Alþýðublaðið - 28.10.1994, Blaðsíða 6

-4
6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ 75 ÁRA
FÖSTUDAGUR 28. OKTÓBER 1994
Leiðir Helga Sæmundssonar og Alþýðublaðsins lágu
fyrst saman fyrir rúmri hálfri öld. Hann hóf störf á
blaðinu 1943 en varð ritstjóri þess 1952. Hann er því
elsti núlifandi ritstjóri blaðsins. Egill Helgason ræddi
við Helga um Alþýðublaðið og þó einkum og sérílagi
um pólitíkina á miklum umbrotatímum:
„Eins og hús sem ég bjó í áður fyrr“
Það er eiginlega hendingin ein
sem ræður þvf að við Helgi Sæ-
mundsson eigum samtal inni á skrif-
stofu ritstjóra Alþýðublaðsins. En
það er óneitanlega vel við hæft.
Þarna inni hefur Helgi skrifað ófáa
leiðarana, því þetta er sami kontór og
hann sat á þegar hann var ritstjóri
blaðsins á árunum 1952 til 1959.
Hillumar em þaktar þykkum möpp-
um sem innihalda Alþýðublaðið frá
upphafi og allt fram á þennan dag.
Þar er fólgin mikil saga sem seinlegt
væri að lesa til hlítar og vfsast eru þar
ófáir dálksentímetrarnir sem Helgi
hefur skrifað með eigin hendi.
Það má sjá að húsakynnin vekja
upp ýmsar minningar í huga Helga.
Hann rifjar upp sögu af því þegar
hann sat í næði og skrifaði leiðara og
allt í einu var kominn inn á gólf for-
veri hans Finnbogi Rútur Valdi-
marsson og var að biðja um aðstoð
við Þorstein Ö. Stephensen, ástsæl-
an leikara og sameiginlegan vin
þeirra, sem hafði orðið févana í sigl-
ingu í útlöndum. Helgi segir að þetta
haft verið í fyrsta skiptið sem Finn-
bogi Rútur kom inn á Alþýðublaðið
eftir að hann lét af ritstjóm þess.
Helgi byrjaði fyrst á Alþýðublað-
inu 1943, en hafði þá starfað í ung-
liðasamtökum jafnaðarmanna. Hann
skrifaði erlendar fréttir fyrstu árin en
varð svo þingfréttaritari 1946. A
þessum ámm var ritstjóri blaðsins
Stefán Pétursson sem á síðari tím-
um er kannski einna frægastur fyrir
að hafa komist Islendinga næst þvf
að bíða bana í hreinsunum Stalíns.
Stefán var harður bolsévíki og dvaldi
í Moskvu þegar ofsóknaræði leið-
togans hafði náð slíku hámarki að
hann tók að láta strádrepa erlenda
kommúnista. En Stefán slapp naum-
lega og gerðist síðan mjög andsnú-
inn kommúnistum sem kunnu hon-
um litla þökk fyrir.
Helgi segir að Stefán haft aldrei
minnst á þessa atburði. Hann hafi
haft sig lftið frammi í pólitík, en ver-
ið gáfaður maður, listrænn að eðlis-
fari og góður ritstjóri.
Það er að heyra á Helga að blaða-
mennskan hafi ekki breyst að marki
síðan hann hóf störf á Alþýðublað-
inu. Stjómmálaflokkamir gáfu
reyndar út blöðin og kannski var
flokkslínan öllu harðari en nú er.
Innan dyra hafði starfið hins vegar
sinn vanagang og blaðamenn iétu
ekki pólitíkina vefjast of mikið fyrir
sér.
Hédinn og adrír skörungar
En í þinginu komst Helgi í tæri við
ómengaða pólitík, alla helstu stjórn-
málaleiðtoga þessara ára. Helgi
nefnir ýmsa þingskömnga sem menn
á mínum aldri þekkja ekki nema af
myndum: Pétur Ottesen úr Sjálf-
stæðisflokki, Jónas frá Hriflu, Ey-
stein Jónsson og Hermann Jónas-
son úr Framsóknarflokki, Einar Ol-
geirsson og Brynjóif Bjarnason úr
Sósíalistaflokki. Af krötum Ásgeir
Ásgeirsson, Vilmund Jónsson,
Harald Guðmundsson og Finn
Jónsson - og svo yngri mennina,
Gylfa Þ. Gíslason og Hannibal
Valdimarsson.
