Morgunblaðið - 07.10.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
HYGGJUFULLIR
múslimar segja
margir að stöðva
verði framrás krist-
inna, vestrænna
þjóða sem hafi söls-
að undir sig nær
allan heiminn og vilji steypa hann í
sína mynd. Þær særi stolt annarra
menningarheima, grafi undan islam
og gamalgróinni samheldni fjöl-
skyldunnar með nútímalegri ein-
staklings- og efnishyggju. Boðskap-
urinn fær víða hljómgrunn í
islömskum samfélögum þar sem
fortíðin og guðstrúin eru nær huga
og daglegu lífi flestra en gengur og
gerist nú á Vesturlöndum. Í löndum
islams fordæma menn yfirleitt
hryðjuverk en skilja margir hvað
Osama bin Laden á við þegar hann
hótar vestrænum þjóðum öllu illu.
Þeir deila með honum leitinni að
sökudólgi sem valdi niðurlægingu
múslima síðustu aldirnar, upplausn
og áhrifaleysi þeirra á eigin kjör.
Stolt múslima á sér djúpar rætur.
Bagdad og Kaíró voru á miðöldum
háborgir lista, vísinda og fræða
þeirra tíma, kristnir Vestur-Evr-
ópumenn voru hálfgerðir barbarar
borið saman við arabíska uppfinn-
ingamenn og landkönnuði. Er veldi
arabísku kalífanna sundraðist lyftu
Tyrkir arfinum og yfirburðir stór-
velda islams gagnvart Evrópuríkj-
unum voru nær óslitnir í þúsund ár.
Minningar um gullöldina forðum
blandast nú saman við heift vegna
meints undirlægjuháttar eigin
stjórnenda gagnvart vestrænum
þjóðum.
Áróðursmeistararnir segja að
menn eigi vísa sæluvist á himnum ef
þeir gerist liðsmenn Allah og berjist
við villutrúarmennina. Ef hægt er
að fá unga múslima til að trúa því
að þeir verði hetjur en ekki illvirkj-
ar með því að fremja hryðjuverk er
brautin orðin greiðari. En þeir eru
ekki píslarvottar, í kenningum isl-
ams er sjálfsvíg talið vera synd og
ofbeldi að fyrra bragði er fordæmt.
„Berjizt fyrir málstað Allah gegn
þeim sem á yður herja. En hefjið
eigi árás, því að eigi eru árásar-
menn Allah að skapi,“ segir í öðrum
þætti Kóransins.
Baráttuaðferðirnar sem notaðar
voru 11. september eru ekki upp-
finning múslima. Allir hafa heyrt
um kamikaze-flugmenn Japana í
seinni heimsstyrjöld. Miklu nær er
að skilgreina þær sem afkvæmi al-
ræðiskenninga síðari tíma þar sem
einstaklingurinn er ekki talinn hafa
sitt eigið virði; öllu skal fórnað fyrir
hugmynd. Trúin er yfirvarp þeirra
sem heilaþvo útsendarana.
Guð allra þjóða
Spámaðurinn Múhameð lagði
grunn að islam á sjöundu öld. Jesús
Kristur er einn af helstu spámönn-
unum í huga múslima og kemur víða
fyrir í Kóraninum en er dauðlegur
maður. Æðstur allra spámanna var
Múhameð og Guð, Allah, er einn og
óskiptur. Ekki mátti gera myndir af
lifandi fólki og Allah er hvorki hvít-
ur né svartur, leyft var fjölkvæni í
samræmi við gamlar hefðir og
karlaveldi. Auðvelt var fyrir hirð-
ingja á Arabíuskaganum, blökku-
menn Afríku, Indverja og Indónesa
að hylla hinn nýja guð, kynþættir
og þjóðir lifðu nú oft saman í betri
friði.
