Alþýðublaðið - 01.08.1987, Blaðsíða 13

Laugardagur1. ágúst1987
13
Glasnost — stefnan í efnahagslífi Sovétríkjanna:
„ENGIN HREYFING
FRAM Á VIÐ
ÁN SAMKEPPNI“
— segir forstjóri Efnahagsstofnunar Vísindaakademíu Sovétríkjanna
Hinar miklu umbœtur
sem standa yfir í Sovét-
ríkjunum og ganga undir
samheitinu Glasnost, hafa
mikið verið til umrœðu í
fjölmiðlum. Eftirfarandi
viðtal við Leoníd
Albalkin, forstjóra Efna-
hagsstofnunar Vísinda-
akademíu Sovétríkjanna
birtist nýverið í sovésku
tímariti og endurspeglar
viðhorf ráðamanna til
endurbóta Gorbachevs í
efnahagsmálum Sovét-
ríkjanna, jafnframt sem
endurbœturnar eru séðar í
sögulegu Ijósi og spáð í
framvindu þeirra. Alþýðu-
blaðið birtir hér viðtalið
nokkuð stytt í íslenskri
þýðingu til að lesendur
blaðsins get glöggvað sig
betur á umbótastefnu
Sovétríkjanna í efnahags-
málum frá sjónarhorni
Sovétmanna.
— Eru yfirstandandi endurbœt-
ur skref aftur á bak eða fram á við?
„í eðli sínu beinast endurbæturn-
ar að því að efla sósíalisma og að
því að endurnýja hann. Margt af
því sem þær eiga að festa í sessi eru
í raun hlutir, sem eru öðru vísi en
það sem við höfum vanist. Þetta
vekur stundum þá kvíðaþrungnu
spurningu hvert við séum að halda.
Fram á við, aftur á bak eða kannski
á skjön við reglur sósíalismans?
Svo áratugum skiptir höfum við
vanist efnahagslífi, sem ekki er í
jafnvægi. Okkur vantar allt — nú-
tímavélar, málma, orku, matvæli,
neysluvörur og það er skortur á
húsnæði. Endurskipulagningin
beinist að því að skapa efnahags-
kerfi sem er í fullu jafnvægi. Ein-
mitt slíkt kerfi mun gera áætlað
efnahagslíf sósíalismans að veru-
leika. Vöruskortur og biðraðir eru
fyrirbæri, sem eru andstæð eðli
sósíalismans. Þegar efnahagslifið
færist nær jafnvægi og stöðugleika,
verður það þróaðra og sósialískara.
Önnur hlið vandamálsins. í landi
okkar hefur jöfnun orðið mjög út-
breidd og ekici er tekið tillit til þess
hver árangurinn er af starfinu,
hvorki hjá einstökum aðilum eða
vinnuhópnum í heild. Endurbæt-
urnar bjóða upp á nánari tengsl
einkaneyslu við endanlegan árang-
ur af starfi og aukinn mun á slíkum
grundvelli. Þetta er réttlátt og
mannlegt einnig frá sjónarmiði
reglna okkar kerfis. Er hér um meiri
eða minni sósíalisma að ræða? Er
þetta skref í átt til þess að efla
sósíalismann eða skref aftur á bak?
Eg held, að öllum sé svarið ljóst.
Hið sama á við um það kerfi,
þegar rekstur stendur undir sér,
sjálfsfjármögnun, innleiðingu
sjálfsstjórnunar: Þarna er ekki ver-
ið að fara á skjön við hlutina, hér er
um að ræða skref í átt til þess að
efla sósíalisma.
Við erum ekki að hafna áætlana-
gerð, leiðandi hlutverki hennar,
heldur erum við að breyta um að-
ferðir og framkvæmd í þessum efn-
um, erum að hætta við fyrirskip-
ana- og skrifræðisaðferðir í fram-
kvæmd áætlunarinnar og korta-
kerfinu til efnahagslegra aðferða.
Við tengjum áætlunina rekstri, sem
stendur undir sér, frumkvæði fyrir-
tækisins, hagsmunum starfsfólks-
ins. Og enn er um að ræða skref
fram á við til að efla sósíalismann. “
Það verður að kalla hlut-
ina réttum nöfnum
— En samvinnurekstur og
einkarekstur er það líka skreffram
á við?