Flokksforinginn á þessum ámm
var Stcfán Jóhann Stefánsson og
um hann vom átök sem áttu eftir að
ná hámarki í illvígum innanflokks-
eijum 1952.
„Ég held að Stefán hafi kannski
verið of lengi í þessari forystu," seg-
ir Helgi. „Þetta vom erfiðir tímar að
mörgu leyti. Flokkurinn mótaðist af
því að hafa klofnað tvívegis, 1930
þegar kommamir fóm og svo rétt
fyrir seinna stríð þegar Héðinn
Valdimarsson fer. Að mörgu leyti
var hann því frekar rislítill á þessurn
ámm og átti við margvíslegt mótlæti
að stríða.“
- Manstu eitthvað eftir Héðni?
„Já, ég þekkti Héðin svolítið á síð-
ustu ámm hans, eftir að hann var
kominn út úr pólitík. Hann hafði ver-
ið ákaflega aðsópsmikill, en hann
var það ekki þegar ég þekkti hann.
Hins vegar hafði hann mikinn
áhuga á pólitík, fylgdist vel með og
virtist alveg laus við alla úlfúð í garð
fyrri samheija. Mér sýndist hann líka
ist stjórn hinna vinn-
andi stétta, 1934-37,
skásta stjórn sem ég
hef lifað við.“
kunna vel að meta menn sem höfðu
allt aðrar skoðanir en hann.“
- Það em margir sem telja að þetta
hafi verið eitthvert mesta áfall sem
Alþýðuflokkurinn hafi orðið fyrir,
að missa Héðin.
, Já, það er eiginlega ekki hægt að
gera sér það 1' hugarlund. Héðinn
hafði verið einn áhrifamesti leiðtogi
flokksins á árunum á undan, varafor-
maður og aðalframbjóðandi í stærsta
kjördæminu þar sem mesta fylgið
var. Það var náttúrlega mikið áfall að
missa slíkan mann og flokkurinn var
í sámm eftir það. Á sama tíma gerist
það svo að Jón Baidvinsson missir
heilsuna og fellur frá. Ef allt hefði
verið með felldu hefði verið eðlilegt
að Héðinn tæki við af Jóni og yrði
formaður. Og þá hefði þessi póiitík
kannski orðið öðmvísi.11
Skásta stjórn á íslandi?
Það vom ærin ágreiningsefni eftir
stríðið. Það var deilt um herinn og
Atlantshafsbandalagið og þar vom
Alþýðuflokksmenn ekki á einu máli.
Þegar inngangan í Nató var sam-
þykkt á Alþingi 1949 vom tveir
þingmenn Alþýðuflokks á móti, þeir
Gylfi Þ. Gíslason og Hannibal
Valdimarsson, en Barði Guð-
mundsson sat hjá. Helgi segir að
andstaðan gegn Nató hafi í reynd
verið miklu meiri innan Alþýðu-
flokksins en mætti álykta af störfum
þings og ráðherra, sjálfur hafi hann
verið andvígur stefnu flokksforyst-
unnar í utanríkismálum á þessum
tíma.
Stjórnarþáttaka Alþýðuflokksins á
þessum ámm var ekki síður umdeild.
Flokkurinn hafði að vísu forsætis-
ráðuneytið, en var þó smár í saman-
burði við samstarfsflokkana, Sjálf-
stæðisflokk og Framsóknarflokk.
Þetta var að mörgu leyti erfið vist og
ungir menn með Hannibal og Gylfa í
broddi fylkingar gagnrýndu flokks-
forystuna óspart. Á þessum árum var
Heígi í miðstjóm flokksins og skip-
aði sér í sveit með ungu mönnunum
sem mynduðu vinstri arm flokksins.
„Á þessum tfma litu margir til
stjómar Framsóknarflokks og Al-
þýðuflokks á áranum 1934 til 1937,
stjómar hinna vinnandi stétta eins og
hún var kölluð. Mér finnst alltaf að
það hafi verið skásta stjóm sem ég
hef lifað við. Ráðherramir, þeir Her-
mann og Eysteinn fyrir Framsóknar-
flokkinn og Haraldur Guðmundsson
fyrir Alþýðuflokkinn, vom ungir og
dugmiklir menn sem virtust eiga gott
með að vinna saman. Það var skoðun
margra að þessir aðilar ættu að vinna
saman; annars vegar Framsóknar-
flokkurinn með Samvinnuhreyfing-
una og bændur á bak við sig og hins
vegar Alþýðuflokkurinn með verka-
lýðshreyfinguna og launþegasam-
tökin að bakhjarli."
