Alþýðublaðið - 28.10.1994, Blaðsíða 9

FÖSTUDAGUR 28. OKTÓBER 1994
ALÞÝÐUBLAÐIÐ 75 ÁRA
9
Þegar nútíminn hélt innreið sína
í íslenska blaðamennsku
Jón Baldvin Hannibaisson
skrifar um nokkra þætti í lífi
heimsborgarans og huldu-
mannsins Finnboga Rúts Valdi-
marssonar - mannsins sem
gerði Alþýðublaðið að heims-
blaði á fjórða áratugnum.
Hindenburg verður kosinn - en Hitler hef-
ur sigrað. Þetta er fyrirsögn á grein sem biil-
ist í Alþýðublaðinu 9. apríl 1932. Tilefnið
var forsetakosningar í Þýskalandi, sem
reyndar fóru l'ram daginn eftir. Höfundur
skrifar frá Berlín og kallar sig sósfalista.
í greininni eru færð fyrir því rök, að þrátt
fyrir sýndarósigur hafi nasimsinn sigrað í
Þýskalandi; ný heimsstyrjöld sé því óumflýj-
anleg - innan sjö ára.
Það kvað við ailt annan tón í umfjöllun
vestrænna stórblaða unt þessar sömu sögu-
legu kosningar í Þýskalandi. 1 leiðara New
York Times er lýst yfir ósigri Hitlers og
framtíð lýðræðis í Þýskalandi talin trygg.
Sama glámskyggnin blasti við á forsíðum
The Times í London og reyndar flestra ann-
arra stórblaða álfunnar. Oskhyggjan hefur
reyndar löngum leitt meðalmennskuna á
asnaeyrunum.
Hver var hann, þessi skarpskyggni frétta-
skýrandi Alþýðublaðsins í Berh'n? Hann hét
Finnbogi Rútur Valdimarsson.
Um það bil ári eftir að FRV skrifaði þessa
frægu grein tók hann við ritstjóm Alþýðu-
blaðsins. Þar með hélt nútíminn innreið sína
í íslenska blaðamennsku.
Dularfulli huldumadurinn
Finnboga Rút var einatt lýst sem hinum
dularfulla huldumanni fslenskra stjórnmála.
Og það var hann. Persónuleikinn var marg-
slunginn og torráðinn og lífshlaup hans fullt
af andstæðum. Hann var annálaður náms-
garpur í skóla; samt vildu fræðaþulir hins
lærða skóla í Reykjavík tregðast við að
brautskrá hann með láði. Hann var í ættir
fram kominn af vestfirskum sjósóknurum og
útkjálkamönnum; samt hafði hann á sér snið
heimsborgara svosem hann hefði verið hand-
genginn evrópskri hámenningu frá blautu
barnsbeini. Hann var náms síns vegna sér-
fróður um alþjóðarétt og alþjóðasamskipti;
samt varð það kórónan á sköpunarstarfi hans
að gerast brautryðjandi tómthúsmanna sem
með berum höndum byggðu næststærstu
borg Islands á klöppum og hrjóstrugu ber-
angri Kópavogs.
Þessi hámenntaði vestfirski bóhem og Iífs-
nautnamaður sýndist mörgum innhverfur og
einrænn; samt hlotnaðist honum meiri lýð-
hylli fátæks fólks en flestum þeim stjóm-
málamönnum sem alþýðlegri þóttu í fasi.
Reyndar var Finnbogi Rútur trúlega mesti
kosningasigurvegari í stjórnmálasögu 20.
aldar-jafnvel að Hannibal bróður hans ekki
undanskildum.
Nám í heimsborgum
á umhrotatímum
Finnbogi Rútur nam þjóðarétt og alþjóða-
stjómmál í París, Genf og Berlín á árunum
kringum 1930; einhverju mesta umbrota-
skeiði aldarinnar. Á þessum ámm sökkti
hann sér niður í stúdíu á stjómmálakenning-
um samtímans. Öfugt við marga samlanda
hans frá þessum tímum hafði hann aldrei
minnstu tilhneigingu til að slást í hópinn með
Sovéttrúboði Weimarróttæklinga. Greining
hans á eðli þýska nasismans, sem birtist með
skýmm hætti í blaðagreininni sem vitnað var
til í upphafi, sýnir berlega að hann hafði ekki
meiri skömm á öðmm mönnum en agentum
Komintem, jafnt í þýskum stjómmálum sem
íslenskum. Hann vissi alltof mikið um vem-
leika evrópskra stjómmála og sögu til þess
að vera ginkeyptur fyrir draumórarugli hinna
fáfróðu forsöngvara Stalínstrúboðsins meðal
evrópskra menntamanna.
