Vísir - 30.03.1979, Side 17

Föstudagur 30. mars 1979
'TW’W'
iS#,
21
Hér er kyrrO komin á og ráOherrabllarnir renna upp aO alþingishússdyrunum.
Þessi mynd var tekin af áhugaljósmyndara og hefur ekki birst áOur.
um i dag og halda þá aö sé fyrir-
brigöi þessara siöustu og verstu
tima, aö hún sé á undanhaldi.
„Mestahættan þennan dag, var
aö þetta heföi getaö stigmagnast
upp i miklu alvarlegri atburöi,”
sagöi Ásgeir Pétursson sýslu-
maöur i Borgarfjaröar- og
Mýrarsýslu, þegar Visir baö hann
aö rifja upp átökin i kringum al-
þingishúsiö 30. mars 1949, en As-
geir var i fremstu röö svo.
kallaöra varöliöa.
Asgeir Pétursson, sýlumaöur
„Ég minnist þess aö viö vorum
þá, lýöræöissinnaöir stúdentar,
djúpt snortnir af atburöunum i
Tékkóslóvakiu áriö áöur.
Moskvumenn höföu á striösárun-
um gefiö fögur fyrirheit um þjóö-
frelsi til handa Tékkum,Rúmen-
um og Ungverjum aö ófriönum
loknum. Þaö reyndist yfirvarp og
oröin tóm. Viö vorum flestir
sannfæröir um þaö, voriö 1949 aö
rétta svariö viö yfirgangi komm-
únismans væri stofnun varnar-
bandalags frjálsra þjóöa, þar
sem til grundvallar væri lagt, aö
árás á eina þjóöina væri árás á
þær allar. Nú var þaö einmitt
stóra stundin þennan dag. 30.
mars 1949 aö stefnt var aö þvi aö
alþingi staöfesti inngöngu okkar i
Atlantshafsbandalagiö.
Varnarsveit
Auövitaö gátum viö átt von á
óspektum og yfirgangi af æsinga-
mönnum komma. Þeir höföu fyrr
um veturinn, og reyndar daginn
áöur, efnt til óspekta i Reykjavik,
þannig aö s já mátti hvers var aö
vænta.
Ég var I forystusveit ungra
sjálfstæöismanna og viö höföum
ásamt öörum lýöræöissinnum
komiö upp nokkurri varnarsveit,
mig minnir rúmlega 900 manns
sem átti aö hjálpa til aö varna þvi
aö alþingi yröi hindraö i aö af-
Fundarboð
Aö morgni 30. mars, var dreift
fregnmiöum um bæinn þess efnis,
aö Fulltrúaráö verkalýösfélag-
anna i Reykjavik og Verka-
mannafélagiö Dagsbrún skoruöu
á almenning aö koma á útifund
viö Miöbæjarskólann til aö krefj-
ast þjööaratkvæöagreiöslu um
inngöngu Islands i Atlantshafs-
bandalagiö.
greiða málið.Þetta uröu talsverö
læti, en heföi þó getað fariö enn
verr. Ég helda svona eftir á, aö
viö heföum getaö skipulagt
varnarvegg okkar betur, Grjótinu
rigndi yfir hópinn. En lýöræðis-
sinnar sýndu einmitt þarna sam-
stöðu og áttu drjúgan þátt i þvi aö
koma i veg fyrir alvarlegri
ófarnaö. Ég hef ekki veriö þeirrar
skoöunar aö þeir sem stóöu fyrir
árásinni á þinghúsiö hafi ætlaö
sér aö taka völdin. Alvarlegasta
hættan var fólgin i þvi, aö ó-
spektirnar kynnu aö stigmagnast
i átök sem leiddutilstórslysa. Svo
var auövitaö sú hætta fyrir hendi
aÖ fresta yrði fundi alþingis ef
ekki væri unnt aö hemja ó-
spektarmenn. Þaö heföi oröiö
mikið áfall fyrir lýðræðiö i land-
inu, lög og rétt. Ég man þaö, aö
viö einsettum okkur þessa
stundina fyrst og fremst aö koma
i veg fýrir aö atlögumenn kæmust
inn i þinghúsiö.
Mistök af hálfu lýðræðissinna
voru, aö senda áskorun i útvarp-
inu á fríösama borgara aö koma
niöureftir, ogsvo aö staösetja liö
okkar fast viö þinghúsiö. Betra
heföi veriö aö hafa rýmra um
húsiö og loka ákveönum götum.
Ekki tima til aö vera
hræddir
Stór hópur aðstoðarlöggæslu-
manna var inni i þinghúsinu og
haföi aðsetur i' flokksherbergi
Framsóknarflokksins. Þegar
mesta atlagan var gerö aö hús-
inu, þá geröu þeir útrás og áttu
mikinn þátt i þvi aö fjarlægja ó-
spektarmenn frá húsinu og
reyndar aö stilla endanlega til
friöar.
