Morgunblaðið - 23.12.2001, Page 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 2001 33
benda þær heimildir sem hún notar í bók sinni
engu að síður til þess að konur, sem þjóðfélags-
hópur, hafi orðið illa fyrir barðinu á forræðishyggu
og tvöfaldri siðferðiskennd íslenskra karla á þess-
um tíma og að yfirvöld (í flestum tilfellum karl-
menn) hafi leynt og ljóst notað yfirburðastöðu sína
til þess að koma í veg fyrir að konu nytu sjálfræðis
til jafns við karlmenn eða jafnvel sannmælis fyrir
það hlutskipti sem þær völdu sér – ef það sam-
ræmdist ekki opinberum viðhorfum. Það gat því
haft afar afdrifaríkar afleiðingar fyrir konu að
brjóta í bága við almenningsálitið á þessum tíma,
sem mótað var af öfgakenndum fullyrðingum um
spillingu og undirlægjuhátt allra þeirra kvenna
sem áttu samneyti við erlenda menn eða sýndu til-
burði í þá átt að hafna hefðbundnum og viðkennd-
um kvenhlutverkum þar sem vinnuframlag kven-
fólks var lítils eða einskis metið.
„Ástandið“:
nýir valkostir
fyrir konur
Eins og nafn bókarinn-
ar, „Úr fjötrum“ bend-
ir til, færir Herdís góð
rök fyrir því að her-
námið hafi í rauninni
fært íslenskum konum
langþráð sjálfræði. Með hernámsliðinu komu ný
atvinnutækifæri, ekki aðeins fyrir karla heldur
einnig fyrir konur. Í fyrsta sinn stóðu konur
frammi fyrir ýmsum valkostum, jafnvel þó þeir
hafi stundum verið dýru verði keyptir, ef höfð var
hliðsjón af almenningsálitinu. Með þessu sjálfs-
ákvörðunarvaldi og þeirri athygli sem þúsundir
hermanna veittu kvenfólkinu, var grafið undan
sjálfstrausti og valdi íslenskra karla, vegið að
sjálfsmynd þeirra á máta sem fæstir þeirra gátu
sætt sig við.
Viðbrögð ráðamanna þjóðarinnar voru með
ólíkindum frá sjónarhóli okkar í dag, opinbert eft-
irlit með kvenfólki á öllum aldri varð svo strangt
að tæpast er hægt að kalla það annað en vald-
níðslu, boð og bönn voru gefin út um flest það er
varðaði eðlileg samskipti við svo fjölmennt setulið.
Svo langt gekk þetta athæfi að stofnuð var sérstök
„ástandsnefnd“ sem samdi fyrstu drög að lögum
sem miðuðust við að hindra samgang íslenskra
kvenna og hermanna. Settur var á laggirnar ung-
mennadómur og komið á fót vinnuhæli (sem í raun
fól í sér e.k. refsivist) á Kleppjárnsreykjum fyrir
stúlkur sem ástæða þótti til að hafa afskipti af fyr-
ir óæskilega hegðun. Þess má geta að þó lögin hafi
í endanlegri gerð átt að eiga bæði við drengi og
stúlkur, var þeim einungis beitt gegn kvenfólki,
svo vitað sé.
Þótt ýmsir hafi á sínum tíma orðið til þess að
beita sér gegn þessum yfirgangi, sem einkum
beindist gegn efnalitlum stúlkum sem áttu í engin
hús að venda, eru aðgerðirnar samt sem áður lýs-
andi fyrir tíðaranda sem einkenndist af fáfræði,
öryggisleysi og ótta við framandi áhrif á þjóðlífið.
Samskiptin við
varnarliðið
Þetta tímabil í sögu ís-
lenskra kvenna virðist
að sönnu ótrúlegt. En
þrátt fyrir það er víst
að langt fram á okkar daga hafa ríkt fordómar í
garð íslenskra kvenna sem áttu náin kynni við her-
menn, ekki síst ef þeir tilheyrðu varnarliðinu í
Keflavík. Viðbrögð íslensks samfélags voru harka-
leg gagnvart samneyti við hermenn á hernáms-
árunum, og óhætt að segja að svipuð viðhorf hafi
ríkt á fyrstu árum veru varnarliðsins.