Flokkur án
verkalýdshreyfingar
„Einn atburður á þessum tíma
hygg ég að hafi haft afskaplega mik-
il áhrif á það hversu flokkurinn átti
erfitt uppdráttar. Það var þegar Al-
þýðusambandið var skilið frá Al-
þýðuflokknum - eða flokkurinn frá
Alþýðusambandinu. Ég var þeirrar
skoðunar á sínum tíma, og hef ekki
breytt henni á síðari ámm. að fiokk-
ur sem ætlar að sér að vera verka-
lýðsílokkur og breyta þjóðfélaginu
og hefur ekki sterk sambönd í verka-
lýðshreytingunni - hann er eins og
viðundur.
Hitt er svo ennþá þýðingarmeira
að verkalýðshreyfing sem ekki
styðst við pólitískt afi, hún er meira
og minna vonlaus. Verkalýðshreyf-
inguna hefur vantað aðila á löggjaf-
arsamkomunni og í framkvæmda-
valdinu til að fylgja sínum málum
eftir. Þetta er auðvitað ein helsta
ástæðan fyrir þvf hvað okkur hefur
gengið verr f launþegamálum heldur
en til dæmis á Norðurlöndunum og í
Þýskalandi."
- Telurðu þá að Alþýðuflokkurinn
hafi lifað í tómarúmi eftir aðskilnað-
inn við Alþýðusambandið?
„Hann gerir það auðvitað því hann
missir uppruna sinn að miklu leyti.
Jafnaðarmannaflokkamir á Norður-
löndunum em á margan hátt ólíkir
því sem þeir vom 1930, en bakhjarl
þeirra er verkalýðshreyfingin rétt
eins og áður. Það er meira að segja
sagt að hún ráði of miklu í krata-
flokkunum á Norðurlöndum. Á
sömu forsendum má kannski segja
að hún hafi ráðið of litiu í Alþýðu-
fiokkum og öðmm flokkum sem
stóðu með henni málefnalega, Sósi'-
alistaflokknum, Alþýðubandalaginu
og Samtökum fijálslyndra og vinstri
manna."
- En stal Sósíalistaflokkurinn
verkalýðshreyfingunni ekki hrein-
lega frá Alþýðuflokknum?
„Hann gerði það að vissu leyti,
það er alveg ljóst. Eða réttar sagt
gerðist það að Sósíalistaflokkurinn
tók sömu afstöðu til Alþýðusam-
bandsins og Sjálfstæðisflokkurinn.
Og þá var íjandinn laus. Ekki svo að
skilja að gagnrýnin sem þeir höfðu í
frammi hafi ekki verið sumpart eðli-
leg. Það var til dæmis ekkert vit í að
menn mættu ekki sitja Alþýðusam-
bandsþing nema vera flokksbundnir
í Alþýðuflokknum. En það er bara
fyrirkomulagsatriði sem annars stað-
ar er búið að leysa fyrir lifandis
löngu, og hefði verið hægt að leysa
eins hér.“
Endaslepp
bylting Hannibals
Sjálfstæðisflokkur og Framsókn-
arflokkur mynda ríkisstjóm 1950 en
Alþýðuflokkurinn er skilinn eftir úti
í kuldanum í heil sex ár. Helgi segir
að þetta hafi verið nokkuð nýstárleg
staða fyrir flokkinn, enda hefðu ver-
ið liðnir rúmir tveir áratugir frá því
hann þurfti síðast að reka harðvítuga
stjómarandstöðu, fyrir 1927. Helgi
varð ritstjóri Alþýðublaðsins 1952,
það vom svo sannarlega engir friðar-
tímar. Hannibal Valdimarsson náði
kjöri sem formaður Alþýðuflokksins
1952 og felldi sitjandi fonnann, Stef-
án Jóhann Stefánsson. Tveimur ár-
um síðar er Hannibal svo felldur úr
sæti af Haraldi Guðmundssyni.
Helgi fylgdist með þessurn atburð-
um úr návígi, enda var Hannibal
meðritstjóri hans á Alþýðublaðinu
jafnframt því að hann var flokksfor-
maður.