Þaö var mikil spenna i loftinu
og ég neita þvi ekki aö þaö var
mikil eftirvænting 1 okkur aö sjá
hvernig þessu reiddi af. En
mönnum þótti alveg nóg um þeg-
ar mest gekk á og grjótinu rigndi
eins og hagléli yfir hópinn.
Hvortég varhræddur? Nei, það
skeöiallt svo snöggt aö ég held aö
menn hafi ekki haft tima til aö
vera hræddir. Þetta heföi getaö
orðiö miklu verra, en ég tel aö
þessi þétti fjölmenni varnarvegg-
ur hafi orðiö til þess, aö árasar-
menn töldu vonlitiö aö komast inn
i alþingishúsiö. Menn kölluöu
hver til annars um aö hafa sam-
stööu svo veggurinn yröi hvergi
rofinn.
Aöalatriöið var aö koma i veg
fyrir aö þeir kæmust inn i al-
þingishúsiö” sagöi Ásgeir Péturs-
son „og þaö tókst”
— JM
1 tilefni af þessum fregnmiöa
var skömmu siöar dreift öörum
slikum um bæinn, undirrituöum
af Olafi Thors, formanni þing-
flokks Sjálfstæöisflokksins
Eysteini Jónssyni, formanni
þingflokks Framsóknarflokksins
og Stefáni Jóhanni Stefánssyni
formanni þingflokks Alþýöu-
flokksins. Skoruðu þeir á
friösama borgara aö koma á
Austurvöll klukkan 12 og 13 til aö
sýna aö þeir vildu aö Alþingi heföi
starfsfriö. Samskonar auglýsing
var lesin i útvarpinu.
A útifundinum voru samþykkt
mótmæli gegn þátttöku Islands i
Atlantshafsbandalaginu og krafa
um að þjóðaratkvæöagreiðsla
færi fram um máliö. Var nefnd
manna send meö ályktun þessa
niður i Alþingi þar sem Siguröur
Guönason alþingismaöur las
hana upp og kraföist tafarlausra
svara i þinginu.
Grjótkast
Fólkiö á fundinum streymdi inn
á Austurvöll og lögregluþjónar
rööuðu sér i einfalda röö fyrir
framan alþingishúsiö meö kylfur
i höndum. Bráölega fóru menn aö
kasta eggjum,moldarkögglum og
grjóti aö Alþingishúsinu. Margar
rúður brotnuöu og steinar flugu
inn i sal neöri deildar þar sem
þingfundur var haldinn. Þá voru
menn meö jeppa við Austrvöll
meö gjallarhorni sem óspart var
notað.
Lögreglan haföi sig litiö i
frammi i fyrstu. En þegar fundi
Alþingis lauk klukkan 14.30 og
mannfjöldi dreiföist ekki heldur
magnaði grjóthriöira aö húsinu,
gaf lögreglustjóri skipun um aö
dreifa fólkinu. En þó lögreglan
beitti kylfum réöi hún ekkert viö
mannfjöldann.
Allmikiö varaliö búiö hjálmum
og kylfum hafði veriö kvatt út og
beiö inni i Alþingishúsinu og var
þvi nú skipaö aö gera útrás
" lögreglunni til aöstoöar. Ýmsir úr
mannfjöldanum köstuðu grjóti i
verði laganna ogsumirhöföu bar-
efli. Rifu menn upp hraungrjótiö
sem raöaö var meöfram gang-
stlgum á Austurvelli og köstuöu
þvi.
Táragas
Allmargir fengu áverka, bæöi
lögreglumenn og borgarar.
Lögreglan kastaöi nú táragas-
sprengju aö mannfjöldanum og
lagðist þegar þykkt ský yfir Aust-
urvöti Menn gripu fyrir augu sér
og flýöu í allar áttir, og tæmdist
völlurinn á svipstundu.
Gafst þingmönnum og öörum
sem i alþingishúsinu voru nú
tækifæri til aö komast á brott en
kummúnistaskrill vinnur spfnll á
Alþingishúsinu, en er stiikkt á brott
Forsiöa Vlsis 31. mars 1949, dag-
inn eftir óeiröirnar
mikil ókyrrö var i miöbænum og
margt manna á götunum fram
eftir degi.
Tuttugu og fjórir menn voru
dæmdir fyrir röskun á friöhelgi
alþingis. Fjórir voru sýknaðir en
tuttugu menn voru dæmdir til
refsingar og sviptir kosningarétti
og kjörgengi en engum dómanna
var fullnægt nema aö þvi er varö-
„Mér hefúr alltaf þótt þetta
vera meö myrkustu dögum
þjóöarinnar og aö þarna hafi ver-
iö unnið eitt af mestu óhappa-
verkum i sögu alþingis,” sagöi
Páll Theodórsson, eölisfræöingur
þegar Visir ræddi viö hann um 30.
mars 1949.
