Morgunblaðið - 17.08.2002, Side 44

UMRÆÐAN
44 LAUGARDAGUR 17. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hljóminn guðs orðs heyr þú blíða,
hlustir legg og minnið við.
Svo segir í gömlu vikivakakvæði.
Að leggja hlustir við einhverju
er algengt orðtak og merkir að
hlusta vel. Sumir leggja hlustir við
lygasögum sér til ógagns en aðrir
leggja hlustirnar við heilræðum og
verða betri menn eftir. Hér eru
hlustir andlag með sögninni leggja
en við lygasögum og við heil-
ræðum eru forsetningarliðir.
Orðtakið er einnig til án forsetn-
ingarliðar og er reyndar langoftast
notað þannig, að minnsta kosti nú
um stundir, ef marka má gagnasafn
Morgunblaðsins. Þá er gjarnan
sagt eitthvað á þessa leið: „Á plöt-
unni kveður við nýjan tón og
ástæða til að leggja við hlustir,“ eða
„Gunnar og Njáll eiga það sameig-
inlegt að menn leggja við hlustir
þegar þeir tala.“ Í þessum dæmum
er forsetningarliðurinn horfinn og
smáorðið við er ekki lengur for-
setning heldur er það orðið að at-
viksorði auk þess sem orðaröðin
hefur breyst – atviksorðið hefur
færst fram fyrir hlustir.
Og er þá loks komið að kjarna
þessa máls. Ýmsir – þar á meðal
einhverjir blaðamenn – virðast ekki
hafa áttað sig á breyttu hlutverki
smáorðsins og halda að það sé enn
forsetning og stýri þolfallinu á
hlustir vegna þess að það stendur
fyrir framan. Þeir skilja ekki merk-
ingu orðtaksins og orðaröðin villir
um fyrir þeim.
Þessi misskilningur kemur ekki
að sök þegar orðtakið er haft í ger-
mynd eins og í dæmunum hér að of-
an. Málið vandast hins vegar þegar
reynt er að snúa því í þolmynd. Í
gagnasafni Morgunblaðsins er að
finna ýmis dæmi um að orðtakið
verði að þola nokkra afbökun í
þeirri mynd: „En ef lagt er við
hlustir er verið að gera þetta frá
hjartanu,“ segir í nýlegum plötu-
dómi. En eins og fram hefur komið
hér að ofan er ekkert lagt við hlust-
ir hlustandans heldur leggur hann
hlustirnar við. Ef plötudómarinn
hefði skilið orðtakið rétt hefði hann
að öllum líkindum skrifað: „En ef
lagðar eru við hlustir …“ o.s.frv.
Annað dæmi eilítið eldra: „… fal-
legur leikur Williams er svo lifandi
og tær að hann kallar á að lagt sé
við hlustir.“ Umsjónarmaður eftir-
lætur lesendum að lagfæra klaus-
una og einnig þessa sem er frá ofan-
verðum tíunda áratugnum: „Um
leið er verkið einangrað, þótt heyra
megi ógreinilegt tal ef lagt er við
hlustir.“
Þess má geta að elsta dæmið sem
umsjónarmaður fann um þessa
hæpnu þolmyndarnotkun í ritmáls-
skrá Orðabókar Háskólans er frá
1968 – og er reyndar úr Morgun-
blaðinu!
– – –
„Þar lagði Starkaður mest ráðin
á,“ segir Gunnar Benediktsson um
Starkað Stór-
verksson í bók
sinni Rýnt í
fornar rúnir
(Skuggsjá, 1976)
en Starkaður
var að undirbúa
mannsfórn. Frá
honum segir
m.a. í Danasögu
Saxa og sögu Gautreks konungs.
Orðtakið að leggja á ráðin er afar
fyrirferðarmikið í fjölmiðlum og er
þá helst notað um þá sem vinna
hryðjuverk, fremja rán, hafa ólög-
legt verðsamráð eða hafa í frammi
aðra ósvinnu. Bin Laden lagði til
dæmis á ráðin um hryðjuverkin í
Bandaríkjunum 11. september í
fyrra. Um notkun þessa orðtaks
gegnir sama máli og „leggja við
hlustir“. Sjaldnast vefst það fyrir
mönnum í germynd en þegar kem-
ur að þolmyndinni versnar í því. Þá
verða til klausur eins og þessar:
„Þórarinn segir að því hafi verið
lagt á ráðin um að leggja nýjan sæ-
streng,“ og „Lagt er á ráðin um
baráttuna gegn þeim á þeirri for-
sendu, að hún verði langvinn og erf-
ið …“ Skriffinnar átta sig sem sé
ekki á því að ráðin eru lögð á en
ekki er lagt á þau. Þessa tilhneig-
ingu kallaði Gísli Jónsson „van-
sköpun eða vönun þolmyndar svo
að hún verður alltaf í hvorugkyni
eintölu“.
