Morgunblaðið - 30.11.2001, Qupperneq 40

LISTIR
40 FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Niko er unglinga-
skáldsaga eftir
Önnu Gunnhildi
Ólafsdóttur.
Niko er nýorð-
inn fjórtán ára
þegar borg-
arastyrjöld brýst
út í Sarajevo þar
sem hann býr.
Fyrst í stað trúir
enginn því sem fyrir augun ber en
veruleikinn verður ekki umflúinn.
Þegar ástandið er orðið óbærilegt
fá Niko og mamma hans tækifæri til
að flýja borgina og eygja von um að
komast úr landi. Þótt sárt sé að
kveðja fjölskyldu og vini í umsetinni
borg slá þau til. En ævintýrum mæðg-
inanna er ekki lokið þó að Sarajevo sé
að baki og á endanum blása vindarnir
þeim lengra en þau gat órað fyrir.
Eftirmála um sögulegan bakgrunn
sögunnar ritar Natasa Babic, en hún
var fréttastjóri á króatískri útvarps-
stöð meðan stríðið geisaði.
Útgefandi er Mál og menning. Bók-
in er 170 bls., prentuð í Svíþjóð.
Kápumynd tók Thomas Dworzak.
Kápu og kort hannaði Björg Vilhjálms-
dóttir. Verð 2.490 kr.
Unglingar
„ÉG taldi mig búa yfir bæði
reynslu og þekkingu sem gagnlegt
væri að taka saman til að miðla öðr-
um í stað þess að láta hana falla í glat-
kistuna,“ skrifar Margrét Margeirs-
dóttir í formála. Margrét var
deildarstjóri málefna fatlaðra í fé-
lagsmálaráðuneytinu í nítján ár, til
1999. Þar vann hún að áætlanagerð
og fylgdi eftir framkvæmdum á
heildaruppbyggingu á málaflokki
fatlaðra. Þessi staða höfundar mótar
frásögnina, eins og síðar verður vikið
að.
Í inngangi ræðir höfundur á einkar
skýran hátt um viðfangsefni bókar
sinnar, sem er að gera grein fyrir
nokkrum þáttum í þróun málefna
fatlaðra frá sögulegu og samfélags-
legu sjónarhorni. Bókin skiptist í tvo
meginhluta: Í þeim fyrri er fjallað um
málefni fatlaðra meðal erlendra
þjóða, með áherslu á Norðurlönd. Í
síðari hluta er fjallað um Ísland og
rakin þróun mála hér á landi. Er sá
hluti mun lengri, eða tveir þriðju
hlutar verksins. Markmiðið með fyrri
hlutanum er með orðum höfundar:
„Með því að bregða ljósi á þróun mála
í öðrum löndum skerpum við um leið
sýn okkar á stöðu mála hér á landi.“ Í
fyrstu köflunum er leitast við að
varpa ljósi á viðhorf til fatlaðra, allt
frá Forn-Grikkjum og Rómverjum.
Þá er gerð grein fyrir fyrstu skrefum
fræðimanna til flokkunar og grein-
ingar fatlana sem eiga rætur sínar í
upplýsingarstefnunni í Frakklandi á
fyrri hluta 19. aldar.
Þessi sögulegi kafli er
einkar áhugaverður og
líflegur.
En megináhersla er-
lenda kaflans er á þróun
málaflokksins á Norð-
urlöndum, einkum eftir
1950. Þá urðu straum-
hvörf í málefnum fatl-
aðra sem mörkuðu upp-
haf að nýrri stefnu og
breyttu stöðu fólks með
fötlun til betri vegar.
Þetta gerðist á sama
tíma og lagður var
grunnur að norræna
velferðarkerfinu. Fyrir
miðja öldina höfðu ríkt önnur sjón-
armið sem höfðu ýtt fötluðum, eink-
um þroskaheftum og geðsjúkum, út í
jaðar þjóðfélagsins og útilokað þá frá
öllu venjulegu lífi. Það var gert með
því að safna þeim saman á stórum al-
tækum stofnunum sem oftast var val-
inn staður fjarri alfaraleiðum. Stofn-
anauppbyggingin átti sér einkum
stað á þriðja og fjórða áratugnum,
bæði í Evrópu og Ameríku.
