Vísir - 20.01.1979, Blaðsíða 12
12
Laugardagur 20. janúar 1979. VISIR
h
Rá&herrabústaOurinn viö Tjörnina. Ellefsen hvalveiöimaður gaf
eöa réttara sagt seldi vini sinum Hannesi Hafstein húsiö fyrir 1
krónu. Hannes flutti húsiö frá Sólbakka I önundarfiröi og reisti viö
Tjörnina.
Valtýingar náöu naumum
meirihluta á Alþingi áriö 1900.
Frumvarp Valtýs um stjórnar-
skrárbreytingu var þá sam-
þykkt, en var fyrir fram dauöa
dæmt, þvi á sama tima uröu
stjórnarskipti I Danmörku og
Vinstriflokkurinn tók viö, sem
var fús til mun meiri tilslak-
ana viö Islendinga en frum-
varp Valtýs fór fram á.
1 kosningunum 1902 unnu
Heimastjórnarmenn sigur og
aftur i kosningum 1903. Á
Alþingi þaö ár var frumvarp
þeirra um stjórnarskrárbreyt-
ingu og heimastjórn endanlega
samþykkt, meö öllum greiddum
atkvæöum gegn einu.
Þetta eina mótatkvæöi kom
frá landvarnarmanninum séra
Siguröi Jenssyni I Flatey.
Á fund Albertis
Sumariö 1901 gengu þeir báöir
Valtýr Guömundsson og Hannes
Hafstein á fund hins nýja ís-
landsmálaráöherra, Albertis.
Valtýr kom meö samþykkt
Alþingis, en Hannes lagöi fram
tillögur Heimastjórnarmanna,
þar sem meira tillit var tekiö til
rikjandi aöstæöna.
Sagt er aö þá hafi Hannes
Hafstein notiö glæsimennsku
sinnar og vináttu viö vinstri-
manninn Georg Brandes.
Niðurstaöan varö sú, aö danska
stjórnin lagöi 2 frumvörp fyrir
Alþingi, annaö var frumvarp
Valtýs, en hitt var grundvallaö
á tillögum Heimastjórnar-
manna.
Landvörn
Landvarnarflokkurinn vter
stofnaöur 1902. Landvarnar-
menn böröust harölega gegn þvi
aö Islenskur ráðherra ætti sæti I
rlkisráði Dana. Þeir töldu Is-
lendinga ekkert erindi eiga við
danska þingiö, þvi einungis
væri konungssamband milli Is-
lands og Danmerkur.
Haröastir andstæöingar sam-
bands viö Dani fyllktu sér i t
Landvörn og flokkurinn var
mjög atkvæöamikill um 10 ára
skeiö.
Bæöi Valtýingar og Heima-
stjórnarmenn vildu fá ráöherr-
ann úr slnum flokki. Þann 1.
febrúar tók Hannes Hafstein viö
þvl embætti fyrstur Islenskra
manna.
Dansleikur, hundar
og föðurlandssvíkarar
Pólitikin á fyrstu árum þess-
arar aldar var persónuieg,
óvægin og heiftúðug, þannig aö
st jórnmálakarp nútimans
bliknar viö þann samanburð og
er sem barnaviprur einar.
Þórbergur Þórðarson lýsir
þessu vel i bók sinni Ofvitanum.
Að vfsu er ekki rætt um Heima-
stjórn, heldur Uppkastiö frá
1907 um samband Islands og
Danmerkur. Sjálfstæðisflokkur-
inn (hinn fyrri), sem nefndur er,
varð til við samruna Þjóöræðis-
flokks og Landvarnarflokks.
„A þessum árum greindust
íslendingar I tvö þjóöerni,
danska íslendinga og góöa ls-
lendinga. Allir, sem voru meö
Uppkastinu, voru danskir ls-
lendingar, ogþósér i lagi ef þeir
stóöu framarlega I stjórnmála-
baráttunni. Enþeir, sem voru á
móti Uppkastinu, þeir voru ls-
lendingar eöa góöir íslendingar.