Ef haldið verður áfram að „van-
skapa“ og „gelda“ orðtök þessi tvö
glatast upprunaleg merking þeirra
og þau verða einungis steinrunnin
orðasambönd sem enginn hefur
hugmynd um hvað þýða í raun og
veru. Það væri leitt.
– – –
Fátt er meira rætt um og ritað
þessi misserin en umhverfisvernd
og náttúruspjöll. Sýnist sitt hverj-
um. Það sem sumir telja dýra nátt-
úruperlu þykir öðrum vera eyði-
mörk ein. Það sem hvorir tveggja
eiga þó sameiginlegt er að þeir rita
og ræða um „óafturkræf“ nátt-
úruspjöll þegar svo hart hefur verið
gengið að náttúrunni að ekki verður
bætt.
Ýmsir hafa haft samband við um-
sjónarmann og telja þessa mál-
notkun til vansa með þeim rökum
að enginn vilji endurheimta nátt-
úruspjöll heldur miklu fremur þá
óspilltu náttúru sem var áður en
spjöllin voru unnin. Nær væri að
kalla náttúruspjöll varanleg ef sú
er raunin – eða óbætanleg vilji
menn vera herskáir.
Undir þetta tekur umsjónar-
maður þótt í Tölvuorðabókinni segi
að afturkræfur þýði „sem krefja
(taka) má aftur“. Auk þess þykir
honum orðið óafturkræfur mun
ljótara en hin tvö sem nefnd hafa
verið í staðinn en það er auðvitað
annað mál.
– – –
Ekki liðu margir dagar frá því að
í þessum dálkum var amast við orð-
inu „áhafnarmeðlimur“ þar til það
skaut upp kollinum í myndartexta í
blaðinu: „Rússneski tundurspill-
irinn Chabanenko er 8.000 tonn að
stærð og eru áhafnarmeðlimirnir
434.“ Hvað skyldu skipverjar vera
margir?
– – –
Málfræði – Eitt er það og, sem
ekki hvað minnst hefur ruglað
menn í málinu, það er skólakennsl-
an, þessi þurraþembingslega
grammatíkurþvæla, sem argar og
urgar fram og aftur og truflar allt,
hvar sem hún kemst að.
[Benedikt Sveinbjarnarson
Gröndal, 1906.]
Ef haldið verð-
ur áfram að
„vanskapa“ og
„gelda“ orð-
tökin glatast
upprunaleg
merking þeirra
keg@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Karl Emil Gunnarsson
NOKKUR umræða hefur orðið
um styttingu námstíma til stúd-
entsprófs tengd ráðstefnu ráðu-
neytis menntamála í febr. sl.; sbr.
greinar þeirra Örnólfs Thorlacius í
Mbl. 8/3 og Atla Harðarsonar, Les-
bók Mbl. 1/6 sl. og skýrslu Hag-
fræðistofnunar HÍ um þetta efni
gerða að beiðni VR.
Atli telur æskilegt að námi til
stúdentsprófs ljúki við 18 ára aldur
og að þorri nemenda nái því marki
ef þeim væri gert
kleift að stunda námið
með þeim hraða sem
þeim er „eðlilegur“.
Örnólfur vill fara var-
lega í breytingar;
finnst áfangakerfi
framhaldsskóla fært
um að leysa vandann
ef sú skipan fengi að
njóta sín. Hvorugur
virðist telja þörf á að
breyta skólakerfinu en
álíta unnt að verða við
kröfum nemenda og
samfélags með innri
námsaðgreiningu og
áfanga- og náms-
brautakerfinu.
Ég legg hins vegar til að nú verði
gengið hreint til verks og gerð
kerfisbreyting. Grunnskólinn stytt-
ur í 9 ár og ljúki við 15 ára aldur;
framhaldsskólar 3 ára skólar og
lokapróf að jafnaði við 18 ára aldur.
Þá hefst starfsmenntun hvort sem
er í háskólum eða skólum á öðrum
grunni. Íslenskir háskólar skipu-
leggi nám sitt alfarið að hætti Eng-
ilsaxa bæði austan hafs og vestan,
þ.e. 4 ára grunnnám (college-stigið)
sem lýkur með BA-gráðu en síðan
tekur við sérhæfðara, rannsóknar-
tengt nám til MA- eða doktors-
gráðu. Þetta skólakerfi og náms-
skipan hefur þegar rutt sér til
rúms á Vesturlöndum og reyndar
víða um heim. (Sjá: Structures of
the Education and initial Training
Systems in the European Union.
Second Edition, 1995.)