Vissulega var hann gagnrýninn á blauða
og deiga forystu þýska sósxaldemókratísins.
En honum var fullljóst að útsendarar Stalíns
vom óvinafagnaður innan verkalýðshreyf-
ingarinnar. Með blindum hatursáróðri sínum
gegn sósíaldemókrötum lömuðu þeir bar-
áttuþrek verkalýðshreyfmgarinnar gegn
svartstökkum Hitlers og mddu glæpahyski
nasismans þannig leiðina til valda. Greinar
Finnboga Rúts í Alþýðublaðinu, sem hann
sendi heim á seinni hluta námsáranna, stað-
festa að þar heldur á penna maður, sem er
Finnbogi Rútur Valdimarsson 1906-1989.
„Menn hafa fyrir satt að FRV hafi helst ekki skrifað stafkrók í blaðið sjálfur.
Hann stjórnaði blaðinu. Einhverntíma sagði hann mér að einu stjórntæki
góðs ritstjóra væru skæri og góð ruslafata.“
orðinn fullmótaður jafnaðarmaður af klass-
ískum skóla.
Alþýdubladid fremur
en Þjódabandalagid
Það var Jón Baldvinsson, formaður Al-
þýðuflokksins og Alþýðusambandsins, sem
veitti athygli pólitísku raunsæi þessa unga
frænda síns, sem birtist í greinum hans frá
Berlín. Þeir Héðinn Valdimarsson beittu sér
fyrir þvf, að FRV yrði ráðinn ritstjóri Al-
þýðublaðsins árið 1933. Þótt FRV stæði til
boða að ganga í þjónustu Þjóðabandalagsins
sem alþjóðlegur diplómat, afréð hann að taka
þessu boði og snúa heim. Og þar með hélt
nútíminn innreið sína í íslenska blaða-
mennsku.
Á ótrúlega skömmum tíma gerði FRV
þetta litla útkjálkablað að stórveldi í íslensk-
um stjómmálum, sem ógnaði útbreiðslu
Morgunblaðsins og tók því langt fram að efni
og áhrifum. Dánartilkynningum og brull-
aupsfréttum var rutt af försíðunni. Brotið var
stækkað um helming. Innlendar og erlendar
fréttir skipuðu öndvegi undir stómm fyrir-
sögnum. Pólitísk greining kom í stað fyrir
trúboðsmærð og vanmetanöldur. Blaðið kom
út á hverjum degi. Um helgar fylgdi Alþýðu-
helgin, fyrsta helgarblaðið með menningar-
legu og alþýðlegu lesefni þar sem menn á
borð við Magnús Ásgeirsson skáld stýrðu
penna og Steinn Steinarr orti ljóð fyrir tíkall
stykkið.
Nú þegar ný alda fjölmiðlabyltingarinnar
leikur um þjóðfélagið mega menn minnast
þess, að ásamt með brautryðjendum íslenska
ríkisútvarpsins hlýtur FRV að teljast faðir
nútíma fjölmiðlunar á Islandi.
Skæri og ruslafata
Menn hafa fyrir satt að FRV hafi helst ekki
skrifað stafkrók í blaðið sjálfur. Hann stjóm-
aði blaðinu. Einhvemtíma sagði hann mér að
einu stjómtæki góðs ritstjóra væra skæri og
góð raslafata. Hann gaf fyrirmæli um, hvað
ætti að skrifa og hvernig ætti að setja það
fram, þannig að það vekti athygli og fengist
lesið.
Það er enginn tilviljun að ári eftir að FRV
varð ritstjóri, í kosningunum 1934, vann Al-
þýðuflokkurinn einhvem mesta kosningasig-
ur, sem hann hefur unnið hingað til. Og átti
eftir það í fyrsta sinn aðild að ríkisstjóm. Al-
þýðublaðið í höndum FRV átti ekki lítinn
þátt í þeim mikla kosningasigri.
