Alþýðublaðið - 28.10.1994, Blaðsíða 21

‘ O ; .. il ITP.C'
FÖSTUDAGUR 28. OKTÓBER 1994
ALÞÝÐUBLAÐIÐ 75 ÁRA
21
Vilmundur Jónsson landlæknir var einn af helstu foringjum Alþýðuflokksins á fjórða ára-
tugnum. Hann var líka einn mestur stílsnillingur aldarinnar. Eina dánarminningin sem hann
ritaði um dagana er meðal þess fegursta sem ritað hefur verið á íslenska tungu. Eftirmæli
Vilmundar um Sigríði Elísabetu Árnadóttur, gamla konu á ísafirði, birtust fyrst í
Alþýðublaðinu, 27. janúar 1939.
- Eitt sá tómt helstríð -
Sigríður Elísabet Árnadóttir
14. júní 1857 - 20. janúar 1939
Hinn 1. dag marzmánaðar 1874
fóm þijú börn Árna bónda Bjöms-
sonar í Hvammkoti • (nú Fífu-
hvammi) í Seltjamarneshreppi og
konu hans, Salvarar Kristjánsdóttur,
til kirkju til Reykjavíkur, meðfram
til að fylgja þangað frændstúlku
sinni, sem átti að fara að ganga þar til
prestsins. Systkinin vom Þómnn 18
ára, Sigríður Elísabet 16 ára og Ámi
15 ára. Segir ekki af ferð þeirra, fyrr
en þau em á heimleið á áliðnum degi
og komin suður fyrir Digranesháls-
inn að læk þeint, er þar rennur og
niður í Kópavog til sjávar. Hitta þau
svo á, að foráttuvöxtur er hlaupinn í
lækinn, því að asahláka hafði verið
um daginn, og veltur lækurinn fram
kolmórauður með þungum straumi,
iðuköstum og jakaþurði. Systkinun-
um dvaldist við lækinn, en freistuðu
loks að komast yfir hann á broti, er
þau vissu tillækilegast. Þau héldust í
hendur hvert öðm til stuðnings, og
fór pilturinn fyrir, þá yngri stúlkan,
en eldri stúlkan síðust. En er út í
strenginn kom, missti ptlturinn þegar
fótanna. Ætlaði yngri stúlkan þá að
grípa til hans, en missti við það fót-
anna líka og hið sama eldri stúlkan.
Hafði nú beljandi straumiðan tekið
öll systkinin og hrifið þau með sér.
Hér um bil 70-80 föðmum neðar
skolaði yngri stúlkunni, Sigríði El-
ísabetu, upp á grynningu, þar sern
henni tókst að fóta sig. Komst hún
heim til sín á vökunni. Faðirinn brá
þegar við og fór að læknum, sem þá
var orðinn með stíflum og jakallugi.
Eftir nokkra leit fann hann lík dótt-
ur sinnar við jaka í læknum. Lík
sonar síns fann hann ekki fyrr en
daginn eftir.
Þessi sorgaratburður vakti
ntikla hluttekningu með hjónun-
um í Hvammkoti, sem vom hinar
mestu merkis- og mannkosta-
manneskjur, hjálpsöm, vinsæl og
vel metin. En harmur þeirra var því
átakanlegri fyrir það, að áður höfðu
þau misst önnur þrjú böm með svip-
legum hætti: uppkominn son í sjóinn
og tvær dætur úr barnaveiki. Stóðu
hjónin nú uppi, aldurhnigin, fáliðuð
og lítils megnug, með þrjú eða Ijög-
ur fósturbörn í ómegð, sem þau
höfðu tekið af góðsemi sinni, hið
yngsta á fyrsta ári.