Breyta þarf, ef þessi leið er valin,
ákvæðum í lögum en aðallega lag-
færa námskrár, einkum grunn-
skóla; semja nýtt námsefni og færa
milli ára, t.d. mætti nýta betur en
nú tíma nemenda á aldrinum 10–12
ára. Sveigjanlegir kennsluhættir
hljóta að þróast enn hraðar fram-
vegis; kennarar notfæri sér nýjustu
tækni til miðlunar og kennslu,
styðji nemendur sína til náms á
eigin spýtur eftir áhuga þeirra og
hæfileikum. Námsaðgreining, bæði
skipulagsleg og persónubundin, er
auðvitað ávallt raunhæfur kostur,
ekki síst á unglingastigi; til þess er
fagmennska kennara og þar liggur
jafnan falinn drjúgur hluti af ár-
angri skólastarfs. Áfangakerfið er
þrautreynt og framhaldsskólar með
fjölbrautasniði hafa sannað gildi
sitt í samfélagi þar sem gert er ráð
fyrir að allir unglingar, hversu ólík-
ir sem þeir annars eru, stundi
framhaldsnám og öðlist kunnáttu
og færni í nokkrum námsgreinum
til undirbúnings starfsmenntun
sem hjá æ fleiri tengist þjálfun á
vettvangi; sbr. fjarnám. Sem sé
meira einstaklingsmiðað nám;
sveigjanlegir og fjölbreyttir
kennsluhættir á öllum skólastigum
og í samræmi við það er tími færð-
ur frá grunn- og framhaldsskólum
til sjálfstæðara náms á starfs-
menntastiginu.
Verk- og tæknimenntun
hafi forgang
Enn vantar herslumuninn að Ís-
land sé þróað iðnríki. Um það vitn-
ar vanburða efna- og vélaiðnaður
svo og rafeindaiðnaður
og smíði nákvæmnis-
tækja. Okkur skortir
traustari menntun í
raungreinum og meiri
tæknikunnáttu. Skóla-
stefna næstu ára hlýt-
ur að taka mið af
þessu; setja verður
verk- og tæknimennt-
un í forgang og efla
rannsóknir á öllum
sviðum. Ef stefnan er
sett á háþróað og fjöl-
breytt iðnaðar- og
þjónustusamfélag þá
hefur skólakerfi og sú
skipan náms sem lýst
var að framan reynst
iðnríkjum hagkvæm. Bandarískir
skólar eru að vísu sannarlega mjög
misjafnir að gæðum en það á að
mínu áliti mest rætur í gerð sam-
félagsins sjálfs en ekki skólakerf-
inu sem slíku. Skólar, skipan þeirra
og starfshættir, eru ávallt samofnir
þjóðfélagi sínu þótt stundum vilji
verða bil um sinn.
Unglingar hafa margir óljósar
hugmyndir um framtíð sína og eiga
í basli að sjá tilganginn með því að
læra stærðfræði eða aðrar náms-
greinar sem reyna einhliða á af-
hverft (abstrakt) hugarstarf en ná
oft dágóðum árangri við svipuð
verkefni þegar þeim verður ljóst að
færni á þessu sviði er nauðsynlegur
þáttur í verkkunnáttu þeirra og
réttindum til starfa. Brottfall úr
framhaldsskólum á Íslandi hefur
verið mjög hátt (ca. 25–40% eftir
árgöngum 16–20 ára.) og bendir
það til þess að ekki sé allt með
felldu; námið henti mörgum nem-
endum ekki; sé tímasóun, bitni á
líðan þeirra og lífsgleði. Almennt
má staðhæfa að leiðigjarnt og ár-
angursrýrt nám unglinga, þegar
persónuleiki þeirra og lífsviðhorf er
í mótun, sé neikvætt fyrir þroska
þeirra og aðlögun að gildum sam-
félagsins. Sennilegt að slík reynsla
veiki viðnám þeirra gegn vímu- og
eiturefnum og auki líkur á and-
félagslegri hegðun. Það er tilgáta
mín að kerfisbreytingar nefndar að
framan væru til bóta í þessu efni og
líklegar til að gera störf kennara
og nemenda á öllum skólastigum
markvissari og skilvirkari. Náms-
leiði er versti óvinur skólafólks.
Klausturskólar miðalda, síðar
dómskólar og arftakar þeirra
menntaskólarnir voru frábærar
menntastofnanir þegar best lét. En
þeir voru ætlaðir fámennu úrvali
nemenda og forréttindastéttum.
