Morgunblaðið - 07.10.2001, Blaðsíða 35

Kerfið starfar samkvæmt ákvæð-
um Rómarsamningsins um efnahags-
og myntmál. Aðalúrræði þess er að
Evrópska seðlabankakerfinu og
seðlabönkum viðkomandi ríkja er fal-
ið að grípa inn í með tilteknum ráð-
stöfunum til þess að halda hlutfallinu
innan þeirra vikmarka sem ákveðin
eru í ERM2. Evrópski seðlabankinn
hefur eftirlit með starfsemi ERM2 og
er aðalstjórnstöð samræmingarað-
gerða í peninga- og myntmálum auk
þess sem hann stjórnar því kerfi
íhlutunar og fjármögnunar sem beitt
er.
Kostnaður og ábati
sjálfræðis í peningamálum
Eftir lengsta skeið hagvaxtar og
stöðugleika í efnahagsmálum á Ís-
landi í 50 ár hefur íslenska krónan
skyndilega rýrnað um þriðjung á einu
ári og vextir á fjármálamarkaði eru
helmingi hærri en í umheiminum. Ný-
lega var horfið frá aðalatriðum geng-
isstefnu en þess í stað tekið upp verð-
lagsmarkmið. Þetta þýðir að áhersla
er lögð á stöðugleika inn á við í hag-
kerfinu fremur en út á við. Þótt þessi
breyting hafi verið til umræðu um
hríð og sé talin gerð til samræmis við
stefnu nokkurra annarra þjóða vekur
tímasetning hennar þó óneitanlega
upp grunsemdir um að stjórnendur
peningamála hafi ekki treyst sér til
þess að verja gengi íslensku krónunn-
ar lengur innan vikmarka hennar.
Samtímis hefur verðbólga síðustu
mánaða verið langt umfram markmið
um 2,5% verðbólgu á ári og hún hefur
jafnframt verið meiri en yfirlýst þol-
mörk leyfa, en þau eru 1,5%. Vextir
voru lækkaðir lítið eitt sem var hæpin
ráðstöfun við stefnuskiptin þótt vextir
hafi verið og séu enn óheyrilega háir á
Íslandi.
Afleiðingar gengislækkunar krón-
unnar og mikils vaxtamunar á fyrir-
tæki og heimilin, að teknu tilliti til
bæði neikvæðra og jákvæðra áhrifa,
má skilgreina sem kostnaðinn af því
að reka sjálfstæða peningamála- eða
gengisstefnu. Vísa má til þess að Dan-
ir notuðu vaxtamun dönsku krónunn-
ar og þýska marksins á sínum tíma
sem mælikvarða á árangur í stjórn
peningamála og þar með óbeint
kostnaðinn af því að standa utan
Myntbandalags Evrópu. Fyrir Ís-
lendinga er tilvalið að nota vaxtamun
á krónu og evru í þessu skyni.
Óhætt er að fullyrða að trúverðug-
leiki ákveðins myntkerfis sé háður
þeim stöðugleika í efnahagsmálum
sem ríkir á myntsvæðinu. Mynt-
bandalag margra þjóða er að öðru
jöfnu til þess fallið að hafa slík áhrif.
Það á sérstaklega við þegar undir-
stöður slíks bandalags styðjast við
skýrar réttarreglur og jafnframt að
nauðsynleg úrræði eru fyrir hendi til
að fylgja fram markmiðum viðkom-
andi myntbandalags. Aukaaðild að
slíku bandalagi getur að okkar mati
haft svipuð jákvæð áhrif sem þó
hljóta alltaf að vera háð þeim skilyrð-
um sem sett eru.
Ein aðferð til þess að meta hvort
hagkvæmt sé fyrir tiltekið land að
ráða sínum eigin peningamálum og
vera utan Myntbandalagsins í upp-
hafi en eiga kost á inngöngu síðar er
sú að meta virði valréttar sem býður
upp á þennan möguleika. Virði þátt-
tökulandanna í Myntbandalaginu eru
þau hagvaxtaráhrif sem samruninn
og sameiginleg mynt hafa. Því meiri
sem þessi áhrif eru þeim mun hærra
verð er á valréttinum.