„Það verður að kalla hlutina rétt-
um nöfnum og menn mega ekki
þykjast vera einhverjir sakleysingj-
ar. Einkarekstur var áður veruleiki
i efnahagslífi okkar. Skuggarekst-
ur, neðanjarðarrekstur — það má
kalla hann hvaða nafni sem er. Og
hann hefur þrifist við aðstæður,
sem eru í andstöðu við lögin, sem
hafa að einhverju leyti í för með sér
að tekjur renna á óréttlátan máta til
fólksins, sem stundar þessa starf-
semi. Við erum ekki að innleiða
einkarekstur, heldur erum við að
gefa þessu fyrirbæri skipulegt
form, sem er í samræmi við sið-
menntað þjóðfélag. Við erum að
gera þennan rekstur löglegan, kom-
um á skattakerfi og reglu á þessu
sviði.
Jafnvel frá fræðilegu sjónarmiði,
sem ekki má gleyma, eru réttlætt
notkun þeirra aðferða og rekstrar-
forma, sem gefa bestan árangur.
Þegar við tölum um einkarekstur
og samvinnuform, hvers vegna hafa
þá allir áhyggjur af því hversu mikið
hver og einn vinnur sér inn? Margir
hafa gaman af þvi að telja pening-
ana í annars vasa . . . Það verður að
setja þetta mál upp á annan máta:
Verður þetta til þess að stuðla að því
að þörfum fólks sé betur fullnægt?
Er það samþykkt þessu formi þjón-
ustu? Reynslan, bæði hjá okkur og
í sósíalísku löndunum sýnir, að
aukning í samvinnurekstri og
einkarekstri kemur sér vel fyrir
fólkið. Hér er ekki aðeins fullnægt
þörf á sviði þjónustu, heldur er
einnig verið að fá fram á sjónar-
sviðið viðbótarkraft, viðbótar-
vinnuafl, hjáellilífeyrisþegum, hús-
mæðrum og nemendum.
Ef við gerum okkur í hugarlund,
að þetta sé breyting frá óskipu-
lögðu, hálfólöglegu og eins konar
sníkjudýrsformi til nútímalegs,
menningarlegs og samræmds
skipulags, þá held ég að við verðum
einnig að líta á þetta sem djarft og
ákveðið skref fram á við.“
— íupphafi níunda áratugarins
var kreppuástand ríkjandi í land-
inu. Og á miðjum sjöunda áratugn-
um áttu sér stað efnahagslegar um-
bætur. . .
„Ég tel rétt að nota orð á borð við
kyrrstaða, stöðnun, þegar um fyrir-
bærin í lok áttunda og upphafs ní-
unda áratugarins ber á góma. Þetta
eru þættir, sem í raun eru utan
Leoníd Albakin: „Það er nauðsyn-
legt að byggja efnahagslífið á neyt-
andanum sem hlýtur að vera hús-
bóndinn."
sósíalisma. Það má segja að við
höfum verið komnir að kreppu.
Hefðu ekki verið gerðar ákveðnar
ráðstafanir, en fyrstu aðgerðirnar
voru árið 1982 eftir nóvemberfund
miðstjórnar, væri erfitt að gera sér
grein fyrir afleiðingunum. Eftir
aprílfund miðstjórnar árið 1985
hófst endurskipulagning.
Þróun efnahagslífsins og þeirra
framleiðsluafla, sem þar liggja til
grundvallar er órofinn framgangur.
Ef framleiðslutengslin og form
þeirra verða óbreytt, ef stjórnunar-
aðferðirnar og reksturinn haldast í
sama formi, er óhjákvæmilegt að
upp komi kreppa fyrr eða síðar.
Þróun efnahagslífsins verður að
engu í óhreyfanlegum formum
framleiðslutengslanna og stöðnun
hefst. Hjá slíku er hægt að komast
í því tilfelli að ekki sé litið á fram-
leiðslustengslin sem eilíf, heldur
vitað að nauðsynlegt sé að endur-
nýja þau og fullkomna stöðugt, við
halda því, sem við köllum öra sam-
svörun í þróun framleiðsluaflanna.