Nú gildir jafnrétti til náms og allir
skulu eiga kost á fræðslu og
menntun við hæfi. En skólar nú-
tímans eru ekki aðeins vinnustaðir
þar sem nemendum er kennt undir
próf, sem þeir vissulega eru og eiga
að vera, heldur einnig og ekki síður
samfélag þar sem ungt fólk lærir
að lifa saman og býr sig undir að
deila kjörum í lýðræðislegu þjóð-
félagi. Þess vegna er brýnt að kerf-
ið sjálft endurspegli þessi markmið
skýrt og klárt ekki síður en starfs-
hættir í námi og kennslu.
Starfsmenntun
fyrir alla
– styttri fram-
haldsskóli
Jónas Pálsson
Höfundur er sálfræðingur og fyrrv.
rektor KHÍ.
Nám
Brottfall úr
framhaldsskólum
á Íslandi, segir Jónas
Pálsson, hefur verið
mjög hátt.
Í DAG er ,,menningar-
nótt“ svo þverstæðu-
kennt sem það hljómar.
Stærsti einstaki listvið-
burður á landinu – eða
fjölbreyttasta framboð
margra viðburða sem um
getur á Íslandi á einum
degi og einni nóttu.
Reiknað er með að 50–
70.000 manns verði með í
fjörinu. Stór hluti borgar-
búa, fjölmargir innlendir
og erlendir ferðamenn.
Listamannalaun
Það er við hæfi að til-
kynna hvaða listamenn fá
starfslaun Reykjavíkurborgar þetta
árið, einmitt í dag. Nýskipuð menn-
ingarmálanefnd ákvað í vikunni
hverjir hlytu samtals 49 starfsmán-
uði. En það sem meira er: Það var
eitt fyrsta verk nefndarinnar að
hækka laun listamanna umtalsvert,
þeirra sem fá laun hjá borginni um
ákveðinn tíma. Þessi laun voru um
127 þúsund krónur á mánuði og
höfðu ekki fylgt verðlags- eða kjara-
þróun. Menningarmálanefnd sam-
þykkti að þau verði rúmlega 180 þús-
und. Heildarútgjöld til málaflokksins
aukast reyndar ekki. Þetta þýðir að
með óbreyttu framlagi úr borgar-
sjóði verða færri mánuðir til úthlut-
unar en áður, en þeir sem njóta fá nú
eitthvað sem minnir á þokkaleg laun,
enda fylgja þau skil-
yrði að viðtakendur
stundi ekki aðra fasta
vinnu á meðan. Sam-
tímis hefur nefndin
mótað þá stefnu að
freista þess að lengja
fremur en stytta tíma
þeirra sem njóta
starfslauna til að í
raun muni um þetta
tímabil sem útvaldir
listamenn njóta fram-
lags borgarinnar. Í
dag fá 13 listamenn
úr ýmsum greinum
framlög í 3–6 mánuði
á næsta ári til að sinna list sinni.
Borgin mun græða á því.
Dagskráin á menningarnótt
Mikið fjör verður í borginni í dag
og lýkur eins og stundum áður á flug-
eldasýningu sem hin ríka Orkuveita
býður uppá. Reykjavíkurborg leggur
ekki mikla peninga beint til verkefn-
isins, en er hvati og skipuleggur, lað-
ar fjölda að svo vel megi takast til.
Landsbankinn og Edda – miðlun og
útgáfa eru stærstir styrkjendur við-
burða, en satt að segja er ótrúlegur
fjöldi einstaklinga, hópa, stofnana og
einkafyrirtækja sem leggja sitt af
mörkum svo fjörið megi verða sem
mest, vandaðast og best. Þá má ekki
gleyma ,,gestasveitarfélaginu“ –
Skagafirði í ár – sem sendir bæði fer-
fætlinga og tvífætlinga á vettvang.
Ekki missa af þessu
Menningarnótt er einstæður við-
burður í lífi borgarinnar og algjör-
lega gulltryggt að allir finna eitthvað
við sitt hæfi til að njóta eða taka þátt
í, sem á annað borð unna samneytis
við annað fólk. Sá formaður menn-
ingarmálanefndar sem hér hvetur
fólk vill ekki benda á eitt framar
öðru: Allt er þetta fínt eða frábært
eða eitthvað álíka. Dagskráin er vel
kynnt í fjölmiðlum og nú er bara að
njóta þess í botn sem vel er gert.
Gleðilega menningarnótt. Einu sinni
enn!
Ps.
Já, flugeldasýningin er kl. 23. Þá
þurfa allir að hafa komið víða við og
tilbúnir að láta fallast í stafi áður en
haldið er heim seint eða um síðir.
Munið strætó! Aukaferðir í boði.
Hærri laun til listamanna
og menningarnótt
Stefán Jón Hafstein
Höfundur er formaður menningar-
málanefndar Reykjavíkurborgar.
Reykjavík
Menningarnótt, segir
Stefán Jón Hafstein, er
einstæður viðburður í
lífi borgarinnar