Sálarháski
Alþýduflokksins 1938
Undir lok ritstjómarferils FRV lenti Al-
þýðuflokkurinn í miklum sálarháska og beið
þess ekki bætur næstu áratugi. Hér er átt við
klofninginn 1938 þegar Héðni Valdimars-
syni, hinum skapríka og aðsópsmikla vara-
formanni flokksins, varð það á að rjúfa ein-
ingu Alþýðuflokksins á örlagastundu og
ganga til flokksstofnunar með kommúnist-
um. Atburðimir 1938 eru, þegar litið er til
baka, þungbærasta áfall sem stjómmála-
hreyfing lýðræðisjafnaðarmanna og verka-
lýðshreyfingin á íslandi hafa orðið fyrir. Til
þessara atburða er að leita skýringa á því,
hversvegna jafnaðarmannahreyfingin hefur
ekki enn orðið ótvírætt forystuafl vinstra
megin við miðju íslenskra stjómmála, eins
og vfðast annarsstaðar á Norðurlöndum og í
Evrópu.
Mér er fullkunnugt um að FRV bar hlýjan
hug til Héðins Valdimarssonar og kunni vel
að meta kosti hans. Hins vegar ofbauð hon-
um ótrúlegur bamaskapur Héðins og fljót-
færni í samskiptum við kommúnista, Fyrir
atbeina Jóns Baldvinssonar tók FRV að sér
að þreyta rökræðuna við kommúnista í hinu
svokallaða sameiningarmáli 1937-38, sem
lauk með klofningnum. Þrátt fyrir að honum
tækist ekki að afstýra óföranum var mál-
Ilutningur Alþýðuflokksins í þessum rök-
ræðum með slíkum glæsibrag, að aðdáun
hlýtur að vekja seinni tíma mönnum, sem
rýna í þau gögn.
Þá gladdist Morgunbladid
Þegar forystu Jóns Baldvinssonar naut
ekki lengur við átti FRV ekki skap saman við
eftirmenn hans í forystu flokks og hreyfing-
ar. Hann yfirgaf því ritstjórastólinn og hvarf
sjónum manna um hríð. Mér er sagt að brott-
för FRV úr ristjórastóli Alþýðublaðsins hafi
þótt gleðifréttir á ritstjóm Morgunblaðsins í
Aðalstræti. Þegar FRV skildi við Alþýðu-
blaðið var það orðið jafnoki Morgunblaðsins
að útbreiðslu. Það má því vissulega muna
sinn fífil fegri.
En FRV fór ekki langt. Árið 1938 flutti
hann sig um set upp á efstu hæð Alþýðuhúss-
ins. Þar voru settar upp aðalbækistöðvar fyr-
ir nýstofnað Menningar- og fræðslusamband
alþýðu. Jafnframt var þar stofnað Alþýðu-
bókasafn og ráðinn sérlegur bókavörður og
prófarkalesari í senn. Þessi virðulegi embætt-
ismaður hét Aðalsteinn Kristmundsson, alias
Steinn SteinaiT skáld. Það mun vera eina
launaða embættið sem skáldið gegndi um
dagana.
ASÍ-þing höfðu ályktað nokkrum sinnum
unx nauðsyn þess að koma á fót menningar-
og fræðslusambandi alþýðu, likt og ti'ðkaðist
nxeð jafnaðarmannáhreyfingum grannland-
anna. Það var hugsað sem hvort tveggja j
senn, forlag og skóli. En sambandsstjóm ASÍ
virtist engan skilning hafa á nauðsyn þessa í
verki. Hún hafðist ekki að. Svo FRV ákvað
að gera þetta bara sjáifur.
Það hefur verið undarlega hljótt um þetta
merkilega brautryðjendastarf við MFÁ frá
árinu 1938 allt fram í striðslok. Hversu marg-
ir vita að þetta forlag gaf út 30-35 bækur og
dreifði í stóru upplagi um land allt? Stefnan
var sú að gefa út tjórar til fimm bækur á ári
og selja allar í einu fyrir tíkall. Upplagið var
haft stórt.