Á tímunum eftir styrjöldina höf-
um við að minnsta kosti rekið okk-
ur tvisvar á þetta vandamál. Fyrstu
kreppufyrirbærin gerðu vart við sig
í upphafi sjöunda áratugarins, þró-
unarhraðinn hægði á sér, félagsleg
spenna gerði vart við sig og hlutföil-
in í efnahagslífinu fóru ekki saman.
Þess vegna var áttunda fimm ára
áætlunin (1966—1970) sú sem best
hefur tekist af undanförnum fimm
til sex ára áætlunum; á 30 árum er
þetta besta tímabilið í efnahagslegri
og félagslegri þróun.“
— En endurbæturnar voru
hvorki fugl né fiskur, voru ekki
framkvæmdar til enda.
„Já, það er rétt. í fyrsta lagi náðu
þær ekki til allra sviða. í öðru lagi
náðu þær aðeins til efstu laga
stjórnunarkerfisins, einn staðall
var settur í stað annars og breyting-
ar áttu sér stað í miðstýrðu stofnun-
um. Þær breyttu ekki ástandinu hjá
meginhlekkjum þjóðarbúskaparins
neitt verulega, þ.e. fyrirtækjunum
og vinnuhópunum. Og í þriðja lagi
var hér um að ræða endurbætur án
þess að þær næðu til heildarum-
bóta á sviði hins pólitíska kerfis, fé-
lagslegra tengsla, þróunar andlegu
og hugmyndafræðilegu sviði.
í dag höfum við áttað okkur á því
að ein þessara ástæðna nægir til
þess að endurbæturnar gáfu ekki
langtímaárangur. Yfirstandandi
breytingar á efnahagssviðinu eru
ekki einangrað fyrirbæri. Þær eru
hlekkur í hinni almennu stefnu end-
urskipulagningarinnar og hún get-
ur borið árangur, þegar þær ná til
allra lífssviða, fela í sér aukið lýð-
ræði hins pólitíska kerfis, nýja af-
stöðu til lausnar félagslegra mála og
bætt ástand á hinu andlega og hug-
myndafræðilega sviði.“
Þetta var tímabil
beiskrar reynslu
— Það má þá segja, að þjóðfé-
lagið hafi tapað tuttugu árum?
„Það er ekki um að ræða slíkt
hreint tap á tíma. Við héldum
áfram að þróast, öðluðumst reynslu
og lærðum af mistökum okkar.
Urðum vitrari. Við skildum að ekki
var hægt að ná árangri með stjórn-
unaraðferðunum einum saman. Þá
ríkti sú hugmynd, tálmynd að ein-
hverju leyti, að þetta væri hægt. Við
höfðum ekki lært nóg. Þetta var
tímabil beiskrar reynslu. Ávextir
þessa lærdóms voru ekki sætir.
Ég tel ekki að þessi tuttugu ár
verði þurrkuð út úr sögunni. Við
gerðum margt. En á slíku sviði sem
vísinda- og tæknisviði, þegar verið
var að hverfa yfir til nýrra tækni-
kerfa, virkja hina félagslegu þætti,
var um mikinn skaða að ræða. Það
töpuðust mikil verðmæti, traust
fólksins, trú þeirra á endurbæturn-
ar, á möguleikana á djúpstæðum
breytingum.
Éndurbæturnar árið 1965 höfðu
í för með sér mikinn eldmóð, sem
fæddi af sér miklar væntingar og
vonir. Nú stöndum við frammi fyrir
mjög flóknu vandamáli þegar á að
taka nýja afstöðu í stjórnun —
áhugaleysi, sem hefur verið að grafa
um sig í þjóðfélaginu. Fólk er orðið
þreytt á orðum, loforðum og yfir-
lýsingum og er hrætt um að enn á ný
verði ekki neitt úr neinu. Margir
hugsa sem svo: Við vitum hvernig
hlutirnir verða, stöðugleika er lof-
að, fólk byrjar að vinna og eftir eitt
eða tvö ár verður horfið frá því sem
áunnist hefur til áætlunar frá
„aðalstöðvunum.“ Þessa vegna er
betra að vera ekki að rjúka upp,
ekki nota varaforðann, það er best
að bíða og sjá til . . . Og það getur
orðið erfitt að vinna bug á þessum
hugsunarhætti."