Höfundur rekur þróun löggjafar
um fátækraaðstoð gegnum aldirnar.
Síðan er greint frá lögum frá fjórða
áratug síðustu aldar sem snertu ör-
yrkja. Má þar nefna fyrstu sérlögin
um fatlaða sem voru lög um fávita-
hæli. Í kjölfar þeirra voru byggðar al-
tækar stofnanir fyrir þroskahefta.
Einnig er gerð grein fyrir félögum
öryrkja og fatlaðra í stuttu máli. En
megináhersla verksins er á þróun
löggjafar og framkvæmd hennar. Sú
þróun hófst með lögum um aðstoð við
þroskahefta árið 1979. Höfundur seg-
ir að nánast öll ákvæðin hafi verið ný-
mæli og óhætt sé að fullyrða „að þau
hafi leitt til meiri breytinga en nokk-
uð annað í málefnum
þroskaheftra fyrr og
síðar“. Er þar vísað til
fyrstu greinar laganna
um jafnrétti og eðlilega
lífshætti. Árið 1981 var
alþjóðaár fatlaðra og í
kjölfarið fylgdi áratug-
ur fatlaðra. Höfundur
fjallar síðan í löngu
máli um lög um málefni
fatlaðra frá 1983 og
framkvæmd þeirra, svo
og endurskoðun lag-
anna frá 1992.
Að lokum er gerð
grein í stuttu máli fyrir
frumvarpi til laga um
félagsþjónustu sveitarfélaga þar sem
lög um málefni fatlaðra hafa verið
samþætt þeim lögum og öll þjónusta
færð til sveitarfélaga. Frumvarpið
var lagt fram á Alþingi í mars 2000
ásamt fylgifrumvörpum; frumvarpi
til laga um Greiningarstöð ríkisins og
frumvarpi til laga um réttindagæslu
fatlaðra. Félagsmálaráðherra dró
frumvörpin til baka í vor. Í tilvísana-
skrá kemur fram að bókin hafi verið
komin í prentun þegar þessi atburður
gerðist. – Bókinni fylgja ennfremur
sex viðaukar, þar á meðal helstu
mannréttindasáttmálar. Er það við
hæfi, því barátta fatlaðra fyrir jafn-
rétti hefur á síðustu árum tengst æ
meira mannréttindamálum. Einnig
er að finna í bókinni lagaskrá og lista
yfir reglugerðir.
Fötlun og samfélag er ekki sam-
stætt verk að öllu leyti, en það kemur
ekki að sök. Sögulegi hlutinn er af allt
öðrum toga en lagakaflarnir, sem eru
í reynd langar skýrslur. Höfundur
horfir á málefnið frá sjónarhóli deild-
arstjórans í félagsmálaráðuneytinu,
sem hefur lagt drjúga hönd á plóginn
við mótun og þróun málaflokksins
síðustu tvo áratugi.
Lítið er fjallað um ágreiningsmál
innan málaflokksins. Stefnan um
eðlilegt líf til handa þroskaheftum
var krossferð gegn sólarhringsstofn-
unum. Höfundur tekur á þeim málum
með silkihönskum: „Á þessum árum
þegar nýjungar voru að brjóta sér
braut var vitaskuld deilt um þessi
mismunandi sjónarmið í ræðu og riti
bæði meðal leikra og lærðra. En það
er gömul saga og ný að sjaldnast ger-
ast róttækar breytingar án átaka af
einu eða öðru tagi. Þetta á ekki hvað
síst við þegar um er að ræða mikil til-
finningamál.“
Þrátt fyrir fræðilegt yfirbragð
leynir viðhorf höfundar sér ekki. Í
kaflanum Stefnumótun til framtíðar
segir Margrét Margeirsdóttir:
„Óhætt er að fullyrða að geysimikil
uppbygging hefur orðið undanfarna
tvo áratugi í málefnum fatlaðra af
hálfu opinberra aðila og samtaka fatl-
aðra. Ef til vill má segja að um bylt-
ingarkennda þróun hafi verið að
ræða.“
Myndefni skipar ekki veigamikinn
sess í bókinni. Myndir eru svart/
hvítar, einkum af byggingum, forvíg-
ismönnum og nefndarmönnum. Hins
vegar kemur nær aldrei fram frá
hvaða tíma myndirnar eru og hvergi
er getið ljósmyndara. Töluvert marg-
ar prentvillur eru í bókinni.