,Ég held að byltingin sem varð í
flokknum þegar Hannibal tók við
1952 hafi verið alveg sjálfsögð. Það
var eðlilegt að yrði látið sverfa til
stáls milli hægri og vinstri arma
flokksins. En svo gerist það eftir sig-
ur Hannibals að allir sem em í armi
Stefáns Jóhanns neita að taka sæti í
miðstjóm. Afleiðingarnar af þessu
„Hannibal og Héðinn
voru skapmiklir menn
og ráðríkir, og án þess
hefðu þeir aldrei kom-
ist áfram í pólitík.“
verða auðvitað hörð og persónuleg
átök, miklu skelfilegri en nokkur átti
von á.“
- Og hann sat ekki nema tvö ár.
„Hannibal breytti í raun ekki
miklu, enda gerir maður ekki stóra
hluti í pólitík á tveimur ámm í svona
hægvirkri skilvindu eins og hér er.
Þessi bylting sem menn höfðu haldið
að hann stæði fyrir, það varð lítið úr
henni. Hannibal var auðvitað einn af
helstu verkalýðsforingjum Alþýðu-
flokksins og það er ein ástæðan fyrir
því að margir aðhylltust þessa breyt-
ingu, þeir vildu auka tengslin við
verkalýðshreyfinguna. En þegar öllu
er á botninn hvolft hafði það þveröf-
ug áhrif, þvf eftir að Hannibal var
felldur varð hann formaður Alþýðu-
sambandsins og þá er eins og gremj-
an út í hann beinist í leiðinni að
verkalýðshreyfingunni.“
- En var Hannibal þannig skapi
farinn að hann gæti verið leiðtogi
sem menn sameinuðust um?
„Það var sagt um þessa menn
báða, Hannibal og Héðin, að þeir
hefðu skapgalla. Ég held samt að það
hafi ekki verið rneira en við mátti bú-
ast. Þetta vom skapmiklir menn og
ráðríkir og án þess hefðu þeir senni-
lega aldrei komist áfram í pólitfk.
Hins vegar var Hannibal kannski
ekki alltaf mjög lipur og fékk mið-
stjómina upp á móti sér ýmsum mál-
um, eins og til dæmis í kosningunum
í Kópavogi þegar hann studdi Finn-
boga Rút bróður sinn á móti sínum
eigin llokki
- Svo fer hann sína leið og gerir
bandalag við Sósíalistaflokkinn sem
líkt og fitnaði eins og púkinn á Ijós-
bitanum á öllum þessum átökum
innan Alþýðuflokksins.
,Já, hann græðir auðvitað á þess-
um átökum. Enda held ég verði að
segja að hann hafi spilað betur úr sín-
um spilum en Alþýðuflokkurinn.
Hann nærðist að vissu leyti á nýju
blóði þaðan. Hann náði sambandi
við Héðin og si'ðar Hannibal sem átti
kannski ekki margra annarra kosta
völ. En hjá þeim báðum verður þetta
ekki annað en millispil, þeir vinna
þarna í smátíma og svo springur allt í
loft upp.“
- Og eftir situr Alþýðuflokkur í
sámm.
„Ég held að það sé afskaplega
slæmt að þótt Héðinn og Hannibal
hafi verið áhrifamenn í Alþýðu-
flokknum á vissu tímaskeiði, þá fá
þeir f raun aldrei aðstöðu til að fram-
kvæma þá pólitík sem fyrir þeim
vakir. Ég held að báðir hafi þeir haft
í hyggju að koma upp sterku pólit-
ísku afli á vinslri vængnum til jafn-
vægis við sterkan hægri væng. Og
báðum mistókst þeim, likt og mörg-
um öðmm sem hafa látið sig dreyma
um þetta.“
Leidir skiljast med Fram-
sóknarflokki
1956 settist Alþýðuflokkurinn aft-
ur í ríkisstjóm, nú með Framsóknar-
flokki og Álþýðubandalagi. Þetta var
vinstri stjóm sem margir bundu
miklar vonir við. Ferill hennar varð
hins vegar stuttur og ekkeit sérlega
glæsilegur. Haustið 1958 fór Her-
mann Jónasson forsætisráðherra á
Alþýðusambandsþing og vildi fá
samþykki verkalýðshreyfingarinnar
fyrir erfiðum efnahagsaðgerðum.
Það fékk hann ekki og stjómin
hrökklaðist frá.
„Það sem Hermann gerði var út af
fyrir sig drengilegt og myndarlegt,
en ég held að ef hann hefði beðið í
nokkra daga hefði verið hægt að
finna lausn á málunum. I raun var
þettá versti kosturinn sem hann gat
tekið í stöðunni. Stjórnin átti auðvit-
að í talsverðu basli; það vom miklar
blikur á lofti í heimsmálunum og
heimafyrir hrúguðust vandamálin
upp, sérstaklega vegna dýrtíðarinnar.