— Rekstur, sem stendur undir
sér, markaður — þessi hugtök færa
þjóðarbúskap okkar nær hinum
kapítalíska. Það vaknar sú spurn-
ing: Hversu langt frá sannleikanum
voru þeir, sem aðhylltust samruna-
kenninguna, sem spáðu því að
kapítalismi og sósíaþsmi færðust
nær hver öðrum?
„Þetta er spurning, sem er alvar-
legs eðlis. Það er ekki hægt að
dæma um þetta á grunni viðræðna
broddborgara og ytri samsvarandi
aðstæðna. Nú er ljósara, þó að öll-
um sé það kannske ekki ljóst, að
reynsla mannkynssögunnar,
reynsla efnahagsþróunar í heimin-
um sýnir okkur tilvist nokkurra al-
mennra efnahagskerfa, sem eru ein-
kennandi fyrir framfarir hins
mannlega samfélags, fyrir framfar-
ir efnahags yfirleitt.
Það er t.d. augljóst, að án sam-
keppni, án baráttu, án þróunar
samkeppnisgrundvallar, verður
engin hreyfing fram á við. Og það er
nauðsynlegt að byggja efnahagslíf-
ið á neytandanum, sem hlýtur að
vera húsbóndinn. Hann verður að
hafa rétt til að velja það sem hann
vill og hafna því sem honum líkar
ekki. Og framleiðandinn verður að
laga sig að hagsmunum neytand-
ans, láta framleiðslu sína njóta eft-
irspurnar. Vegna þess að rekstur
fyrirtækisins, laun verkfólksins, fé-
lagslegir sjóðir og fleira, er komið
undir hæfileikum hans til að full-
nægja eftirspurn neytenda. Hvað er
þetta: Kapítalísk samkeppni eða
tákn um almennt efnahagskerfi? í
hinu kapítalíska kerfi tekur þessi
samkeppni á sig mynd hömlulausr-
ar keppni og löngunar til að gera út
af við mótaðilann. Hjá okkur eiga
allt önnur form að verða ofan á.
Við skulum taka lánamál. Þau
eru ekki hrein kapítalísk uppfinn-
ing. Nú skiljum við það, þó að við
hefðum átt að gera það áður, að
hinir sígildu höfundar marxismans
töluðu um lán, um banka sem tæki
almennra reikningsskila, sem ekki
er hægt að vera án þegar um reglu-
legt eftirlit er að ræða. Þetta
gleymdist og nú skiljum við hversu
nákvæmt mat þeirra á þessum al-
mennu efnahagsformum var.
Þess mætti vænta að í náinni
framtíð yrðu markaðsmálin i
brennidepli. Það er markaður í hin-
um kapítalísku löndum og við þró-
um hjá okkur markað og þarna má
segja að efnahagsskipanin sé lík. —
En við erum ekki að innleiða
kapítalíska þætti í efnahagslíf okk-
ar þó að við eflum markaðinn? Nei.
Markaður er ekki nýtt form, en eðli
hans er annað hjá okkur, þar sem
það mótast af eignaforminu í þjóð-
félaginu.
Það eru fyrir hendi sams konar
aðferðir til að hafa stjórn á þróun
endurnýjunar og án þeirra getur
efnahagslíf ekki þróast. Við við-
höldum þessum aðferðum. Við lít-
um á að grundvallarmismunurinn á
sósíalisma og kapítalisma sé ekki
fólginn í forminu, heldur félagslegu
og stéttarlegu eðli tengslanna: Hver
er húsbóndi í landinu, hver á fram-
Ieiðslutækin. Hér er ekkert sameig-
inlegt. Eignarformið er annað.
Hvað form varðar, á að taka allt hið
besta. Ekki aðeins nota nýju form-
in, heldur einnig hin gömlu, eins og
* V.I. Lenín, skrifaði, ekki til þess að
sætta okkur við þau, heldur til þess
að gera þessi form að baráttutæki
til að festa sósíalisma í sessi.
En ein eða önnur efnahagsform,
t.d. markaðurinn, bankar, lán og
fleira, stuðla að auknum afköstum
í framleiðslunni, herða á vísinda-
og tækniframförum, skipulagn-
ingu þjóðarbúskaparins og eru ekki
í andstöðu við reglur okkar, hafa
ekki í för með sér arðrán, kúgun á
einhverjum þjóðfélagshópum, þá á
að nota þau.“