Ábati af myntbandalagi er talinn
því meiri sem samofnara efnahagslíf
þjóðanna er. Þetta er oft mælt með
hlutfalli utanríkisviðskipta viðkom-
andi lands við myntsvæðið. Þeim mun
meiri er jafnframt kostnaðurinn við
að standa utan þess. Um 2⁄3 vöruvið-
skipta Íslendinga eru við EES-svæð-
ið. Er þá ótalið eitt mikilvægasta skil-
yrðið fyrir því að myntsvæði sé
kjörstaða en það er sveigjanleiki
launa og hreyfanleiki fólks á vinnu-
markaði.
Það hagræði sem talið er vera af
því að stunda sjálfstæða hagstjórn er
einna helst það að geta brugðist við
miklum sveifum í þjóðartekjum, eink-
um óvæntum áföllum sem önnur lönd
verða ekki fyrir samtímis, sbr. afla-
brest eða jarðskjálfta.
Reyndar má halda því fram að það
geti verið hagkvæmt þegar til lengd-
ar lætur fyrir land að stofna til sam-
starfs við aðrar þjóðir eða mynda
myntsvæði ásamt þeim, enda þótt það
eigi annaðhvort lítil viðskipti við þau
eða verði fyrir sértækum áföllum.
Fyrir þessu eru tvíþætt rök. Annars
vegar aukast viðskipti milli landa inn-
byrðis í efnahagsbandalagi. Hins veg-
ar er unnt að dreifa áhættu af sértæk-
um sveiflum betur á einu stóru
myntsvæði heldur en litlu. Síðast en
ekki síst læra menn að bregðast öðru
vísi við áföllum en áður. Ef ekki er
lengur unnt að fella gengi krónunnar
verður að lækka kaupmátt með ein-
um eða öðrum hætti í staðinn.
Einnig hefur verið bent á að í sum-
um tilvikum er kjörið að binda hendur
sínar í hagstjórn, þ.e. þegar svigrúm-
ið til eigin ákvarðana er misnotað og
þær valda minni hagvexti og velferð
en ella.
Með sjálfstæðri hagstjórn má
breyta tímaferli afleiðinga framboðs-
skella og eftirspurnarsveiflna með því
að dreifa tekjuáhrifum á lengri tíma
en ella. Gengisfelling fjölgar hins veg-
ar ekki fiskum í sjónum og breytir því
ekki raunstærðum. Kvótakerfið styð-
ur einnig þessa niðurstöðu. Þegar til
lengdar lætur ræðst hagvöxtur af
heildarframleiðni þjóðfélagsins og
viðskiptakjörum.
Því má ekki gleyma að ákvörðun
um samstarf við aðrar þjóðir í við-
skiptum eða gengismálum snýst ekki
einvörðungu um peninga heldur einn-
ig um stjórnmál og völd.
Úrræði til þess að styrkja trúverð-
ugleika í hagstjórn á Íslandi
Veldur hver á heldur. Frumskilyrði
trúverðugleika í efnahagsmálum á Ís-
landi er því „góð“ hagstjórn. En hvað
er það? Samleitniskilyrði Maastricht-
samningsings, sbr. það sem áður er
sagt, eru nánast fyrsta tilraunin sem
gerð er til þess að skilgreina „góða“
hagstjórn á alþjóðavettvangi. Þau eru
einmitt skilyrði fyrir þátttöku í Mynt-
bandalaginu.
Ísland á þess ekki kost að ganga í
Myntbandalagið. Rómarsamningur-
inn kemur í veg fyrir að lönd utan
ESB geti orðið aðilar að því.
Þeir kostir sem þá standa eftir
helst í gengismálum eru þessir.
1. Aukaaðild að Myntbandalagi Evr-
ópu, þ.e. tvíhliða binding eða samn-
ingur í gengismálum í átt að aðild
að ERM2.
