Morgunblaðið - 04.02.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
2. febrúar 1975: „Nú um
helgina kom Geir Hall-
grímsson forsætisráðherra
heim úr árangursríkri ut-
anför en í henni ræddi hann
m.a. við fulltrúa 6 þjóða um
landhelgismál okkar og fyr-
irhugaða útfærslu í 200 sjó-
mílur á þessu ári. Má segja
að þessar viðræður forsætis-
ráðherra hafi verið fyrsta
skrefið í þeirri viðleitni að
efla skilning og afla stuðnings
við þá ákvörðun Íslendinga
að færa fiskveiðilögsöguna út
í 200 sjómílur, hvað sem líður
niðurstöðum hafrétt-
arráðstefnunnar.
Í New York ræddi for-
sætisráðherra við fulltrúa
Bandaríkjastjórnar um land-
helgismálið. Í Bandaríkj-
unum nýtur 200 mílna efna-
hagslögsaga vaxandi
stuðnings. Kom þetta berlega
í ljós í desembermánuði, þeg-
ar öldungadeildin samþykkti
frumvarp Warren Magn-
ussons öldungadeildarmanns
um 200 mílna efnahags-
lögsögu Bandaríkjanna. Þótt
ríkisstjórn Bandaríkjanna
leggist gegn einhliða út-
færslu í 200 mílur á þessu
stigi er þó sýnt, að Bandarík-
in stefna ákveðið að sama
marki og við Íslendingar.
Þess vegna er þýðingarmikið
að gera þessu stórveldi ræki-
lega grein fyrir afstöðu okkar
og áformum og slíkar við-
ræður til þess fallnar að efla
stuðning Bandaríkjanna við
íslenzkan málstað í fiskveiði-
lögsögumálum.“
. . . . . . . . . .
4. febrúar 1945: „Á síðasta ári
byrjaði heita vatnið úr iðrum
jarðar að streyma um híbýli
bæjarbúa. Framkvæmd hita-
veitunnar er mikið Grett-
istak. Stofnkostnaður hefir
orðið um 30 miljónir króna.
Um 24 miljónir króna hefir
bæjarfjelagið tekið að láni
hjá öðrum. Tekjuafgangurinn
fyrsta árið hefir orðið um 2½
miljón króna. Gert er ráð fyr-
ir að hitaverð verði aldrei
hærra en sem svarar kynd-
ingarkostnaði með kolum.
Annað mesta mannvirki, sem
Reykjavíkurbær ljet vinna að
á síðasta ári, var viðbót-
arvirkjun Sogsins, en henni
var lokið á miðju ári. Þessi
virkjun er sú önnur stærsta,
sem framkvæmd hefir verið
hjer á landi. Hún er 5500 kw.
Fyrsta virkjunin við Ljósa-
foss er eina virkjunin, sem er
stærri, eða 8800 kw. Raf-
magnsveita Reykjavíkur og
Sogsvirkjunin, sem á henni
er bygð, ráða nú samtals yfir
17500 kw. Á hinn bóginn er
hitaveitan slíkur aflgjafi, að
hún samsvarar a.m.k. 30000
kw., ef rafmagn væri notað til
framleiðslu þeirrar orku.
Þannig ráða Reykvíkingar
nú, með rafmagnsvirkjunum
sínum og hitaveitu, yfir orku
sem samtals samsvarar um
47500 kw. Laxárvirkjun Ak-
ureyringa, sem er hlutfalls-
lega mjög stór, er 4600 kw.,
og er hún að verulegu leyti
ætluð til hitunar.“
Ri t s t jó rnargre inar Morgunb lað s ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
D
ÓMUR Hæstaréttar í máli
Öryrkjabandalagins gegn
Tryggingastofnun hefur
kveikt miklar umræður
um stjórnskipan Íslands,
m.a. þrískiptingu ríkis-
valdsins, hlutverk dóm-
stóla og stjórnarskrár-
eftirlit. Þessar umræður eru gagnlegar og til
þess fallnar að skýra línur varðandi ýmis álita-
mál, sem verið hafa uppi í þessum efnum. Ekki
er síður ástæða til að dómurinn verði tilefni um-
ræðna um mannréttindi, hvert sé inntak þeirra
og hvernig þeirra skuli gætt, enda er í forsend-
um dómsins vísað bæði til mannréttindaákvæða
stjórnarskrárinnar og alþjóðlegra mannrétt-
indasáttmála, sem Ísland hefur staðfest.