Allir danskir Islendingar voru
föðurlandssvikarar og land-
ráöamenn. Þeir hétu llka Dana-
sleikjur. En allir góöir tslend-
ingar elskuöu ættjöröina slna.
Og þeir voru ekki Danasleikjur.
Þó aö okkur, ungum sjálf-
stæöismönnum, væri sæmilega
illa viö Dani, þá bárum viö þó aö
þvl skapi þyngri þykkju til
hinna dönsku Islendinga sem
mannspartar þeirra voru nær
okkur í rúminu. Okkur var ákaf-
lega I nöp viö Jón Olafsson rit-
stjóra Reykjavlkurinnar, Þor-
stein Glslason, ritstjóra Lög-
réttu, Jón alþingismann I Múla
og Knud Zimsen bæjarverk-
fræöing. Þó var okkur ennþá
verr viö smala Heimagtjórnar-
flokksins, eins og Daviö i
Stuölakoti, Sigurö Halldórsson
húsagerðarmeistara, Guömund
Asbjörnsson, slöar bæjarfull-
trúa, Jónas lands og Kjartan
Konráðsson. Lárus H. Bjarna-
son hötuöum viö og fyrirlitum
þó annaö veifiö. Og Hannes Haf-
stein var voöalegur maöur,
danskastur allra danskra Is-
lendinga, fööurlandsleysingi og
landráöamaöur af verstu gerö:
Þvl tslands sonur ættjörö
blekkir.
Oss illa falla danskir hlekkir.
Vinnum heiftar heit.
Höslum vlgareit,
og hötum þennan hund,
sem hefur danska lund
og leggur oss I læöing.
Svona haföi Jóhann Gunnar,
eitt af mestu ljóöskáldum sinna
tlma, ort um þennan fööur-
landssvikara. Og viö sungum
þetta kvæöi oft, þegar viö þurft-
um aöhressaupp á stemmning-
una I garö Dana og dönsku ís-
lendinganna.
En foringjar sjálfstæöis-
manna, góðu tslendingarnir, —
þaö voru nú góöir menn. Þeir
voru hiö jaröfasta bjarg, sem
við reistum á allar okkar ástr-
löuskreyttu stjórnmálaborgir.
Viö treystum þvl I mestu hjart-
ans einlægni, aö þeir væru svo
gáfaöir og læröir, svo mælskir
og heiöarlegir I sér, aö þeir
myndu leiöa sjálfstæöisbaráttu
þjóöarinnar til sigursælla enda-
Heitt í kolunum
— rœtt við Sigurbjörn Þorkelsson
Lét mig aldrei
vanta á fundi
i Landvörn
„Ég byrjaöi fyrst að skipta
mér af pólitlk 1903. Ég var
hlynntur Valtýskunni til aö
byrja meö. Ariö 1903 tók ég þátt
I stofnun Félagsins Landvörn.
Mikið bar þar á ungum mönnum
úr öllum stéttum. Viö börðumst
fyrir því aö viö Islendingar losn-
uöum alveg úr tengslum viö
DaniTsagði Sigurbjörn Þorkels-
son I samtali viö Helgarblaðið
Gefið var út blaö, samnefnt
félaginu og unnu þeir aöallega
aö útgáfunni Benedikt Sveins-
son yngri, Einar Benediktsson
skáld og Einar Gunnarsson,
seinna ritstjóri Visis. Þá var
gefið út blaöiö Ingólfur undir
ritstjórn Bjarna Jónssonar frá
Vogi en hann og Benedikt
Sveinsson voru áberandi góöir
málafylgjumenn og stjórnmála-
menn af guös náö.
Ég lét mig aldrei vanta á
fundi I Landvörn, þvl þar var
unniö af llfi og fjöri aö
skilnaöarmálunum. Mörgum
okkar yngri manna I Landvörn
þótti ekki unniö nægilega aö
beinum skilnaði við Dani strax.