Fötlun og samfélag er brautryðj-
andaverk. Hér er í fyrsta sinn safnað
á einn stað miklum upplýsingum og
fróðleik um málefni fatlaðra. Bókin
er glögg handbók og getur lagt grunn
að frekari rannsóknum. Það er því rík
ástæða til að fagna útkomu hennar.
Brautryðjandaverk um fatlaða
Gerður Steinþórsdóttir
Margrét Margeirsdóttir
BÆKUR
Félagsmál
– Um þróun í málefnum fatlaðra eftir Mar-
gréti Margeirsdóttur. Háskólaútgáfan.
Reykjavík 2001. 298 bls.
FÖTLUN OG SAMFÉLAG
MYNDAALBÚM og minningar
eru hvatinn að þeim sögum sem birt-
ast í smásagnasafninu Sumarið 1970.
Sögurnar gerast flestar á 8. áratugn-
um, eða eiga sér forsendur þar. Það
sem einkennir þær er sorg yfir glöt-
uðu sakleysi, því flestar fjalla þær um
atvik sem gerbreytir lífi persónanna
án þess að þær geri sér grein fyrir því
á þeim tíma sem sögurnar gerast. Það
upphefst eitthvert gæfuleysi hjá þeim
vegna atburða í fjölskyldunni; at-
burða sem ekki eru ræddir, síst af öllu
við börn sem sitja uppi með autt forrit
þar sem svör við spurningum eiga að
vera. Það er því eins og persónurnar
séu fastar við einhvern punkt í fortíð-
inni sem dregur úr krafti
þeirra og lífsþorsta.
Þær hafa staðið
frammi fyrir missi, annað
hvort vegna dauðsfalls
eða skilnaðar og sá miss-
ir hefur aldrei verið gerð-
ur upp. Þar af leiðandi
þekkja persónurnar sig
ekki sérlega vel, reyna
samt að sparsla upp í
eyðurnar til að gera sér
eins heildstæða mynd af
sjálfum sér og þeim er
unnt og verða fyrir
bragðið fremur óáreiðan-
legir sögumenn.
Besta dæmið um þetta
er sagan „Við mamma erum ekkert
líkar“, þar sem kona ber viðbrögð sín
við atvikum í hjónanbandinu saman
við viðbrögð móður sinnar á sínum
tíma. Hún er föst í hlutverkaleik og
lærðum viðbrögðum, án þess að sjá
það sjálf. Hún afneitar
staðreyndum og er
fullkomlega fær um að
blekkja sjálfa sig, þótt
hún blekki ekki les-
andann. Við mamma
erum ekkert líkar er
ein besta sagan í bók-
inni, utan tvær síðustu
málsgreinarnar þar
sem sögumaður
treystir því greinilega
ekki að lesandinn sjái í
gegnum konuna og út-
skýrir hana til að taka
af allan vafa.