Grundvallarritinu Kóraninum
hefur verið lýst svo að hann sé ill-
þýðanlegur yfir á vestrænar tungur,
hann sé torskilinn og „læstur með
sjö innsiglum“. Sé viljinn fyrir hendi
er enginn vandi að finna fyrirmæli
um harðýðgi og ofbeldi í honum og
öðrum helgiritum, þau eru rituð á
fornri og myndauðugri arabísku.
Túlkunarmöguleikarnir eru sagðir
fjölmargir. Islam gefur ekki tilefni
til mannskæðra öfga nema menn
velji af vandvirkni það sem sem
þeim hentar úr ritunum og ákveði
forgangsröðina. Kristnir menn og
gyðingar geta líka fundið dæmi um
hrottaleg ummæli, höfð eftir Guði í
gamla testamentinu. Langflestir
múslimar eru auðvitað friðsamir og-
halda sig fremur við mannúðarboð-
skapinn í ritum sínum en grimman
bókstaf. En bin Laden og aðrir bók-
stafstrúarmenn múslima eru hins
vegar ekki jafn einangraðir í andúð
sinni á vestrænum þjóðum og þeir
eru í trúarefnum. Þeir höfða þar til
fleiri en bókstafstrúarmanna.
Bandaríski sagnfræðingurinn
Bernard Lewis hefur rannsakað
mikið sögu Mið-Austurlanda. Hann
segir að tvennt sé það sem bók-
stafstrúarmenn nútímans berjist að-
allega gegn. Annars vegar guðleysi
og veraldarhyggja sem kristnum
mönnum, gyðingum eða Banda-
ríkjamönnum sé kennt um. Hinn
ásteytingarsteinninn sé nútímavæð-
ing og þar sé um óljósari hluti að
ræða. Hugtakið spannar margt en
fyrst og fremst þær breytingar sem
orðið hafa í löndum islams síðustu
öldina og valdi gremju og óvissu.
Ekki er um að ræða andstöðu við
vestræna tækni og tól, á því sviði
sýna menn sveigjanleika og aðlög-
unarhæfni.
Hryðjuverkamenn eiga sér bak-
land í hluta múslimaheimsins, sækja
stuðning til þeirra sem ala með sér
óánægju og heift. Herstöðvar
Bandaríkjamanna í Sádi-Arabíu,
vöggu islams, síðustu tíu árin eru
mörgum þyrnir í augum en einnig
er stuðningur Bandaríkjamanna við
Ísraela í átökunum við Palestínu-
menn oft notaður til að sýna fram á
fyrirlitningu og fordóma vestrænna
þjóða gegn múslimum og einnig við-
skiptaþvinganir gegn Írak. Banda-
ríkin eru sökuð um að vinna í eig-
inhagsmunaskyni gegn drauminum
um nýtt, sameinað ríki araba, helst
allra múslima. Þau feti í fótspor
gömlu nýlenduveldanna sem áður
kepptu við Tyrki um áhrifasvæði og
Ísrael sé vestrænt peð í því tafli.
„Hinn stóri Satan“
„Hinn stóri Satan“ er heitið sem
ráðamenn í Íran hafa árum saman
valið Bandaríkjunum og er lýsandi.
Myrkrahöfðinginn er ekki aðeins ill-
ur heldur líka lokkandi freistari,
hann afvegaleiðir menn og þá einnig
múslima. Fólk lætur ameríska
drauminn heilla sig í Íran jafnt sem
annars staðar í heiminum. En þegar
keisarinn Reza Pahlavi, sem var
mikill vinur Vesturlanda, ákvað að
nútímavæða lands sitt í snatri
skeytti hann lítið um fornar hefðir
og tilfinningar. Hann uppskar hatur
á sjálfum sér og vestrænum háttum
og var steypt á áttunda áratugnum.
Nú hefur mörgum Írönum snúist
hugur á ný, vilja opnara samfélag
en ráðamenn halda fast við sinn
keip.