Þá var stofnaö Skilnaöarfélag
ungra manna. Aðal hvatamaöur
þess var GIsli Sveinsson.seinna
sýslumaöur, eldlegur áhuga-
maöur um skilnaðinn viö Dani.
Með og móti Hannesi
Ég var ekki hrifinn af þvl
þegar Hannes Hafstein varö
ráöherra. Þvl ég var á móti hon-
um og Heimastjórnarflokknum.
En ég var meö Hannesi Hafstein
sem manni og bar djúpa virö-
ingu fyrir honum. Eiginlega
skildi ég það ekki þegar ég fór
aö athuga málinf hvernig ég
hefði fengið mig til aö vera á
móti honum.
En stjórnmálin voru hörö.
Þaö átti aö heita svo aö hann
væri dansk-sinnaður, en hann
var það bara ekki. Þetta var
prýöismaöur á alla lund og hann
og Asgeir Sigurösson voru ein-
hverjir fallegustu menn sem
hér hafa sést. Þaö var gaman aö
sjá þá ganga saman. Hannes bjó
I Ingólfshvoli gegnt Edinborg,
þar sem ég vann. Ég kynntist
honum þá, en aldrei lét hann
mig finna til þess aö ég væri
einn af hans áköfustu andstæð-
ingum.
Danadindlar
Vægast sagt rikti hér Dana-
andúð, andúö á öllu sem danskt
var, en ekki Dana-hatur. Menn
sneiddu hjá Dönum og dansk-
sinnuöum Islendingum, sem
kallaðir voru Dana-dindlar.
Mikill munur er á pólitikinni
þá og nú. Núna eru allir íslend-
ingar, þeir eru bara meö mis-
munandi skoöanir. En þá virtist
hluti landsmanna vera Danir.
Pólitikin var ákaflega persónu-
leg og olli oft óvild milli manna.
Ljónagryfjan
Arið 1904 var ég aö vinna I
versluninni Edinborg. Þaö var
ákaflega mikiö rætt um pólitlk.
Skrifstofa mln var kölluö
„Ljónagryfjan? þar komu þeir
ljóntrylltustu saman. Aöallega
Sigurbjörn Þorkelsson f Vfsi (f.
1886) „Fáir nema landvarnar-
menn hættu sér f „Ljónagryfj-
una”.”
Valtýr Guömundsson
voru þaö samherjar I Landvörn,
þvi þeir sem voru á annarri
skoðun þoröu varla aö koma
þangað, en ef þeir komu voru
þeir teknir i gegn.
Guömundur Asbjörnsson fél-
agi minn I versluninni Visi var
heimastjórnarmaður. Þaö var
svo heitt I kolunum fyrir allar
kosningar að viö ákváðum aö
hætta að tala saman hálfum
mánuðifyrir kosningar. En ekki
leið nema vika frá kosningum
að við fórum aö tala saman
aftur. Þetta var gert til aö spilla
ekki vináttunni”. —ÞF
Þá var hœtt að bjóða
— rœtt við Jón Gunnlaugsson
Þórbergur Þóröarson rithöf-
undur var hatrammur andstæö-
ingur heimastjórnarmanna.
Hann lýsir heiftinni I pólitfk á
fyrri hluta aldarinnar vei I
Ofvitanum.
lykta. Innilegast dáöum viö
Skúla Thoroddsen og Björn
Jónsson ráöherra. Þaö voru
guödómlegir menn. Viö höföum
llka miklar mætur á Einari H.
Kvaran, Bjarna frá Vogi, dr.
Jóni Þorkelssyni, Benedikt
Sveinssyni, Þorsteini Erlings-
syni og Hannesi Þorsteinssyni.
Og okkur þótti vænt um Björn
Kristjánsson, Svein Björnsson
og Jakob Möller. En af yngri
sjálfstæðismönnum litum viö
mest upp til Skúla Thoroddsen
yngra, Andrésar Björnssonar,
Siguröar Sigurössonar frá Vigur
og Siguröar Lýössonar.