2. Einhliða ákvörðun um bindingu við
annan gjaldmiðil, svo sem evru eða
Bandaríkjadal.
3. Upptaka evru sem lögeyris á Ís-
landi.
4. Afturhvarf til fyrri gengisstefnu
þar sem gengið er fast gagnvart til-
tekinni gengiskörfu sem má breyt-
ast innan tiltekinna vikmarka.
5. Gengi krónunnar sé nánast látið
fljóta eins og nú er.
Við teljum að rétt sé að láta reyna á
hvort ekki sé unnt að semja um auka-
aðild að Myntbandalaginu með eða án
breytinga á EES-samningnum. Meta
þarf hvað útfærsla skilar mestum trú-
verðugleika, sbr. síðar. Við lítum svo á
að 2. kostur sé ekki fýsilegur. Trú-
verðugleiki ávinnst ekki með orðum
einum saman heldur verða víðtækar
skuldbindingar að fylgja í kjölfarið.
Kostur 3 jafngildir því að láta krón-
una fyrir róða og afsala sér stjórn
peningamála einhliða án þess að hafa
áhrif á ákvarðanir um þau eða fá
stuðning frá öðrum. Hins vegar gæti
það verið hluti af samningi um auka-
aðild að Myntbandalaginu að taka
upp evru sem gjaldmiðil á Íslandi.
Kostur 4 var látinn fyrir róða af því að
hann gafst ekki nægilega vel enda
erfiður sem lausn á jafnlitlum og við-
kvæmum gengismarkaði og þeim ís-
lenska. Kostur 5 með fljótandi gengi
ásamt verðbólgumarkmiði er nánast
hin nýja stefna ríkisstjórnarinnar og
Seðlabankans. Hann er óræður en
lofar ekki góðu í gengismálum.
Hvernig aukaaðild
og af hverju?
Eðlilegt er að spurt sé um hvað eigi
að semja við aukaaðild að Mynt-
bandalaginu til þess að auka trúverð-
ugleikann og hvaða hag Íslendingar
hafa af því. Og hvaða ávinning gætu
ESB eða Seðlabanki Evrópu haft af
slíkum samningum?
Eins og áður sagði tekur EES-
samningurinn ekki til peninga- eða
gengismála. Samkvæmt 46. grein
samningsins er á hinn bóginn gert ráð
fyrir upplýsingagjöf í efnahagsmálum
án frekari skuldbindinga. Engu að
síður verður að telja að greinin opni
fyrir samvinnu í efnahagsmálum að
tilteknu marki. Því er raunhæft jafn-
vel að óbreyttum EES-samningi að
ná tiltekinni nálgun á reglum banda-
lagsins um efnahagssamband, m.a. í
formi óbindandi viðmiðunar- eða leið-
beiningarreglna. Að sjálfsögðu er
unnt að ná enn frekari árangri með
því að breyta EES-samningnum
varðandi efnahagsmál eða með því að
gera tvíhliða samning við bandalagið.
Lagaumhverfi Myntbandalagsins
felur hins vegar í sér víðtækar skuld-
bindingar eins og fram er komið.
Aukaaðild að því er vel hugsanleg.
Eðlilegt er að gera ráð fyrir því að
slíkir samningar yrðu gerðir í formi
tvíhliða samninga milli bandalagsins
annars vegar og Íslands hins vegar.
Þetta er tæknilega unnt jafnvel án
þess að Rómarsamningnum verði
breytt. Samningar sem bandalagið
hefur gert á öðrum sviðum sýna að
unnt er að ná fullnægjandi árangri
með tvíhliða samningum sem þessum.
Þetta verður þó engan veginn fyr-
irhafnarlaust. Yfirlýsingar ráða-
manna ESB benda til þess að þeir
vilji síður að þjóðir geti stytt sér leið
inn í Myntbandalagið. Þessar yfirlýs-
ingar geta þó ekki átt við gagnvart
þeim EFTA-ríkjum sem eru aðilar að
EES því að þær eru aðilar að innri
markaði bandalagsins. Röskun í
gengismálum eins EES-ríkis hefur
því bein neikvæð áhrif á þennan
markað. Varla er vafi á því að stofn-
anir bandalagsins eiga að leitast við
að koma í veg fyrir slíkt.