,,Það var sterkur áhugi meöal
landsmanna um þjóöaratkvæöa-
greiöslu um aöildina aö Atlants-
hafsbandalaginu og ég er viss
um, aö heföi hún farið fram heföi
aöildinni veriö hafnaö Þaö tel ég
reyndar aö rikisstjórnin hafi vit-
aö. Hafi nokkurntima frá stofnun
lýöveldisins veriö ástæöa til aö
stofna til þjóöaratkvæðagreiöslu
um eitthvert mál, þá var þab
þetta.
Sigað á fólk
Þessi dagur byrjaöi ákaflega
friösamlega hjá mér. Ég var i há-
skólanum við verkfræöinám og
átti fri eftir hádegi. Þegar ég var
aö ganga heim sá ég safn af
dreifimiöum á götunni Þaö var
áskorunin frá rikisstjorninni um
aö koma niöur á Austurvöll. Ég
varö alveg undrandi og velti fyrir
mér hvaöa sérstæöi atburður
væri þarna á ferðinm.
Ég var i stúdentaráöi sem
fulltrúi róttækra stúdenta og þar
haföi þessi samningur auðvitaö
mikiö verib til umræöu, en engar
aögeröir voru fyrirhugaöar.
Ég fór niður á Austurvöll eftir
matinn og þarvarailt tiitölulega
rólegt þartil þingstoi tum var lok-
ið. Þegar fréttist aö búiö væri aö
ganga frá málinu, létu menn í ljós
reiði sina meö þvi aö henda þvi
sem til var tækt þarna. aöhúsinu.
Veruleg læti uröu ekki fyrr en
hvitliöarnir ruddust út úr al-
þingishúsinu. Þeim var nánast
sigaö á fólk án þess aö tilefni væri
tii og voru I miklu meiri striös-
ham en fólkið sem úti var. Þaö er
ekkert nýtt I sögunni aö svona
hópum sé safnaö saman til aö
berja á verkfallsfólki, sem rikis-
valdinu er litt þóknanlegt.
Enginn viðbúnaður
Fundinum viö Miöbæjarskólann
var lokið þegar ég kom niöur i bæ
og fólkiö sem hélt þaðan aö Al-
þingishúsi var ekki meö neinn
viðbúnaö. Menn fara ekki ber-
höfðaðir og i sparifótum ef þeir
búast viö átökum. Enda voru
vopnin sem notuö voru, auk eggj-
anna semvoru keypt hjá Silla og
Valda, þegar séö var hvert
stefndi,fósturjöröin ein og heföi
kannski ekki verib neitt ef jörö
heföi verið frosin eins og núna.
aöi sviptingu kosningaréttar og
kjörgengi.
Þrjátiu ár eru liðin, en atburöir
þessa dags bergmála enn I
stjórnmálaumræöum á Islandi
—J.M
(Heimildir: 30. mars 1949, Páll
Heiöar Jónsson og Baidur
Guölaugsson, öldin okkar 1931-
1950)
Menn gripu þaö sem var við
hendina, þvi viðbúnaður var eng-
inn. Vegna starfa minna i sam-
tökum róttækra stúdenta hlyti ég
aö vita ef svo heföi verið.
Þetta vorui raun óspiektir, upp-
þot sem gekk yfir áöur en maöur
vissi af. En áróöur f margar vikur
á eftir beindist að þvi aö sverta
þennan atburö og blása hann upp
Páll Theódórsson, eölisfræöing-
ur
01 að draga athyglina frá þvi sem
samþykkt var á Alþingi þennan
dag. Þaö uröu til dæmis miklar ó
spektir i bænum á friðardaginn,
þegar striðinulauk. Þá var einnig
beitt táragasi en um þann atburð
hefur ekkert veriö talaö.
Bara handalögmál.
Viö erum svo friösamir Islend-
ingar aö svona atburöur er ákaf-
lega sjaldgæfur i okkar sögu og
þessvegna held ég aö hann hafi
verib magnaöur upp, en ekki af
þvi óeiröirnar hafi veriö svo mikl-
ar eða hættulegar. Þetta voru I
raun bara handalögmál.
Sá ótti sem ég bar i brjósti i
mars 1949um aö þarna væri verið
aö ánetja okkur amerisku her-
veldi i miklu sterkari mæli en
menn vildu vera láta, hefur
reynst á rökum reistur. Samning-
urinn um hersetuna 1951 var mik-
iö áfall og þaö sem ég hef oröiö
sárastur yfir i sambandiviiöþetta
allt saman. Og ég er enn aö biöa
eftir aö heyra frá þeim mönnum
sem i hlut áttu, hvaö fékk þá til
þess aö hverfa frá þeirri skoöun
aö hér yröi aldrei her á friöartim-
un. En ég er hræddur um aö þeir
fari meö þaö leyndarmál meö sér
i gröfina,” sagöi PáU Thódórsson.
- JM
„HEFBI GETflÐ
ORBID VERRA”
- seglr Ásgelr Pétursson, syslumaöur um
ðtðkln á Austurvelll 30. mars 1949
JIESTA ÚHAPPAVERK
í SÖGil ALÞIHGIS”
- seglr Páll Theódórsson. eðllslræðlngur
um inngðnguna I Atlantshatshandaiaglð