Í nýútkominni bók Vals Ingimundarsonar,
„Uppgjör við umheiminn, íslensk þjóðernis-
hyggja, vestrænt samstarf og landhelgisdeilan“,
er nokkuð fjallað um það sem hann kallar heið-
ursmannasamkomulag íslenskra stjórnvalda við
bandarísk yfirvöld, sem miðaði að því að koma í
veg fyrir að blökkumenn væru í varnarliðinu. Í
kafla sem Valur nefnir, „Íslensk „kvenhelgi“ og
kynþáttahyggja“, rekur hann hvernig „ástand-
shugmyndir“ stríðsáranna lifðu enn góðu lífi á
sjötta og sjöunda áratugnum, m.a. í táknrænu
myndmáli þar sem þjóðernið er kvengert í fjall-
konunni og saurgun hennar. Líta má á þá tákn-
rænu yfirfærslu sem beina vísun í „ástandið“ og
þau neikvæðu viðhorf sem þar birtust. Eins og
Valur bendir á höfðu hernámsandstæðingar
„áhyggjur af því að þjóðin væri að „missa íslensk-
ar konur úr landi“,“ og þau rök sem færð voru fyr-
ir því að vernda bæri íslenskar konur voru ákaf-
lega „karllæg“ eins hann orðar það.
Það er hins vegar athyglisvert að þeir, sem
héldu fram slíkum hugmyndum, þegar hér var
komið sögu, voru flestir herstöðvarandstæðingar
og helstu talsmenn þeirra, sem flestir fylgdu Sósí-
alistaflokknum og síðar Alþýðubandalaginu að
málum. Þetta gekk svo langt að á framboðsfundi í
kjördæmi utan Reykjavíkur á sjötta áratugnum
veittist frambjóðandi Sósíalistaflokksins að fram-
bjóðanda annars flokks á þeirri forsendu, að hann
væri kvæntur bandarískri konu og kallaði hana ill-
um nöfnum.
Allt frá því að umræðan um „ástandið“ hófst á
stríðsárunum var ljóst að hún litaðist af viðhorfum
sem ekki gerðu ráð fyrir sjálfstæðum vilja ís-
lenskra kvenna til að velja sjálfar hlutskipti sitt.
Þær voru í besta falli álitnar brjóstumkennanlegir
leiksoppar óprúttinna hermanna en í versta falli
siðspilltir fulltrúar hins „veika“ kyns. Eftir komu
varnarliðsins 1951 voru þessar röksemdir notaðar
um skeið af hálfu þeirra, sem börðust gegn varn-
arsamningnum.
Valur heldur því fram að í viðhorfum Íslendinga
til íslenskra kvenna sem gengu að eiga Banda-
ríkjamenn eftir stríðið, á árunum 1946–1960, hafi
mátt „finna sömu afstöðu og viðtekin var á stríðs-
árunum, þegar mönnum þótti „vegið að“ íslensku
þjóðerni og þjóð með blóðblöndun við erlenda her-
menn“. Þjóðernishyggjan og forsjárhyggja ís-
lenskra karlmanna gagnvart íslensku kvenfólki
rann þarna saman í einn farveg þar sem fram-
andleiki hins erlenda var óæskilegur andspænis
kunnuglegum innlendum gildum. Sá aukni fram-
andleiki sem fylgdi erlendum blökkumönnum í af-
ar einsleitu íslensku samfélagi birtist því sem enn
meiri ógn við íslenskt þjóðerni og þjóðarvitund.
Þetta virðast yfirvöld hafa skynjað og því neytt
allra ráða til að forðast hugsanlega árekstra og þá
athygli sem vera þeirra hér í varnarliðinu kynni að
valda.
Fyrstu ár varnarliðsins hér kom til margvís-
legra árekstra á milli þess og Íslendinga. Smátt og
smátt skapaðist samstaða um það meðal íslenskra
ráðamanna að takmarka mjög frelsi þeirra til að
vera á ferð utan varnarsvæðisins. Markmiðið með
því var að skapa sem mestan frið um dvöl þess hér
og það tókst að verulegu leyti. Fyrir rúmum
tveimur áratugum var gerð tilraun með að slaka á
þessum reglum, þeirri tilraun var illa tekið og
horfið var frá henni. Sú tilraun var gerð í tíð síðari
vinstri stjórnar Ólafs Jóhannessonar. Á síðari ár-
um eru þó allar forsendur breyttar, í ljósi þess að
hingað koma nú í dag tugir þúsunda ferðamanna,
m.a. frá Bandaríkjunum, á hverju ári og varnar-
liðsmenn utan vallar falla mun betur inn í hina al-
mennu ferðamannaflóru og minni ástæða er til að
takmarka ferðafrelsi þeirra.