Í tvíhliða samningum gæti banda-
lagið m.a. veitt aðgang að varasjóðum
og gripið inn í til styrktar krónunni
gegn því að Íslendingar gengjust
undir ákveðin skilyrði í hagstjórn,
sbr. Maastricht-ákvæðin. Gagn þessa
fyrir ESB-þjóðir væri, sem áður er
sagt, að hamlað væri gegn boðaföllum
utan þeirra sem ella bærust til þeirra
með neikvæðum afleiðingum fyrir
efnahag þeirra.
Þess má geta að gert er ráð fyrir
því að Myntbandalagið geti haft sam-
starf við aðrar þjóðir í gengismálum
til þess að treysta gengi helstu gjald-
miðla heims. Þetta er óformlegt enn
þá en m.a. rætt á fundum leiðtoga
helstu iðnríkja heims. Og fyrst Evr-
ópusambandið þarf samtarf við aðra
til þess að tryggja stöðugleika í geng-
ismálum hví skyldu ekki Íslendingar
gera það með veikburða og einmana
mynt sína?
Sumir munu í þessu sambandi vísa
til slæmrar reynslu af gengissam-
starfi ESB-þjóða á áttunda áratugn-
um og upphafi þess níunda sem rann
út í sandinn og telja það borna von að
vera með hálfvelgju á borð við auka-
aðild að Myntbandalagi Evrópu. Á
móti er rétt að benda á að ástæða
þess að myntsamstarf ESB-landa
leystist upp á þessum tíma var annars
vegar hrun Berlínarmúrsins og hins
vegar erfið fæðing Myntbandalags-
ins. Hagstjórn í Þýskalandi við að
standa straum af kostnaði við samein-
ingu þýsku ríkjanna fólst í því að taka
lán í stórum stíl með stórhækkun
markaðsvaxta í kjölfarið. Höfnun
Dana á Maastrichtsamkomulaginu
setti strik í reikninginn og sumar
þjóðir ofmátu efnahagsstyrk sinn,
aðrar ætluðu að þreyja þorrann og
góuna með stöðugt gengi þar til
Myntbandalagið hefði verið sett á
laggirnar. Þetta hvort tveggja eru
einstæðir aðburðir sem vart gerast
nema með mjög löngu millibili í hag-
sögunni. En þetta sýnir jafnframt að
millilausn eins og aukaaðild er ekki
eins trúverðug og full aðild að Mynt-
bandalaginu. En aukaaðild eykur trú-
verðugleika hagstjórnar á Íslandi
langt umfram það sem nú er ef rétt er
á málum haldið.
Leiðir hinna Norðurlanda-
þjóðanna í gengismálum
Það er fróðlegt að líta á val hinna
Norðurlandanna í þessu sambandi.
Danir eru utan Myntbandalagsins en
með sérsamninga gegnum ERM2 og
þeim hefur tekist að halda gengi
krónu sinnar stöðugri (fyrst gagnvart
þýsku marki og síðar gagnvart evru)
og vaxtamunur er nú tiltölulega lítill.
Vikmörkin eru 2,25% en ekki 15%
eins og almennt gildir í ERM2. Svíar
hafa valið sömu leið og við enda hefur
sænska krónan fallið um þriðjung
gagnvart Bandaríkjadal. Norðmenn
ganga fyrir eigin styrkleika enda
frekar búist við að norska krónan
hækki fremur en lækki í skjóli olíu-
auðs. Finnar héldu ótrauðir inn í
Myntbandalagið og því hefur geng-
isáhættu og gengismun gagnvart
evru verið útrýmt.