Hluttekningin með hjónunum í
Hvammkoti lét sig ekki án merkilegs
vitnisburðar, því að einn af þeim,
sem hluttekningarinnar kenndu, var
Matthías Jochumsson, sem þá var á
bezta skeiði hér í Reykjavík, en það
varð til þess, að hann orti út af þess-
um atburði eitt af sínum dýrlegustu
kvæðum, sem síðan hefir ómað hug-
svalandi fyrir eymm þeiira, er í svip-
aðar raunir hafa ratað, svo og þeirra,
sem samúðar hafa kennt með slíkum
syrgjendum, og mun óma, meðan ís-
lenzk tunga og ntenning er við lýði,
fallvaltleiki lífsins og vald dauðans
er mönnum viðkvæm staðreynd og
mannlegar tilfinningar bærast mönn-
um í brjósti - öldungis án tillits til
þess, hverja afstöðu skynsemi mann-
anna knýr þá til að taka til hinna
hinztu raka og hvort þeir hafa nokkra
skoðun eða enga á því, hvert liggja
kann vegur allrar veraldar. Þetta er
kvæðið um Bömin frá Hvammkoti,
um dauðann, sem er eins og lækur,
og líftð, sem er eins og strá, er starir
skjálfandi á straumfallið, hlustandi
hálfhrætt og hálffegið á draumfagurt
spil, sent dunar undir bakkanum, um
systkinin tvö, sem engillinn bandaði,
sáu guðs dýrð og bárust í kaf, og um
hið þriðja, sem „eitt sá tómt helstríð
- og hjálpaðist af‘.
Þetta þriðja systkini, sem sá hel-
stríðið og hjálpaðist af, Sigríður El-
ísabet Amadóttir frá Hvammkoti,
liggur nú á líkbömm vestur á Isa-
firði, nærri 65 ámm síðar en foreldr-
ar hennar „tíndu upp barna sinna
bein“, systkina hennar, er dmkknuðu
af henni í Kópavogslæknum vorið
1874.
Þó að ég bregði hér fyrir mig ný-
stárlegu tiltæki, sem ólíklegt er, að
hendi mig aftur á næstunni, að rita
dánarminningu, mun ég lítt rekja
æviferil þessarar konu, sem út á við
var ekki viðburðaiíkur eða lrábrugð-
inn því, sem gerist og gengur um
konur í hennar stöðu. Hún mun hafa
flutzt ung vestur til Isatjarðar, ef til
vill á vegum bróður síns, hins merk-
asta manns, er þar sat lengi, Bjöms
gullsmiðs Ámasonar, föður hinna
listfengu bræðra, Bjöms og Baldvins
Björnssona. Þar giftist Sigríður
vönduðum og ráðdeildarsömum at-
orkumanni, Olaft Halldórssyni tré-
sntið. Bjuggu þau á Isatirði að ég
ætla allan sinn búskap. unz Ólafur
andaðist 1918, áttu prýðilegt heimili
og mörg böm, öll óvenjuleg að prúð-
ntennsku og grandvarleika til orðs
„Þó að ég bregði
hér fyrir mig ný-
stárlegu tiltæki,
sem ólíklegt er, að
hendi mig aftur á
næstunni, að rita
dánarminningu,
mun ég lítt rekja
æviferil þessarar
konu, sem út á við
var ekki viðburða-
ríkur eða frábrugð-
inn því, sem gerist
og gengur um kon-
ur í hennar stöðu.“
og æðis. Bjó Sigríður sfðan með
börnum sínum ekkja, unz hún and-
aðist í hárri elli, eftir að hafa verið
blind í nokkur ár, hinn 20. þ. mán.,
að því er tilkynnt var í útvarpinu.
Tilefni þess, að ég get ekki orða
bundizt við lát þessarar konu, er það,
að mér virðist ,sem ég eigi minningu
hennar óvenjulega skuld að gjalda.
Það er ýkjulaust mál, að engin mann-
eskja, sem ég hefi hitt á lífsleiðinni,
hefir við jafnlitla viðkynningu, að-
eins með persónuleika sínum, hóg-
látri návist sinni og þögulli fram-
göngu, haft dýpri áhrif á mig en hún
eða orðið mér geðþekkari. Allt fas
hennar verður mér ætíð minnisstætt
sem ímynd mannlegrar tignar og
virðuleika, hvað sem yfir dynur. Og
þetta er ekki að rekja til töfra kvæð-
isins, sem við hana er tengt og ég
hefi getið hér um, því að það var ekki
fyrr en seint á kynningartíma okkar,
að ég kunni deili á þeirn tengslum.
Hitt er satt, að síðan mér urðu þau
kunn og lífsferill Sigríðar Ámadótt-
ur, er hún og kvæðið óaðskiljanlegt í
huga mínum. Þessi sntávaxna, fá-
máluga, hógværa, fíngerða, næixi
ólíkamlega kona, fríð og ungleg
frant á elliár, var fyrir mér blómstr-
áið á bakkanum við læk dauðans. Því
að viðskipti hennar og dauðans urðu
þau, að það er eins og Matthfas Joch-
umsson hafi af andagift sinni með
orðunum í kvæðinu: „eitt sá tómt
helstríð" - sett lífi hennar ntiskunn-
arlaus, en óskeikul einkunnarorð.