Það er út af fyrir sig ekki nýtt að Hæstiréttur
telji lög ekki samræmast mannréttindaákvæð-
um stjórnarskrár og vísi þá m.a. til alþjóðlegra
mannréttindasáttmála við túlkun sína á
stjórnarskránni. Slíkt hefur færzt í vöxt á und-
anförnum árum eins og Davíð Þór Björgvinsson
lagaprófessor bendir á í grein í Morgunblaðinu
fyrir réttri viku. Hins vegar telst til nýmæla,
með orðum prófessorsins: „. . . að þessum aðferð-
um sé beitt við afmörkun þeirra félagslegu rétt-
inda sem stjórnarskráin mælir fyrir um. Þetta
hefur ekki sézt áður með svo skýrum hætti og í
þessu felast talsverð tíðindi. Þetta er þó í takt við
aukna áherzlu á félagsleg réttindi jafnhliða hin-
um klassísku frelsisréttindum. Dómurinn er að
því leyti sigur fyrir þá sem hafa viljað veg félags-
legra réttinda meiri.“
Í þessum orðum er vísað til hefðbundinnar að-
greiningar á tvenns konar réttindum, sem kveð-
ið er á um í mannréttindaköflum stjórnarskráa
og alþjóðlegum sáttmálum. Annars vegar eru
borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, eða hin
svonefndu „klassísku“ mannréttindi, og hins
vegar efnahagsleg og félagsleg réttindi. Fyrr-
nefndu réttindin eru t.d. málfrelsi, réttur til að
stofna félög og stjórnmálaflokka, réttur til rétt-
látrar málsmeðferðar og frá ólögmætri frelsis-
sviptingu eða pyntingum. Þessi réttindi kveða á
um taumhaldsskyldu ríkisvaldsins eða annarra
manna gagnvart einstaklingnum – að frelsi hans
sé ekki skert; hann sé látinn í friði. Síðarnefndu
réttindin ganga hins vegar út frá verknaðar-
skyldu – einkum og sér í lagi ríkisins – gagnvart
borgurunum. Nefna má rétt til vinnu og hús-
næðis, framfærslu og menntunar.
Á síðari árum hefur krafan um að öll þessi
réttindi séu talin jafngild orðið háværari. Um
það ríkir þó ekkert samkomulag, hvorki meðal
fræðimanna né á vettvangi stjórnmálanna. Skoð-
anir manna á málinu taka óhjákvæmilega mið af
stjórnmálaskoðunum þeirra. Þannig má segja að
þeir, sem aðhyllast klassíska frjálslyndisstefnu í
stjórnmálum, telji eingöngu hin borgaralegu og
stjórnmálalegu réttindi til fullgildra og algildra
mannréttinda. Ríkisafskiptasinnar vilja hins
vegar, eðli málsins samkvæmt, gera efnahags-
og félagslegum réttindum hærra undir höfði.
Eru mannrétt-
indi algild eða
afstæð?
