðust af á
Krít.
Klipið, kysst og kjassað
Sagt er að Krítverjar séu frábrugðnir
Grikkjum að líkamsburðum, málfari og menn-
ingu margvíslegri. Sú sem hér heldur á penna
er ekki dómbær á það, en víst er að Krítverjar
eru heillandi fólk, óvenjulega alúðlegt í við-
móti, hispurslaust og örgeðja. Gestinum kem-
ur á óvart snertiþörf eyjaskeggja, sú árátta að
koma við og stijúka viðmælendum sínum, jafn-
vel bláókunnugu fólki, um upphandleggi og
vanga, klípa og kyssa börn sem þeir hafa aldrei
séð fyrr. Umferðin ber þjóðarsálinni vitni.
Menn tala hátt, kalla skipanir út um bflglugga,
þeyta horn og þjóta leiðar sinnar um þröngar
götur og hlykkjótta sveitavegi á aksturshraða
sem umferðarráðunautar myndu seint viður-
kenna að tæki mið af aðstæðum. Miðaldra fjöl-
skyldufeður hlaða allri fjölskyldunni upp á
mótorhjólið hjá sér: Yngsta bamið situr
fremst, þá heimilisfaðirinn sem heldur um
stýrið, fyrir aftan hann konan eða (m)amma
„gamla“ og loks eldri sonurinn. Öllsömul
hjálmlaus halda þau hvert utan um annað,
skælbrosandi og sæl, innan um margvísleg
önnur ökutæki, stórar rútur, gamla óyfir-
byggða kókbfla, skælda leigubfla, sem allir
hraða för til þess að komast í gegnum umferð-
arþvöguna ... Ja, Óli Þ. Þórðar yrði ekki glað-
ur. Á sveitavegunum má oft sjá fjóra til sex
bændur sitja saman á risastórum, vélknúnum
og yfirleitt ljóslausum þríhjólum, halda heim
af akrinum.
Já, sveitavegimir í Krít — þeir eru lífs-
reynsla út af fyrir sig, einkum eftir að skyggja
tekur, því maður veit aldrei hvað á vegi manns
Innfæddur munkur gengur til morgunverka í
hinu forna systraklaustri, Moni Chrisaskalit-
issa, skammt frá Elafonisi.
verður. Þeir hlykkjast upp fjallshlíðarnar,
meðfram háskalegum gljúfrum og hrikalegum
fjallaskörðum, að vísu vel malbikaðir en um
leið þröngir og illa upplýstir. Leiðin yfir há-
lendið til suðurstrandarinnar liggur um fjall-
vegi sem gera Njarðvíkurskriður, Óshlíð og
Hellisheiði eystri allar að barnaleikjum til
samanburðar, enda vonlaust að gera ráð fyrir
meira en 40 kflómetra meðalhraða á klukku-
stund. Jafnvel innfæddir ökuþórar myndu ekki
láta sér til hugar koma að fara hraðar á vissum
leiðarspottum. Þegar við bætist að út úr
runnaþykkninu getur hvenær sem er birst
klyfjum hlaðinn asni á heimleið eftir vinnudag
- já, þá er eins gott að bremsur og stýrisendar
dugi eins og til er ætlast.
I landi þar sem ferðamennska er annar
stærsti atvinnuvegur íbúanna (sem annars lifa
af landbúnaði), er vel þess virði að komast út
úr ys og þys vinsælustu ferðamannastaða og
þræða einstigi krítversku vegagerðarinnar yf-
ir fjöll og firnindi, í gegnum lítil fjallaþorp sem
bókstaflega hanga utan í fjallshlíðunum. Það
útsýni er býsna frábrugðið því sem gefur að
líta meðfram norðurströndinni, þar sem hótel-
in raða sér hlið við hlið með allri sjávarsíðunni.
Annar heimur
Uppi í fjöllunum er annar heimur. Þar er
náttúrufegurð fyrir augum og ólívuilmur í lofti
- „ilrnur" sem þó getur orðið svo megn á stund-
um að nær væri að tala um ódaun, þegar ólív-
urnar hafa legið lengi óhirtai’ á sólbakaðri
jörðinni. Inni í þorpunum sér maður annars
konar mannlíf en á ferðamannaslóðum. Svart-
klæddar ekkjur með skegghýjung á efri vör
dusta mottur við útidyr, gefa hungruðum flæk-
ingsköttum ruður í skál og hlúa að blómum í
kerjum. Rosknir karlmenn á svörtum buxum
og hvítum skyrtum sitja í forsælunni yfir
myllutafli og köldu kaffi í glasi, spjalla værðar-
legir og kasta kveðju á þá nágranna sem leið
eiga hjá. Glaðbeittir unglingar að sendast á
reiðhjólum, bera kassa með ólívum eða brauði
inn í hús eða hópa sig saman í skugga af öldnu
tré.
Það er illskiljanlegt hvernig byggð hefur
náð að þróast uppi í snarbröttum fjallshlíðun-
um, eða hvernig samgöngum hefur yfirleitt
verið háttað milli byggðarlaga fyrr á tíð - hafi
um það verið að ræða á annað borð. Hugsan-
lega hefur hver byggðarkjarni verið sjálfum
sér nægur um aðdrætti. Á Krít hefur landbún-
aður verið með miklum blóma um aldaraðir,
enda jarðvegur frjósamur og ákjósanlegur fyr-
ir hvers kyns jarðrækt. Sauðfé, geitur og svín
hafa lengst af verið meginbústofn krítverskra
bænda, á síðari árum hefur kúabúskapur rutt
sér til rúms en er þó hverfandi lítill. Samgöng-
ur hafa þó vafalítið verið erfiðar, enda liggur
mikið hálendi um eyjuna miðja og þar gefur að
líta stærstu gljúfur í Evrópu. Lengst þeirra er
Samaria-gljúfrið sem klýfur hálendismassann
á vesturhluta eyjarinnar og teygir sig átján
kflómetra til suðurs, frá Ómalos-hásléttunni,
gegnum Lefka Ori (Ljósufjöll) niður að Agía
Rúmelí á suðurströndinni. Margir ferðamenn
leggja leið sína í Samaria-gljúfrið til þess að
líta hrikaleik þess augum og leggja jafnvel á
sig átján kílómetra göngu niður allt gljúfrið.
Það er mikið ævintýri að ganga þessa leið,
jafnvel í steikjandi sólbrækju, og vel á sig
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. OKTÓBER 2000
1