Sjálfstæöisflokkurinn haföi
enga smala hér I bænum eins og
heimastjórnarmenn. En hann
átti hér nokkra góöa „agita-
tora”. Mér eru ennþá I minni
Björn Rósinkranz, Þorkell
Clausen, Sigurbjörn I Visi, Jón
Baldvinsson og Ólafur Ólafsson.
Okkur var vel viö þá alla. Einu
sinni kallaöi Jón Ólafsson Ólaf
Spjalda — Láfa I Reykjavlkinni.
Þann dag var ég voöalega
reiður’ ’.
,,Það er skritiö aö nú þegar
ráöherrar fara og koma þá veit
maöur ekkert af þessu. Þaö er
eins og þeir Iæöist I sæti sitt og
læöist burt aftur og þaö veit
enginn af þessu. ööruvlsi var
þaö þegar Hannes Hafstein kom
hingaö;þá var stórveisla inni I
ráöherrasalnum og öllum boöiö
upp á kampavin”, sagöi Jón
Gunnlaugsson I viötali viö Helg-
arblaöiö og haföi eftir sam-
starfsmanni sinum I Stjórnar-
ráðinu.,pg þar héldu þeir ræöur
Hannes sem var aö koma og
Magnús sem var aö fara”
„Menn fögnuöu þvi þegar
Hannes varö ráöherra. Allir
Grimsnesingar uröu Heima-
stjórnarmenn eftir aö Hannes
Hafstein kom austur og vlgöi
Sogsbrúna og hélt mikla ræöu,
þásáég hann fyrst. Þarnavoru
allir Grimsnesingar, sem vettl-
ingi gátu valdið. Ég held aö
Hannes hafi átt þá alla eftir
þessa vlgslu. Fylgi hans var all-
staöar mikiö þar sem hann
kynnti sig. Framkoma hans var
einstök. Hann var glæsilegastí
maöur, sem ég hef augum litiö.
Ég sá og Hannes viö konungs-
komuna 1907. Margir tóku þá
feil á honum og konunginum,
Hannes Hafstein ráöherra,
Myndin er tekin á efri árum
hans.
r
upp omaga
Jón Gunnlaugsson, f. 1890, frá
Kiöabergi; fyrrverandi starfs-
maöur i Stjórnarráöinu: „Þaö
var boðinn upp drengur 10 eöa
11 ára gamall”.
svo bar hann af um glæsi-
mennsku.
Hannes var afkastamikill
starfemaöur og fékk ýmislegt I
gegn. Hann setti t.d. lögin um
fátækraframfæri og eftir þaö
var hætt aö bjóöa upp ómagana.
Ég var á einu svona uppboði á
Stóruborg. Faöir minn var
hreppstjóri þá og hann bauö upp
sveitarómagana, þaö var eittaf
hans skylduverkum.
Ég man eftir þvi aö hann bauö
upp dreng eitthvaö 10 eöa 11 ára
gamlan. Og þá bauö maöur hátt
og snjallt sextiu krónur.
Fimmtiu og fimm krónur sagöi
sá næsti, svo komu ekki fleiri
boö oghann var sleginn honum.
Þetta var ekki eins og á venju-
legu uppboði, sá sem bauö lægst
fékk manneskjuna, en hreppur-
inn gaf með þessu fólki.
Ég gekk út úr þinghúsinu og
var ekki lengur viö þetta. Þaö
var glaöa sólskin og logn. Þar
sátu úti I túnjaörinum tvær kon-
ur i gömlu söölunum sinum.
Þær voru aö tala saman er ég
gekk framhjá og önnur segir:
„Hvar skyldi ég nú lenda I
kvöld?”, ósköp döpur I bragöi.
Ég hlustaði ekki meira en hélt
áfram”.
—ÞF.
I