Erfiðlega hefur geng-
ið að sýna fram á að
efnahags- og félags-
legu réttindin séu al-
gild með sama hætti
og hin klassísku frels-
isréttindi. Það felst í orðinu – mannréttindi – að
um sé að ræða réttindi, sem eigi við um alla
menn og ekki verði frá þeim tekin; að það að
njóta þessara réttinda sé hluti af því að vera
maður. En er hægt að krefjast efnahags- og
félagslegra réttinda annars staðar en þar sem
aðstæður leyfa? Taumhaldsskyldur ríkis og ein-
staklinga er hægt að uppfylla í hvaða ríki sem er,
burtséð frá efnahagslegri getu þess – að vísu má
segja að réttindi á borð við réttinn til réttlátrar
málsmeðferðar geti útheimt viss útgjöld af hálfu
ríkisvaldsins vegna rekstrar dómskerfis. En
hvernig á að skilgreina t.d. réttinn til framfærslu
eða atvinnu í ríkjum þar sem efnahagsaðstæður
eru gerólíkar, t.d. á Indlandi annars vegar og á
Íslandi hins vegar? Inntak og útfærsla slíkra
réttinda hlýtur að vera mjög mismunandi eftir
heimshlutum. Jafnvel í vestrænum velferðar-
ríkjum eins og því, sem við búum í, þar sem allir
eru sammála um að enginn skuli líða skort, hlýt-
ur það alltaf að verða umdeilt, pólitískt viðfangs-
efni hvar mörkin liggi, t.d. varðandi rétt til fram-
færslu.
Það hlýtur þess vegna að vera umhugsunar-
efni hvort ekki hætta sé á því, ef menn telja efna-
hagsleg og félagsleg réttindi til algildra mann-
réttinda, að þeir séu um leið að viðurkenna að
mannréttindi séu afstæð og ekki þau sömu frá
einu samfélagi til annars. Slíku hafa m.a. stjórn-
völd í Kína og ýmsum arabaríkjum haldið fram
er vestræn lýðræðisríki hafa deilt á mannrétt-
indabrot í þessum löndum.
Þrátt fyrir að félagsleg og efnahagsleg rétt-
indi séu víða til staðar í alþjóðlegum mannrétt-
indasáttmálum njóta þau ekki sömu alþjóðlegu
viðurkenningar og hin hefðbundnu mannrétt-
indi. Til merkis um það er að aldrei hefur orðið
alþjóðleg samstaða um refsiaðgerðir eða hern-
aðaríhlutun gagnvart ríki af því að því hafi ekki
tekizt að brauðfæða eða mennta íbúa sína, en
dæmin eru allmörg um afskipti af málum ríkja,
sem hafa gróflega brotið hin klassísku frelsis-
réttindi á þegnum sínum. Í alþjóðasáttmálum
eru efnahagslegu og félagslegu réttindin gjarn-
an orðuð sem fremur almennar stefnuyfirlýs-
ingar og því erfitt fyrir einstaklinga að byggja á
þeim rétt. Raunar er, eins og áður sagði, erfitt að
orða þessi réttindi öðru vísi en sem stefnuyfir-
lýsingu vegna þess hversu ólíkar forsendur eru
fyrir hendi til að tryggja fólki menntun, fram-
færslu, vinnu eða eitthvað annað sem þessi teg-
und réttinda kveður á um.
Hvaða réttindi
eiga heima í
stjórnarskrá?
Þá vakna tvær spurn-
ingar: Að hversu
miklu leyti eiga efna-
hags- og félagslegu
réttindin heima í
stjórnarskrá og í
hvaða mæli er hægt að byggja á þeim fyrir dóm-
stólum? Færa má rök fyrir því að í stjórnarskrá
eigi að vera algild grundvallarréttindi en ekki al-
mennar stefnuyfirlýsingar. Ýmsir hafa orðið til
að benda á hættuna á því að áherzla á efnahags-
og félagslegu réttindin, t.d. í stjórnarskrá, geti
orðið til að þynna út hin klassísku mannréttindi.
Það sé augljóst að það sé galopið fyrir pólitískri
túlkun, hvenær efnahagslegum og félagslegum
réttindum sé framfylgt, og þá sé stutt í að menn
fari að líta svo á að það sama gildi um hefðbundin
frelsisréttindi, t.d. tjáningarfrelsið.
Þetta breytir ekki því að í stjórnarskrá
margra vestrænna ríkja er kveðið á um rétt
þegnanna til t.d. framfærslu og menntunar. Hins
vegar hafa margir orðið til að benda á það, ekki
sízt nú á síðustu vikum eftir að öryrkjadómurinn
féll, að með því að úrskurða um gildi efnahags-
legra og félagslegra réttinda séu dómstólar að
blanda sér í pólitík. Útfærsla réttinda af þessu
tagi eigi að vera í höndum lýðræðislega kjörinna
þjóðþinga, enda sé pólitísk forgangsröðun óhjá-
kvæmileg þegar ákveða eigi hversu miklum fjár-
munum skuli verja til þeirra skyldna ríkisvalds-
ins, sem í réttindunum felast.