En að vissu leyti var eins og stjómin
hefði dottið um sjálfa sig, svona allt í
einu, nánast af tilviljun - ekki ósvip-
að og stjóm Þorsteins Pálssonar
1988. Eftir á að hyggja er það manni
hálfgert undmnarefni að þetta skyldi
gerast, jafnvel þótt mann hafi gmnað
að myndi draga til tíðinda."
- Þetta hljóta að hafa verið talsverð
vonbrigði.
„Já, og þá ekki síst fyrir Alþýðu-
flokkinn og Framsóknarflokkinn
sem höfðu staðið saman í kosning-
unum 1956 í svokölluðu hræðslu-
bandalagi. Þetta var að vissu leyti til-
raun til að færa pólitíkina á vinstri
vængnum aftur í svipaðar skorður og
hafði verið þegar Alþýðuflokkur og
Framsóknarflokkur áttu í samstarf-
inu 1934 til 1937. Þessi tilraun hafði
miklar undirtektir í báðum flokkun-
um og því urðu vonbrigðin mikil.
Fyrir marga þingmenn kom þetta sér
afar illa, enda höfðu Alþýðuflokks-
þingmenn verið kosnir af Framsókn-
arfólki f sumum kjördæmum, en
Framsóknarþingmenn af Alþýðu-
flokksfólki í öðmm.“
- Þessir atburðir boða ákveðin
vatnaskil í stjórnmálunum. Fram-
sóknarflokkur og Alþýðuflokkur
höfðu alla tíð átt vissa samleið, en
eftir þetta liðu tuttugu ár áður en þeir
reyndu að starfa saman aftur - og
raunar þrjátíu ár þangað til þeir náðu
að vinna saman á nýjan leik í sæmi-
legum friði.
„Stjómin 1958 er á margan hátt
lykillinn að því sem gerist síðar, á
tíma Viðreisnarstjómarinnar. Þegar
þama var komið sögu var mikið
kapphlaup um það hvaða flokkar
ættu að vinna saman. Að mörgu leyti
var það persónulegt spil og þar hélt
Sjálfstæðisflokkurinn einna best á
spilunum. I kapphlaupinu um Al-
þýðuflokkinn stóð hann sig betur en
Framsókn."
Gott samstarf í Vidreisn
Helgi segir að persónulega hafi
hann tekið það nærri sér þegar Al-
þýðuflokkurinn skildi á þennan hátt
við gamlan samstarfsflokk. Mörgum
vinstri mönnum í Alþýðuflokknum
hafi verið á móti skapi að taka upp
samstarf við Sjálfstæðisflokkinn.
Hins vegar verði að segja eins og er
að Alþýðuflokknum hafi á margan
hátt gengið betur að ná samstöðu við
Sjálfstæðisflokkinn en við vinstri
flokkana á ámnum 1956 til 1958.
Viðreisn hafi líka gert margt vel, hún
hafi breytt stefnunni í efnahagsmál-
um, aflétt höftum í viðskiptah'finu
sem höfðu gengið sér til húðar og
fest stefnuna í utanríkismálum.
„Svo gerðist annað í Viðreisnar-
stjórninni sem er Alþýðuflokknum
til nokkurs vegsauka og minnir svo-
lítið á árin frá 1934 til 1937. Ein-
hvem veginn tókst svo gott samband
milli ráðherra að maður treysti
manni, sem er auðvitað bráðnauð-
synlegt í pólitísku samstarfi, ekki
„Það er hins vegar
spurning hvort sumir i
Alþýðuflokknum eru
nógu góðir jafnaðar-
menn.“
síður en í íþróttakappleik."
- Það er einhvem veginn orðin
hálfgerð lenska að tala vel um Við-
reisnarstjórnina sem var nú ekki allt-
af ýkja vinsæl.
„Er það ekki meðal annars vegna
þess að menn sem vom þama í for-
ystu standa okkur enn dálítið nærri:
Ólafur Thors sem sjarmerandi pól-
itíkus, Bjarni Benediktsson sem
féll frá ntjög vofveiflega fyrir aldur
fram og Gylfi Þ. sem hefur haldið
uppi málstað þessarar stjómar nú á
síðari ámm og gert það myndarlega
að mörgu leyti eins og hans er von
og vísa.“
Vonbrigdin
med Alþýduflokkinn
Helgi segist hafa hætt að skipta sér
af stjómmálum 1974 þegar hann