Sögurnar Hverfa út
í heiminn, Hinn fjar-
staddi og Tómur bíósalur eru einnig
ágætlega skrifaðar og þar tekst vel að
koma á framfæri þeirri einsemd og
tómleika sem einkennir persónur
allra sagnanna. Þær virðast lifa í
hljóðeinangruðum heimi, þar sem
hvorki berast raddir inn né út. Og ef
svo einkennilega vill til að þær berist,
er lífsins ómögulegt að þær skiljist
nógu vel til þess að tjáskipti geti átt
sér stað. Sögurnar eru einhvers kon-
ar tilbrigði við þögn sem er full af
spennu, óvissu og trega. Þær vísa lítið
út fyrir þennan þagnarheim og þótt
höfundur hafi ágæt tök á smásagna-
forminu, er ekki laust við að lesandinn
spyrji hvaða erindi sumar þessara
sagna eigi við hann. Það á einkum við
sögurnar Þrjú stef fyrir barnið og En
hvar er Fischer núna? Þær hafa
nokkuð markvissa uppbyggingu að
endi sem verður síðan fremur óljós,
afhjúpar ekkert sérstakt. Það vantar
kjöt á beinin. Og þegar upp er staðið
er með góðri samvisku hægt að segja:
Þetta eru vel skrifaðar smásögur
hvað form og stíl áhrærir en hefur
höfundurinn eitthvað að segja?
Tilbrigði við þögn
Súsanna Svavarsdóttir
Ágúst Borgþór Sverrisson
BÆKUR
Smásögur
Höfundur: Ágúst Borgþór Sverrisson. Út-
gefandi Ormstunga.
SUMARIÐ 1970
BÓKAÚTGÁFAN Austur-Þýska-
land hefur kvatt sér hljóðs með út-
gáfu á óvenjulegum kvæðum og
teikningum, þar sem kennir svo sann-
arlega jafn margra grasa og í búðinni
hans Mústafa sem bókin er nefnd eft-
ir, en í henni eru 17 mislöng og ger-
ólík kvæði.
Dauði og pína,
djöflahrat.
Best að fá sér bixímat.
Svo segir í upphafslínum kvæðis á
síðu 12 og þá hvatningu sjóræningj-
ans má gera að sinni þegar hafist er
handa við lesturinn, enda þarf maður
að bretta upp ermar og setja sig í
stellingar fyrir óvenju-
legt ferðalag.
Nokkur dæmi um yrk-
isefni eru froskur sem
fremur bankarán vopnað-
ur lærissneið og fægðum
hnífi, hræðileg óvættur
sem ekki loftar eldspýtu-
stokki, sokkar sem ganga
sjálfir, krybbur sem stela
súkkulaði, skjótandi
grænmetissali sem skipt-
ir yfir í ostabransann,
steinaldarbolti með
marmaratuðru, sjóræn-
ingjaball, draugar og hor,
að ógleymdum Mústafa
sem fyrr er getið og eitt
sinn var emír og súltan í Nagakandar.
Höfundur bókarinnar, Jakob
Martin Strid, er ættaður frá Dan-
mörku og útgáfan forlaget politisk
revy . Á heimasíðu Austur-Þýska-
lands (þar sem maður getur reyndar
skráð sig fyrir hlut og
fengið bókina í kaupbæti)
kemur fram að Strid hafi
vaxið úr grasi í Nørrebro í
Kaupmannahöfn þar sem
fjölmenningin blómstrar.
Slíkar skírskotanir
koma kannski helst í ljós í
kvæðunum Í búðinni hans
Mústafa og Pabbi Alís og
einkum í myndunum með
hinu síðarnefnda.
Pabbi Alís er með
skegg
í efrivararhreppi.
Minn er hárlaus eins og
egg
en með fitukeppi. (16)
Annars eru þær ekki rauði þráð-
urinn í skáldskapnum þar sem út-
gangspunkturinn virðist fremur vera
sá að láta gamminn geisa og skemmta
sér. Auk þess sem haldið er á dýpri
mið í kvæðinu um dimmblátt land þar
sem bæði vottar fyrir ljóðrænu og
fegurð.
Myndskreytingarnar eru ekki síð-
ur fjölbreyttar og sniðugar en kvæðin
og lifa jafn sjálfstæðu lífi og hið
prentaða mál. „Kvæðabúðin“ er
sannarlega margbreytilegur en jafn-
framt heill heimur út af fyrir sig, sem
til dæmis lýsir sér í því að þjófóttu
súkkulaðikrybburnar sem ort er um á
blaðsíðum 34 og 35 eru forsíðufrétt á
síðu 24. Auk þess sem þær á flótta
sínum undan réttvísinni renna á
„reiðhjóli Ránar niður götu“ þar sem
verslun Mústafa er til húsa.