Viðhorf fortíðar
á forsendum
nútíðar
Sú gagnrýna umræða
sem nú hefur verið í ís-
lensku samfélagi um
umrætt „heiðurs-
mannasamkomulag“
varðandi blökkumenn í
varnarliðinu er tvímælalaust merki um mikilvæga
hugarfarsbreytingu. Hún ber vott um vilja sam-
tímans til að líta kynþáttafordóma þeim alvarlegu
augum sem vera ber og uppræta þá. Það sama má
segja um þá upprifjun á fordómum sem hér hefur
verið reifuð varðandi braggabúa og „ástandið“.
Þó eru í þessum umræðum sérkennilegar and-
stæður. Enginn vafi leikur á því, að tilraun til að
koma í veg fyrir eða takmarka fjölda blökku-
manna í varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli átti sér
ekki fyrst og fremst rætur í kynþáttafordómum
heldur í viðleitni ráðamanna á Íslandi til að útiloka
alla hugsanlega þætti í samskiptum Íslendinga og
varnarliðsins, sem leitt gætu til árekstra. Á þess-
um sömu árum fylgdust landsmenn með réttinda-
baráttu blökkumanna í Bandaríkjunum og sjálf-
stæðisbaráttu nýlenduþjóðanna í Afríku og fór
ekki á milli mála hver afstaða landsmanna var. Ís-
lendingar fordæmdu almennt kynþáttafordóma í
öðrum löndum. Þótt talað væri um það manna á
meðal að reynt væri að takmarka fjölda blökku-
manna í varnarliðinu var það ekki á almannavit-
orði og aldrei staðfest opinberlega á þeim tíma.
Hins vegar var vitneskja um þessa viðleitni nægi-
lega útbreidd í Bandaríkjunum til þess að George
Wallace, ríkisstjóri í Alabama, sagði við blaða-
mann Morgunblaðsins, sem heimsótti hann sum-
arið 1967: Þið viljið ekki blökkumenn á Íslandi og
fór velþóknun hans ekki fram hjá neinum.
Nú á tímum, þegar fólk hefur tilhneigingu til
þess að býsnast yfir þessum liðna tíma, er hægt að
færa rök að því að meiri hætta sé á því að kyn-
þáttafordómar breiðist út á Íslandi en var á þeim
tíma, sem hér er til umræðu.
Öll eru þessi mál nátengd innbyrðis og lúta að
þeim ótrúlegu umskiptum sem urðu hér á landi á
síðari hluta tuttugustu aldar, þar sem stríðið
markaði upphaf mestu umbrotatíma síðari tíma á
Íslandi. Í kjölfarið viku gömul gildi og aldagamlir
lífshættir fyrir nútímalegum viðhorfum, fjöl-
breytni í atvinnulífi og samsömun við önnur vest-
ræn ríki í efnahagslegum, félagslegum og hug-
myndafræðilegum skilningi. Að sjálfsögðu gengu
þessi umskipti ekki átakalaust fyrir sig, þó okkur
sem búum við betri menntun, meiri upplýsingu og
víðari sýn á umheiminn en gengnar kynslóðir,
reynist auðvelt að benda á hvað fór úrskeiðis í
dómgreind manna fyrir hálfri öld.
Umræðan sem slík er afar mikilvæg og ómet-
anleg fyrir mótun sjálfsmyndar okkar í dag. Sögu-
rýni nútímans byggist að nokkru á viðleitni til að
skoða fortíðina út frá jaðrinum frekar en frá miðju
hefðarinnar. Ný sjónarmið koma því stöðugt fram,
sjónarmið sem óhjákvæmilega varpa afhjúpandi
ljósi á fortíð okkar. Ef hægt er að nota þau nýju
sjónarmið til að kenna okkur eitthvað um sjálf
okkur og samtímann er það mikils virði. Mun
meira virði en ef umræðan verður einungis tilefni
til áfellisdóma um fólk sem tilheyrði öðrum veru-
leika en við sjálf. Mistök fortíðar verða aldrei leið-
rétt, við getum einungis komið í veg fyrir að þau
endurtaki sig. En tekst okkur það?
Morgunblaðið/RAX
Tjaldur á flugi.
Sögurýni nútímans
byggist að nokkru á
viðleitni til að skoða
fortíðina út frá jaðr-
inum frekar en frá
miðju hefðarinnar.
Ný sjónarmið koma
því stöðugt fram,
sjónarmið sem óhjá-
kvæmilega varpa af-
hjúpandi ljósi á for-
tíð okkar. Ef hægt
er að nota þau nýju
sjónarmið til að
kenna okkur eitt-
hvað um sjálf okkur
og samtímann er
það mikils virði.
Laugardagur 22. desember