Fráfarandi forseti danska hæstaréttarins,
Niels Pontoppidan, er augljóslega á þessari
skoðun. Í viðtali, sem Aktuelt átti við hann og
vitnað var til í Morgunblaðinu í síðustu viku, seg-
ir hann að mörkin á milli lögfræði og stjórnmála
geti verið dálítið óljós, en hann sé ekki í neinum
vafa þegar hann heyri baráttumenn fyrir rétt-
indum borgaranna halda því fram að dómstól-
arnir eigi að tryggja að fólk fái t.d. nauðsynlega
heimilisaðstoð.
„Ég tel, að vísa eigi frá þeim málum þar sem
því er til dæmis haldið fram að heimilishjálp sé
ónóg eða krafa stjórnarskrárinnar um fram-
færslu sé ekki uppfyllt. Ef dómstólarnir eiga að
taka afstöðu í efnahags- og félagslegum rétt-
indamálum eru þeir orðnir beinir þátttakendur í
þjóðfélagsumræðunni og þar með komnir langt
út fyrir sitt umboð,“ segir Pontoppidan, sem
jafnframt minnir á að dómarar hafi ekki neitt
lýðræðislegt umboð.
Í svipuðum dúr eru ummæli Pontoppidans í
formála sem hann ritar að ársskýrslu Norrænu
málflutningskeppninnar í fyrra. Hann vitnar þar
til ráðstefnu ríkislögmanna og forseta æðstu
dómstóla Evrópusambandsríkjanna, sem haldin
var í London sl. sumar. Í formálanum segir
Pontoppidan: „Aðrar áhyggjur, sem komu fram
á ráðstefnunni og ég tek undir, eru af hugmynd-
um um verulega útvíkkun grundvallarréttind-
anna, þannig að þau taki jafnframt til félags-
legra réttinda í víðum skilningi, vinnuumhverfis,
umhverfisverndar o.fl. Ég tel að menn þurfi að
hugsa sig vel um áður en þeir setja slík réttindi í
lög. Með því verða þau bundin eftirliti dómstóla
og í því felst hætta á að dómstólarnir dragist inn
í átök sem ég tel að eigi að fara fram á vettvangi
stjórnmála. Ég óttast einnig að slík þróun kynni
að veikja möguleika dómstóla ríkjanna til að
vernda hin „klassísku“ mannréttindi.“
Stjórnarskrár-
breytingin 1995
Þau ákvæði stjórnar-
skrárinnar, sem
Hæstiréttur Íslands
vísar einkum til í dómi
sínum í máli Öryrkjabandalagsins, bættust við
mannréttindakafla hennar við endurskoðun þá,
sem fram fór árið 1995. Þar er markverðust 76.
STAÐA BIFRASTAR STYRKIST
STAÐA ALDRAÐRA KVENNA
Efnaleg staða margra eldrikvenna er mun verri en aldr-aðra karla. Nær fjórfalt fleiri
konur en karlar eru í hópi þeirra er fá
lágmarkslífeyri og fá engar aðrar
tekjur en frá Tryggingastofnun ríkis-
ins. Tekjur þessa hóps nema nú rúmum
72 þúsund krónum á mánuði. Þetta kom
fram á ráðstefnu, sem Kvenréttinda-
félag Íslands hélt fyrir skömmu.
Í erindi, sem Sigríður Jónsdóttir
félagsfræðingur flutti, kom fram, að ís-
lenzkar konur eiga það sammerkt með
konum annars staðar á Norðurlöndum
að vera efnalega verr settar en karlar.
Hjúskaparstaða í fortíð og nútíð skiptir
hér mestu.
Samkvæmt hagtölum í árslok 1999
búa 70% kvenna 70 ára og eldri einar en
41% karla, svo eru þær mun fleiri í
elztu aldurshópum en karlarnir, enda
lifa þær lengur. Þær eiga þó oftar við
veikindi að stríða en karlar.