Heita mátti, að hún stæði alla sína
ævi „við beljandi sund“ lækjarins,
sem varð Matthíasi ímynd sjálfs
dauðans, og lifði upp aftur og aftur
hinn átakanlega atburð æsku sinnar -
horíandi á helstríð ástvina sinna og
nánustu vandamanna, en hjálpaðist
sjálf af, svo miklu ljúfara sem
henni hel'ði etlaust verið að mega
hafa þar hlutverkaskipti. Hvert
slysið í fjölskyldunni rak annað.
Tel ég þau ekki upp öll og rek sízt
nákvæmlega, sem orðið gæti til
þess að ýfa harma þeirra, sem þar
eiga um sárt að binda. En til viðbót-
ar því, að Sigríður Árnadóttir hafði
16 ára gömul séð á bak fimm syst-
kinum sínum með sviplegum hætti
og var sjálf svo átakanlega nærri, er
tvö þeirra fórust, týndist sonur henn-
ar uppkominn í siglingum, maður
hennar var borinn heim til hennar
banvænn af slysfömm, annar sonur
lézt einnig af hörmulegu slysi á ísa-
firði, var borinn út af heimili móður
sinnar aðeins til að deyja og lét eftir
sig unga konu og böm í ómegð, og
enn dóu voveiflega, hvor í sínu lagi
og með óvenjulega sorglegum at-
burðum, tengdasonur hennar og til-
vonandi tengdasonur, báðir kom-
ungir menn, en dæturnar leituðu
tregandi og í sámm í skjól móður
sinnar.
Hvernig bar nú þessi veikbyggða
kona slíkt óvenjulegt mótlæti? í
stuttu máli með þeirri skapfestu og
yfirlætislausu, tignu, orðlausu,
ótúlkuðu ró, sem ég þekki engin
dæmi til og ætla, að lengi megi leita
eftir. Það var mitt sorglega hlutskipti
að standa nærri, er tvö slysin urðu,
einskis megnugur úr að bæta og
hafði ekkert í té að láta, er orðið gæti
aðstandendunum til huggunar, enda
vissi ég ekki aðra hafa. En frá Sigríði
Ámadóttur sjálfri, hinni margmót-
lættu konu, þögulli og fálátri, stafaði
sá sefandi friður og mildandi rósemi,
sem jafnvel mér, vandalausum
manni, varð til hugarléttis og ekki
aðeins í þessum kringumstæðum,
heldur er mér það ætíð síðan, í hvert
skipti, sem mér gefst ástæða til að
Sigríður Elísabet Árnadóttir. „Sennilega hefi ég, árin, sem ég dvaldist á ísafirði, engan íbúa kaupstaðarins séð
sjaldnar en Sigríði Árnadóttur. Hún kom naumast út fyrir þröskuld heimilis síns. En það, að ég vissi um hana í
miðjum bænum, gaf ekki aðeins staðnum sérstakt innihald og gildi, heldur öllu mannlífinu."
minnast þess.
Sennilega heti ég, árin, sem ég
dvaldist á ísafirði, engan íbúa kaup-
staðarins séð sjaldnar en Sigríði
Árnadóttur. Hún kom naumast út
fyrir þröskuld heimilis síns. En það,
að ég vissi um hana í miðjum bæn-
um, gaf ekki aðeins staðnum sérstakt
innihald og gildi, heldur öllu ntann-
líftnu. Meðan skáld vekjast annað
slagið upp, sem yrkja eins og Matthí-
as, þegar honum tekst upp, og fólkið,
sem ort er urn, jafnvel aðeins af til-
viljun, á það til að vera eins og Sig-
ríður Ámadóttir, er þó mannlífið ein-
hvers virði.
ísafjörður hefir fyrir mér bmgðið
lit við fráfall þessarar háöldmðu
konu, þar sent báran kveður nú
„grátlag við támgan steirí* yfir síð-
asta barninu frá Hvammkoti.
25. janúar 1939.
Grein Vilmundar birtist fyrst i Al-
þýðublaðinu 27. janúar 1939, en
hefur síðan verið endurprentuð í
Tímanum, 10. mars 1974, Islenzk-
um úrvalsgreinum I, Rvk. 1976 og í
fyrra bindi ritsafns Vilmundar, Með
hug og orði, 1985.