Og það var ekki skrifstofubákninu fyrir að
fara. Dreifingarkerfið var vinur FRV, Þórar-
inn Sigurðsson háseti á Esjunni. Esjan sigldi
meðfram allri sUandlengjunni og kom við í
hverju plássi. Þórarinn sá um að koma bóka-
bögglunum í hendurnar á trúnaðarmönnum
verkalýðsfélagsins á staðnum. Auk þess átti
fyrirtækið víða hauka í homi þar sem vora
hugsjónamenn aldir upp í skóla Jónasar frá
Hriflu.
Þetta var „stríðsgróðabrask“ þeirra FRV
og Vilmundar Jónssonar landlæknis, eins
nánasta vinar og félaga hans í áratugi. Helsti
starfsmaður þeirra var Ármann Halldórsson,
hámenntaður sálfræðingur, bróðir Halldórs
Halldórssonar prófessors og frændi dr.
Björns frá Viðfirði. Guðni Jónsson prófess-
or, Bjarni Vilhjálmsson þjóðskjalavörður og
Kristján Eldjárn lögðu allir hönd á plóginn
fyrir utan snillinginn Magnús Ásgeirsson
sem þarna var lífið og sálin.
Vilntundur landlæknir hafði auðvitað vit á
bisness eins og öllu öðru. Hann fann það út,
að það var markaður fyrir létta skáldsögu.
Dag nokkurn kom hann upp á MFA og dró
undan frakkanunx handritsbunka, fieygir því
á borðið og segir: „Líttu á þetta.“ Það var
Borgarvirki eftir Cronin, sem var algjör ntet-
sölubók og skilaði stórgróða. „Eg þuifti ekk-
ert að líta á þetta,“ sagði FRV seinna. „Það
var ekki til beln maður. Maður varð bara að
passa sig að móðga hann ekki með því að
spyija hvað hann vildi fá borgað fyrir hand-
ritið!“
Gallerí af snillingum
Eg vildi mikið gefa til að hafa sótt morg-
unráðstefnu hjá stjóminni í þessu fína for-
lagi. Vilnxundur landlæknir, FRV, Magnús
Ásgeirsson, Karl ísfeld, Jón Blöndal, Ámi
Pálsson prófessor, Sigurður Jónasson og svo
sjálfur yfirbókavörðurinn, Steinn Steinarr.
Þvílíkt gallerí af talcntij Eg er viss um að það
hefur aldrei verið til á Islandi annað eins úr-
vals forlag.
Og þetta var ekkert smáfyrirtæki. Það var
stofnað hlutafélag um prentsmiðju. Þessi
prentsmiðja keypti setningarvél af fullkomn-
ustu gerð, góða bókapressu og bókbandsvél.
Þetta vora bandarískar vélar og þær sluppu
heim fyrir stríð. En iðnaðarhúsnæði lá ekki á
lausu í Reykjavík á þeim tíma. Fyrst í stað
voru vélamar settar upp í bílskúmum á Mar-
bakka. Það hefur kostað setjarana drjúgar
göngur að og frá vinnu, því þangað var ekki
bílfært.
Það þurfti að beita ímyndunaraflinu til að
finna hentugra húsnæði. Það varð til þess að
prentsmiðjan var að lokum sett niður þar sem
engum hefði dottið í hug að setja prent-
smiðju: I Listasafni Ásmundar nxyndhöggv-
ara við Freyjugötu. Þeir Finnbogi Rútur vora
gamlir vinir frá Parísaráranum. Þetta var fín-
asta prentsmiðja í landinu. Hún heitir enn í
dag prentsmiðjan Oddi og er einhver sú full-
komnasta á Norðurlöndum.
Þama var frá upphafi góð stjóm á fyrir-
tæki, vönduð vinna og margar úrvalsbækur.
Meðal annars frábærlega vönduð útgáfa á
Fomaldarsögum Norðurlanda undir ritstjóm
prófessors Guðna (föður Bjama) og Bjama
Vilhjálmssonar, með aðstoð ungs pilts sem
hét Kristján Eldjám. Þetta vora metsölubæk-
ur fyrir stríð. Stn'ðsgróðabrask félaganna
FRV og Vilmundar. Það segir sína sögu um
þær breytingar sem orðnar eru á íslensku
þjóðfélagi. •