Afhelgun vestrænna samfélaga
síðustu aldirnar og vaxandi aðskiln-
aður milli ríkisvalds og trúar hefur
ekki orðið samfara svipaðri þróun í
heimi islams. Þar eru trú og lög enn
samofin í mörgum löndum, einkum í
arabalöndum og Íran. Svonefndir
múllar eða klerkar er ráða í reynd
öllu í Íran, eru ekki síður áhrifa-
miklir sem lögspekingar en trúar-
leiðtogar. Þeir hafa síðasta orðið
þegar kemur að því að úrskurða
hvort ný lög standist ákvæði islams,
sama er upp á teningnum í öðrum
múslimalöndum þar sem bókstafs-
trúarmenn ráða ríkjum. Lög islams,
sharia, ráða.
Innan islamstrúarinnar rúmast
tugir afbrigða. Sumir eru róttækir
og mjög kreddufastir eins og svo-
nefndir wahabítar í Sádi-Arabíu
sem komu fram á átjándu öld. Þeir
urðu þegar í stað alræmdir fyrir að
myrða unnvörpum þá sem ekki
vildu sætta sig við túlkun þeirra á
kennisetningum spámannsins en
tóku fljótt forystuna í þjóðernisbar-
áttu araba við trúbræðurna Tyrki.
Wahabítar leggja áherslu á fyrir-
mæli eins og þau að konur skuli
vera skör lægra karlmönnum, kon-
ur eiga að hylja sig kufli, þær mega
ekki aka bíl og hafa fá réttindi. Kon-
ungsfjölskyldan í landinu hefur
ávallt stutt wahabíta sem urðu því
afar áhrifamiklir er landið varð
sjálfstætt snemma á 20. öld. Eitt af
því sem margir benda nú á er að
Sádar leika oft tveim skjöldum
gagnvart vestrænum vinum sínum,
eins og lýst var í grein eftir rithöf-
undinn Stephen Schwartz í vikurit-
inu The Spectator fyrir skömmu.
Sádi-Arabar ráða yfir mestu olíu-
lindum heims, þeir hafa frá því fyrir
seinni heimsstyrjöld átt viðskipti við
Breta og Bandaríkjamenn. En jafn-
framt hafa konungar landsins og
nokkur þúsund ættmenn þeirra ver-
ið ötulir styrktarmenn harðlínu-
manna sem reka skóla víða um heim
og efla þar hina harðneskjulegu sýn
stuðningsmanna sinna, wahabíta, á
veruleikann og sögu islams. Reynt
er að friða ofstækisöflin. Þess má
geta að bin Laden er wahabíti.
Þess er vandlega gætt að kæfa í
fæðingu allar hugmyndir um lýð-
ræði og annað vestrænt sem gæti
ógnað valdastöðu Sád-ættarinnar.
Út á við er gætt islamskrar siða-
vendni í Sádi-Arabíu, allt áfengi
bannað og sharia-lögum sýnd holl-
usta. Enn eru menn handhöggnir
fyrir þjófnað, beitt er pyntingum og
útlegðardómum gegn stjórnarand-
stöðunni, Mekka og Medína, þar
sem Múhameð er grafinn, eru lok-
aðar vantrúuðum. En liðsmenn
valdastéttanna eru sjálfir á ferð og
flugi í einkaþotum um heiminn,
stunda vestræn spilavíti og kaupa
vestræn fyrirtæki og fasteignir.
Þegar olían er búin verða þeir með
sitt á þurru.
„Þá getum við farið aftur að
borða döðlur,“ sagði þekktur olíu-
málaráðherra Sádi-Arabíu, sheik
Yamani, á áttunda áratugnum er
hann var spurður um framtíðina.
Hann hefur vafalaust átt við al-
menning í landinu.