Hugmyndaauðginni halda engin
bönd í „þrumubúðinni“ hans Mústafa
þar sem allir krakkar beinlínis verða
að líta við, hvort sem þeir eru bráðum
að byrja í skóla eða í þann mund að
fagna aldarafmæli.
Helga Kr. Einarsdóttir
BÆKUR
Myndskreytt kvæði
Eftir Jakob Martin Strid. Íslensk þýðing
og endurgerð Friðrik H. Ólafsson. 39
blaðsíður. Austur-Þýskaland – Reykjavík
2001.
Í BÚÐINNI HANS MÚSTAFA
Á hugmyndaflugi í þrumubúð
Ísland í aldanna
rás 1951–1975 er
tekin saman af Ill-
uga Jökulssyni. Ill-
ugi segir í formála
bókarinnar að í
henni sé að finna
yfirlit yfir helstu at-
burði hvers árs. …
„...yfirlitsgreinar
um ýmis afmörkuð svið þjóðlífsins …
brot af þankagangi þjóðarinnar, hugð-
arefnum hennar og lífsstíl.“ Ennfremur
að „...bókin væri skemmtileg aflestrar
og vekti áhuga lesenda á að kynna sér
sögu tuttugustu aldarinnar, þessarar
aldar sem viðburðaríkust hefur orðið í
allri sögu Íslands.“
Meðal annarra höfunda má nefna
Ragnheiði Gyðu Jónsdóttur, Lýð
Björnsson, Kolbein Proppé, Aðalstein
Ingólfsson, Gísla Sigurðsson, Halldóru
Arnardóttur, Hönnu G. Sigurðardóttur,
Hrafn Jökulsson, Jónatan Garðarsson
og Vilborgu Sigurðardóttur.
Aðalritstjóri bókarinnar var Sigríður
Harðardóttir. Í bókinni eru vel á annað
þúsund mynda. Myndritstjórn var í
höndum Nínu Hrannar Sigurðardóttur,
Bjarka Bjarnasonar og Bryndísar Vil-
bergsdóttur og skrifuðu þau flesta
myndatextana.
Útgefandi er JPV útgáfa. Bókin er í
stóru broti, 352 bls. Bókin er prentuð í
Prentsmiðjunni Odda hf. Hönnun útlit
og umbrot: Jón Ásgeir í Aðaldal. Verð,
til áramóta, 9.980 kr. Frá 1. janúar
kostar hún 12.980 kr.
Saga
Northern Lights
hefur að geyma
ljósmyndir Mar-
yam Khodayar.
Í kynningu út-
gefanda segir
m.a.: „Við Íslend-
ingar erum orðnir
svo vanir skreytt-
um húsum og göt-
um um jólin að við veitum þessari
dýrð ekki lengur athygli sem skyldi.
Höfundur þessarar ljósmyndabókar,
Maryam Khodayar jarðfræðingur, af
írönsku bergi brotin, varð strax yfir
sig hrifin af þessari miklu ljósadýrð
og festi skrautið á filmu.“
Maryam hefur verið búsett hér á
landi um sex ára skeið og kveðst
hafa undrast hversu mikla vinnu og
fyrirhöfn einstaklingar legðu í utan-
hússkreytingar fyrir jólin. Bókinni er
skipt í sex kafla þar sem eru myndir
af skreytingum opinberra bygginga,
hlutum, húsum í einkaeigu, vél-
knúnum farartækjum, fyrirtækjum og
verslunum og trjám.
Útgefandi er Mál og mynd. Mynd
af norðurljósum á forsíðu tók Pálmi
Guðmundsson og ljósmynd af höf-
undi á baksíðu tók Fríður Eggerts-
dóttir. Bókin er 112 bls., litprentuð í
Steindórsprent-Gutenberg. Hún kem-
ur út á íslensku, ensku og frönsku.
Leiðbeinandi verð er 2.900 kr.
Ljósmyndir