Skýringarnar á verri stöðu kvenna á
ellilífeyrisaldri eru margar, en sérstak-
lega má nefna, að atvinnuþátttaka
kvenna var mun minni en karla áður
fyrr, lífeyrissjóðakerfið er mjög ungt
og aðeins 21 ár frá því að skylduaðild að
lífeyrissjóðum var lögbundin. Lífeyrir
er því enn lágur í lífeyrissjóðunum. Þá
miðast tekjutenging í almannatrygg-
ingakerfinu við of lágar upphæðir, eins
og Morgunblaðið hefur margsinnis
vakið athygli á. Þá var sú breyting gerð
á makabótum lífeyrissjóðanna fyrir
nokkrum árum, að þær eru aðeins
greiddar fyrstu þrjú árin og hálfar
næstu tvö ár. Þetta var grundvallar-
breyting á starfsemi lífeyrissjóða og
var rökstudd með aukinni atvinnuþátt-
töku kvenna og eigin aðild þeirra að líf-
eyrissjóði. Á meðan þessi breyting
gengur yfir á vinnumarkaði, og lífeyris-
sjóðirnir eru svo ungir, bitnar þessi
staða einkum á þeirri kynslóð, sem er
komin á eftirlaunaaldur eða mun kom-
ast á hann á næstunni. Taka þarf sér-
stakt tillit til þessa við þá endurskoðun
á almannatryggingakerfinu, sem nú
stendur yfir. Lífeyrissjóðakerfið mun
að mestu létta greiðslu ellilífeyris af al-
mannatyggingum í framtíðinni. Þess
vegna er ekki óeðlilegt, að ríkissjóður
leggi fram viðbótarfé þangað til og bæti
stöðu þeirra, sem nú búa við rýrust kjör
á ævikvöldi sínu. Þetta er það fólk, sem
byggt hefur upp þjóðfélagið, sem mun
veita komandi kynslóðum hærri lífeyri
en það hafði sjálft í launatekjur.
Sá samningur sem undirritaður varmilli Viðskiptaháskólans á Bifröst
og ríkisins fyrir skömmu mun án efa
styrkja skólann í sessi. Samningurinn
er til þriggja ára og kveður á um fjár-
veitingar til reksturs vegna kennslu
en framlag ríkisins er áætlað um 53
milljónir árið 2001 samkvæmt reglum
um nemendaframlag. Einnig er gert
ráð fyrir að nemendum skólans fjölgi
úr um 200 í 300 á tímabilinu eða um
helming og að íbúar svæðisins verði
um 450 í lok ársins 2003 en í dag eru
þeir um 300. Ríkissjóður leggur einn-
ig til tíu milljónir króna vegna nem-
enda í frumgreinadeild og sjö millj-
ónir á ári vegna þess að skólinn er
utan höfuðborgarsvæðisins.
Þá var einnig undirrituð yfirlýsing
um rannsóknar-, þróunar- og nýsköp-
unarverkefni við skólann, auk þess
sem lagður var grunnur að nýju deili-
skipulagi svæðisins og uppbyggingu á
þjónustu við það.
Bifröst hefur tekið á sig ferskari
mynd eftir að skólinn var færður á
háskólastig. Þar hefur hann einnig
mikla sérstöðu sem felst ekki síst í
smæð skólans, en hann mun vera
minnsti háskóli hérlendis, og í stað-
setningunni. Smæðin býður upp á
sveigjanleika í námi og áherslum og
staðsetningin hefur aðdráttarafl í
sjálfri sér auk þess sem hún gerir
þetta háskólasamfélag frábrugðið
flestum öðrum, hvort sem er hérlend-
is eða erlendis. Ennfremur er skólinn
sá fyrsti sem mun bjóða upp á nám til
háskólagráðu í viðskiptalögfræði hér
á landi eins og sagt hefur verið frá.
Vænta má að Bifröst muni veita
öðrum háskólum landsins æ harðari
samkeppni, sem er vitanlega öllum til
hagsbóta.