Hættuleg fræ í Pakistan
Sádi-Arabar hafa ekki aðeins
ræktað með ungu fólki frumstæða
miðaldahugsun og andúð á vestræn-
um lífsháttum í eigin landi, þeir
hafa stuðlað að henni í Afganistan,
Pakistan og víðar um heiminn. Þeir
eru rausnarlegustu stuðningsmenn
ofstækismanna í trúarefnum í síð-
arnefnda landinu. Fátækt og fá-
fræði almennings og örvænting
vegna einræðiskenndra stjórnhátta
og lénskipulags mynda þar hættu-
lega púðurtunnu sem margir óttast
að geti einhvern tíma valdið kjarn-
orkustríði milli Pakistana og Ind-
verja vegna Kasmír.
Stjórnmálafræðingurinn banda-
ríski, Samuel P. Huntingdon, hefur
varað menn við og sagt að vandi
vesturlanda sé ekki bókstafstrú.
„Hann er islam, önnur menning
sem er sannfærð um yfirburði sína
og heltekin af valdaleysi sínu,“ segir
Huntingdon. Islam sé eina trúin og
menningin, önnur en hin kristna og
vestræna, sem telji sig hafa gildi
fyrir alla jarðarbúa og hljóti því
samkeppni að ríkja. Vandi islams sé
vesturlönd þar sem fólk sé „sann-
fært um almennt gildi menningar
sinnar og telur að yfirburðavald
sitt, sem að vísu fer dvínandi, leggi
því þá skyldu á herðar að breiða þá
menningu út um heiminn“. Ef ekki
takist að sætta ólíka menningar-
heima í heiminum geti blóðug átök
orðið niðurstaðan, segir hann.
En vesturlandamenn sem dvalist
hafa í Íran og arabalöndum segja
margir að afstaðan til Bandaríkja-
manna og vestrænna lífshátta sé
þar oft sambland af ást og hatri.
Um leið og menn vilja halda í sitt og
varðveita stoltið heillast þeir af
mörgu sem vestræn menning býður
upp á. Sem dæmi um þverstæð-
urnar má nefna Íran, sem oft er
nefnt sem dæmi um afturhaldssemi.
Þar eru samt haldnar kosningar að
vestrænni fyrirmynd, konur fá að
kjósa og fjarri því að haldið sé í allt
gamalt. Togstreitan er augljós í
múslimaheiminum. Menn velja og
hafna en vilja ekki vísa öllu vest-
rænu á bug.
Islam gengur nú í gegnum átök
er minna mjög á deilurnar og klofn-
inginn sem kristnir menn áttu við
að etja þegar Lúter gagnrýndi
Rómarkirkjuna á 16. öld og krafðist
breytinga. Þá risu harðar deilur
milli íhaldssamra og umbótamanna,
glundroði ríkti og enn merkja
menn afleiðingarnar. Sumir boðuðu
bókstafstrú og afturhvarf og
kristnir menn þurftu að takast á við
nýja og gagnrýna hugsun í vísind-
um og áherslur þar sem litið var á
réttindi einstaklingsins sem grund-
völl nýrra tíma. Heimsmynd landa-
fundanna var ný, jörðin ekki lengur
flöt.
Múslimar, meira en þúsund millj-
ónir manna, þurfa nú einnig að fóta
sig í gerbreyttum heimi og árang-
urinn af þeirri viðleitni getur skipt
sköpum fyrir alla.
Hefðir og vestrænar hættur
AP
Fimm sinnum á dag krjúpa sanntrúaðir múslimar til bænar og snúa þá höfði sínu til Mekka. Hér biðja Pakistanar í aðalmoskunni í höfuðstaðnum, Islamabad.
Ofstækismenn hafa sums
staðar getað safnað liði með-
al þjóða múslima til stuðn-
ings Sádi-Arabanum Osama
bin Laden og skoðunum
hans þótt nær allir fordæmi
hryðjuverkin 11. september.
Kristján Jónsson kynnti
sér afstöðu múslima
til ásóknar vestrænnar
menningar og söguna.