EFTA-löndin standa utan Mynt-
bandalagsins, þ.e. Ísland, Noregur,
Liechtenstein og Sviss, en þau eru
jafnframt öll í EES nema Sviss.
Það er athyglisvert, jafnvel þver-
stæðukennt, að EES-löndin uppfylla
Maastrichtskilyrðin í flestu tilliti bet-
ur en þau lönd gerðu sem mynduðu
Myntbandalagið á sínum tíma. Sömu-
leiðis felst mótsögn í því að halda því
fram að ESB-löndin þurfi að reka
sameiginlega peningamálastefnu til
þess að njóta ávinnings af ESB til
fulls en að EES-löndin geti hagað
seglum eftir vindi í hagstjórn sér að
skaðlausu.
Ein mynt eftir um 100 daga
Hinn 1. janúar 2002 verða gefnir út
peningar – seðlar og mynt innan Evr-
ópusambandsins. Þetta er í fyrsta
skipti í sögunni sem útgáfa myntar
fer fram án þess að þjóðríki standi
þar að baki. Þess vegna er þess beðið
með nokkurri eftirvæntingu hvernig
til tekst; hvort evran muni keppa við
Bandaríkjadal sem viðmiðun í við-
skiptum og eignavörslu, hvaða áhrif
sameiginleg mynt muni hafa á afstöðu
almennings í þeim löndum sem eru
hikandi við inngöngu í Myntbanda-
lagið og hvort þetta stjaki við þeim
sem utan þess standa.
Þegar heyrast raddir hér á landi
þess efnis að fyrirtæki fái að færa
reikninga sína í evrum og mörg þeirra
eiga annaðhvort viðskipti í evrum eða
hafa tekið lán í evrum. Ekki er ólík-
legt að íslenskir ferðamenn sem
munu fara að nota evrur muni spyrja
sig af hverju sé verið að burðast með
íslensku krónuna. Einnig er hugsan-
legt að ekki einungis atvinnufjárfest-
ar, eins og bankar og lífeyrissjóðir,
heldur einnig allur almenningur fari
að varðveita fé sitt í evrum eftir
megni.
Þetta gæti neytt stjórnvöld til þess
að innleiða evru bæði í bókhaldi og
viðskiptum. Það er ekki ráð nema í
tíma sé tekið og því rétt að huga að
þessu einnig við samningagerð um
hugsanlega aukaaðild að Myntbanda-
laginu.
Niðurstaða
EES-samningurinn gerir ráð fyrir
samráði um hagstjórn enda þótt það
sé ekki skilgreint nánar. Þar sem Ís-
lendingar eru ekki í Evrópusamband-
inu þurfa þeir að leita sérstakra leiða
til þess að geta notið hagræðis af sam-
starfi við peningastofnanir þess.
Þrautin er að ná fram slíkum samn-
ingum.
Við teljum að Íslendingar eigi að
freista þess að semja um aukaaðild að
Myntbandalagi Evrópu eða gera
samning um gengissamstarf við Evr-
ópubandalagið. Ísland yrði sennilega
að uppfylla samleitniskilyrði Maast-
richt-sáttmálans gegn því að fá geng-
isvörn í staðinn. Jafnframt gæti upp-
taka evru á Íslandi orðið liður í
samningsgerðinni. Þetta yrði til þess
að auka stefnufestu og stöðugleika
hagstjórnar á Íslandi: Trúverðugleiki
efnahagsstefnu eykst, krónan styrk-
ist, vextir lækka, verðlag helst stöð-
ugra, sveiflur þessara hagstærða
hjaðna, óvissa í rekstri fyrirtækja
minnkar og það dregur úr rekstrar-
og viðskiptakostnaði þeirra.
(Grein þessi birtist hér nokkuð stytt.
Hana má finna í heild sinni á heimasíðu
viðskipta- og hagfræðideildar og á heimasíðu
lagadeildar.)
Guðmundur er prófessor, viðskipta-
og hagfræðideild Háskóla Íslands.
Stefán Már er prófessor, lagadeild
Háskóla Íslands.
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 2001 35